Алтыншы бөлім ажал аузында

I

Құдіретті "тергеушім", өтірік қоссам тас төбемнен ұрыңыз!

Ли Шиянжаң кеткен жылдың жазында Нұрасыл авдокаттығын қоя қойды, тіпті үлкен көшеге де бармай, жаяу саудагерлігін қала сыртындағы жол аузында жүргізді. Біздің үй қоныстанған шет Орқашар тауы мен Жайыр қазақтарының қалаға кірер жолы еді. Бұл жолмен тері, жүн, ішек сатуға айдалған қой-ешкілер өтіп жататын. Жаяу саудагерлер соны тосатын да, кең балақ сахаралықтан сатып алып, ірі саудагерлерге апарып өткізетін. Ал ірі саудагерлер оны жиып апарып Соу-син торгіге¹ немесе шекарадағы совет сауда пункттеріне өткізіп, базар-дүкендерін жайнататын. Нұрасыл сол ұсақ алыпсатарлығын шеттей істеп, ертелі-кеш жол аузында отыратын болды. Бұл жазда патентсіз саудагерлердің алып сатуына тыйым салынды. Жол аузында отырушылардың көбеюі содан еді. Ал, Нұрасыл патенті бола тұра шеттеп алды. Жолдан сатып алған нәрселерін апарып өткізеді де, өзі бармай басқа біреуге патентімен беріп өткізіп жүрді. Жол аузында отырып-отырып, біздің үйге кіріп келген бір күні әкем сұрады бұл жайын:

– Нұрасыл, сен неге бұғып жүрсің осы?!

– Бұқпасқа болмайтын сияқты, Жәке... Базарға түсіп әдемілігімді көрсетпей-ақ, бес-алты шикі өкпемді амандықпен асырайын дегенге келдім. Сіздің қорқақтығыңыз маған да жұға бастады.

– Жүзіңді көрсетуден неге қорқасың?

– Көрінсем-ақ әдемі екен деп Үрімжіге ала жөнеле ме деймін. Бірдеме ойлай алатын, әдемі сөйлей алатын адамдарды "құрылтайға" шақырып жатыр ғой үкімет.

– Е-е-е, – деп соза күрсінді әкем, – біздің елдің заңшылы, жауап қайтарары жалғыз сен ғана болып қалып едің. Енді Дәмештерді сүйрей жөнелсе үн шығармай шұлғи беретін болғанымыз ба!?

– Мұң тыңдап, аққа жақ боларлық үкімет Дөрбілжінде қалмай барады ғой. Бір дауға барып, әділдік сұрастыра қалсаң, "е, сен де әдемі екенсің, жүре ғой құрылтайға" дейтін заман болып қалды. Үкіметтің бір басы – мұң тыңдағыш, сүйкімдірек бас еді, сірә, ол жанама бас болса керек. Дулығалы дүлей бас соны кеміріп жеп жатыр. – Өнер алды... қысқан, өгізге туған бұзауға да тумасына кім кепіл. Балаларымды бағайын!

– "Алты саясаты" әлі айтылып жүр ғой, неге түңілдік сонша?

– Алты саясатты апамның маңдайшасына асып, әлгі дулығалы аю ғана қалды ғой, онысын орындап қанша жарытар дейсің... Жә, енді Биғазыңызды маған қосып беріңіз! Малайлықтан гөрі менің кәсібім сәл тәуірлеу. Ең болмағанда, қожайынға қоқаңдатпай, еріктірек істейтін кәсіп қой. Оған қарызға бір сома тауып берейін де, қасыма ертейін!

– Сенің кәсібің ғайыпты күтетін кәсіп қой, шырағым. Ғайыптан түсе қалғанда да ең алдампаздарың ғана ала аласыңдар. Қазір ол жас, тапқан пайдасы алдамшылық үйрену ғана болып, оның үстіне зиян тарта қалса қарызын қайтарта алмай қан тышамыз ғой. Сауда түбі "борыш", михнат түбі – "ырыс" деген, қазірше осы алал жалшылығымен ғана жүре тұрсын! Әйтеуір қазір байлар аз болсын, көп болсын, тоқтамды еңбекақыны мүлде жеп кетпейтін болды ғой.

– Мұң тыңдаушылар мүлде жоғалғанда, байлар мұртын тағы тікірейте қоймаса!.. Сонда да ойлап көріңіз, Жәке! – деп шықты Нұрасыл, – Биғазы еті тірілеу, жігіт болатын бала еді, қабырғасы жастай қайысып, жасып жүргендей көрінген соң жаным ашып еді. Қайсынымыз қарызданбай күн көріп жүр дейсіз, көппен бірге көрмей ме!

Әкем Нұрасыл кеткен соң, ойлана қараған шешеме сөйледі:

– Патент алуға да ақша керек, оны алған соң еш нәрсе өндірмесе де ай сайын бажы төлей береді, ал патенті жоқ саудагерлердің күнін итке берсін, бәйбіше, қала ішінен киімі түзу біреу шыға келсе, сақшы мен бажыхананың тәйниі деп қорқып, бұта-бұтаға тығыла қашады.

Осыдан екі-үш күн өткен соң тәйниге ұқсаған бір ұйғыр жігіт келді біздің үйге. Нұрасыл біраз саудалық бақал-мәліш алып, жайлауға шығып кеткен екен. Жол бойында отырған алыпсатарлардың тым-тырақай қашуынан ол жігітті біз де тәйни деп біліп едік. Шекшие қарап, шерте басуынан, тіпті "шенді агент" сияқты көрінді. Үйге кірмей, екі бүйірін таянған бойы екі ешкіміздің қорасына барып үңілді.

Шағын қаланың қандай адамы болса да бір-біріне түс таныстау келеді. Ол – мен көріп жүрген Абылахат дейтін мырза – сері қасапшы болатын. Үлбіреген жібек көйлегіне дақ түсірмей, сымының қырын сындырмай, тіпті қасапшы екенін де білдірмей, көбінесе шертигендер арасында жүретін. Ұйғыр тілінің ұяңырақ дыбысты жұта сөйлейтін әдетімен, "Әбілат" деп атайтын өзін. Әбілат бұрынғыдай айқұлақтанып, төне қарады қораға. Онда Жайыр тауынан түн қатып келген бір таныс уақтың бес-алты қойы қамаулы еді. Агенттің көзі қызарып кеткенін көріп, мен сескене қарадым оған.

– Ей, мына қой кімдікі? – деді. Әкем үндемей қалды да, жауапты шешем қайырды:

– Таудан келген бір таныстың қойы.

– Иесі қайда?

– Үйде ұйықтап жатыр.

– Шақырыңыз!

Шұғыл бұйрықтан тіксініп қалған әкем тұра ұмтылып барып шақырып шықты.

– Мына қойларыңызды сатамысың, ей? – деп Әбілат қонағымызға адырая қарады. Өзі қой сатып алуға келгенін біліп, мына қоқаңдауына қорланыңқырай қалдым мен. Бір жеңін киіп, бір жеңін кие алмай қалқақтай шыққан момын қазақ:

– Сатамын... Тұяғы сексен сәріден! – деді.

– Не деп тұрсың... Ол қайдан келген нарық?!

– Тақсыр, бұл таңдап әкелген қойларым, көріп тұрсың, бәрі семіз, құнан қойлар!..

– Құнан қойға да базардың нарқы бар!.. Ең жоғарғысы қырық сәрі, білемісің! Бір-ақ сөз, тұяғы отыз сәріден, беремісің, жоқ?!

– Тым төмен, тақсыр! Отыз сәріге мұндай қойды сатқанша айдап қайтқаным жақсы!

– Ей, сен, қайдан келдің?

– Жайырдан.

– Қайда жүрсің?

– Дөрбілжіннің шеті шығар?

– Ә... Бұл, сенің тауың емес, Дөрбілжін, нарықты өрлетсең пал салынады, ұқтың ба?.. Мен сені сынап қою үшін дәл бағасынан артығырақ айттым. – Сатамысың, жоқ?!

– Жоқ, тақсыр, сата алмаймын. Мұның екеуі ғана өзімдікі, басқасы ағайындардың аманат қосқан малы, алмасаңыз өз еркіңізде ғой.

– Менің алатын еркім бар... Үкімет бағасымен алуға қақылымын. Қадірің барда сат, артығырақ баға айтып тұрмын. Шығарып айдап апарып, ақшаңды ал!

– Жоқ, сатпаймын!

– Қойды біреудікі дейсің ә, сен. Саудагер екендігіңді біліп тұрмын, патентің қане!

– Патек дегенің немене, тақсыр-ау?! – Малшы күлімсіреп таңдана қарады, өзіңде жоқ, ұятты аспап сұрағандай ұғып еді.

– Сауда қылатын белетіңді шығар, көремін! Сен саудагер болмасаң мұндай қымбат баға шығармайсың!

– Бұл саудагер емес, – дедім мен, – таулық мал баққан адам!

– Сен тыныш тұр! – деп Әбілат маған едірейе қарап тастап, малшыға әкіреңдей жөнелді,–патент жоқ па?!. Жүр, айда қойыңды, сақшыға барасың!.. Қанша қымбат айтсаң, соншалық пал төлеп сатасың. Үй иесі сен де жүр, сатпақ болған бағасына куә боласың!

Мал иесі аңтарылып тұрып қалды да, күңкілдей жауап қайырып әкем тайқыды:

– Саудаңда ісім жоқ, шырағым, өз жұмысыма кеттім! – деп шығып жүре берді.

– Қарағым, қой алушысың ғой сен, – деп шешем тігіле қарады Әбілатқа, – оншалық қорқытпай-ақ саудалассаңшы! Саудада зорлық жоқ қой!

– Сіз үкімет заңын білмейсіз, ана, араласпаңыз, менің бұл іс туралы міндетім бар! – бұл сөзімен Әбілат тәйни екенін түсіндірсе де, маған шешемнің сөзі демеу болып, тиянақ тапқандай болдым. – Жүр айдап, жүр! – деп Әбілат малшыны итермелей түсті, малшы жалынышпен қарады оған:

– Менің баратын не жұмысым бар, тақсыр-ау? Сатушы сәл қымбатырақ та айтар, алушы әуелі төмендете бағалап, келісе алмаса өрлете түсіп, ақырында келісуші еді ғой! Мұсылмансың, қарағым, иман ағзамның жолы сол емес пе еді! Сақшыға бармай-ақ қоялық, өзің біраз өрлеп көрші қане!..

– Қорықпаңыз, – деп малшының иығынан түртіп қалдым мен, –қойды бұған сатпа!.. Жүр, барсақ барайық сақшыға!.. Бұл сенің қойыңды қорқытып алмақшы ғой, қаншалық тәйни болса да көріп алайық, жүр кәне!

– Жүр! – деп Әбілат малшыны алдына итеріп түсірді де, мені қолымнан ұстай алды, – жүр, сенің де батырлығыңды көремін!

– Мені айдайтын ақың жоқ! – деп қолымды серпіп шығардым, – өзім-ақ барамын!.. Сенің міндетің не екенін мен де көрмекпін, жүр өзің!

Мендей екеу келетін ұзын Әбілат, қол жұмсай алмай ырқындағы малшыны айдап ала жөнелді. Әбілаттың өзін айдаған тәрізденіп мен оның соңына түстім. Әбілат жол-жөнекей маған құқай көрсете, заңын да түсіндіріп сөйлеп келеді. Жауабына мен де жауап қайырғаныммен, жүрексініп, құқайына құқай көрсете алмай келе жатыр едім.

– Сен ұғып қой, – деді базарға таяй бере, – ұры саудагерді үйіңде сақтап, алған малын қораға жасырып отырыпсың! Сақшыға барғанда мұның қылмысын жасырушы болсаң, өзің бірге қамаласың! Сен таныс оқушы болғандығың үшін, құтылу жолыңды ескертіп қояйын, бұл өзінің саудагер екенін айтып, шығарған әлемде жоқ нарқына куә бол, мақұл ма!.. Оқушы ұры жақта емес, үкімет жақта болуға тиіс!

– Әлбәтта! – дедім мен. – Оның сөзіне де, сенің қылмысыңа да куә боламын!

– Менің не қылмысыма куә болмақсың?! – деп ол атыла қарады маған.

– Отыз сәріге бермесе түрмелетіп, пал салдыратыныңды, міндетің бар екенін айтып қорқытқаныңды ғана айтамын. Тәйнилігіңді айтып, біреудің малын тартып алмақсың! Бұдан басқа үлкен қылмысыңды, осылай қорқытумен қанша адамның малын жегеніңді білмеймін, рас емес пе!.. Ал мынаның қылмысы – "сексен сәрі" дегені, сен айтқан отыз сәріге бермегені, мұны да қалыстықпен айтамын!..

Әбілат қыңқ етпейтіндей қампиып, екі қолын қалтасына салды. "Қылмыстарын" айтқанда малшы ғана қинала қарады маған. Көзімді қысып қойсам да қыбыжықтай берді.

– Ей, қалқам, – деп қайырыла қалды бір кезде Әбілатқа, қайтадан саудалассақ қайтеді?

– Қой, қой, ақсақал, малыңды қорқытушыға сатпайсың! – деп қолымды қатты сермедім мен, – енді осыған сатсаң шын қылмысты боласың!

Менің малшыға ашулануыма бір-екі рет қарап қойған Әбілаттың бәсеңдеп қалғаны байқалды, мұнан соң үндеспедік. Суы жаз шыққалы бірнеше жерден буылып, тартылыңқырап қалған Емілдің аттамаларынан аттадық. Айдаушы баяулау басты аяғын. Еңкейіп бара жатқан жалынды күн, "енді қайсының қорқар екенсің" дегендей сынай үңіліп тұрған тәрізді. Аспан әлденеден қауіптенгендей, демін ішіне тартып тына қалыпты. Алдыңғы жағымыздағы көкжиектен қою қара бұлттың түксиген қабағы көрінеді. Ашуы ішіне сыймай көңілді шаңытымен зәрленіп келе жатқан долы сияқты. Сол қаһардан қаймыққандай қарлығаштар да шыр қағып, зыр қағып әуелеп барады.

– Тез жүріңдер! – деп енді мен айдаушыға айналғанымды білдірдім, – тергеуші қайтпай тұрғанда сөйлесіп алайық!

Ағардың батыс жақ қабағына шыға бере Әбілат күреңіте "бұйырды":

– Қайтыңдар! Бағана мұсылмандығыңды айтып едің шал, мұсылманды мұсылман қаматқан болмас, амал жоқ... Кештім!

Ол басын төмен салып кете берді. Ауыр қинаудан жаңа құтылғандай күрсінген малшы маған қарап тұра қалды. Тәуекел деп түйілуім ғана болмаса, менің де туталақай болып келе жатқан кішкене жүрегім бар ғой, сақшы мекемесіне кіруден белгісіз қорқынышпен іштей сескеніп келе жатқандығымнан мен де тұрып қалдым. Әбілаттың сонша қомсынғанына қарай, менің де бір қорлап қалғым келді:

– Ей, Әбілат, тоқташы! – дедім мен, "Әбілат" сөзін нақтылап айттым. Қайрыла қалды ол, – жасың қанша үлкен болса да "аға" деген сөзді мен саған қимаймын, сенің атың Әбілат екенін білемін, ұяң дыбысты жұтып қоятын әдетіңмен «Абылқаттан», «Әбілатқа» айналып қалғансың. "Әбілат" бізше албасты деген сөз. Адамның қабағына қарап басатын албастысың! Бұл атыңды осы жолы мықтап дәлелдедің. Момын малшыны жұтып алмақ болдың ғой! Мұсылмандыққа қарап "амал жоқ" демедің, албасты болғандығың үшін ғана амалың құрыды, осыныңды ұмытпа!

Оның беті шыдамай жүре тыңдады, үнсіз кетті.

– Япырмай, пәледен құтылғаным рас па! – деді шал. – Жас болсаң да ерлікпен құтқардың-ау мені!.. Сен болмасаң жарым бағаға тіпті соның бергеніне разы бола салатын едім. Қасқырдан аман қалған үш қойдың біреуін саған-ақ сыйладым, қарағым!.. Өркенің өссін!

– Жоқ, аға, рахмет!.. Ерлік емес, өзім де селкілдеп тәуекелмен әрең келе жатқанмын.

Сақшыға бұл даумен барудан Әбілат тәйнидің өзі қорыққандығына қарап, мен "үкіметтің әділдігі» әлі бар екен деп түсіндім. "Мұң тыңдайтын жанама басын негізгі дүлей басы жеп" жатқанымен, әділетті әлі де жемеген сияқты көрінді. "Бірақ әділет желінбеген болса, құрылтайға осындай Әбіләттарды неге шақырмайды?! Елсадықтарды алғанша осыншалық зорекер құтырғандарды алса, шын әділдік сол болмас па еді!.. Алты саясаттың парақорлықты-жемеңгерлікті жоғалтқаны қайда, керісінше мұның тәйни болып асқаны қалай?! Есіктей кеудесі мен тастай жүрегі қалай сақталып жүр, бұған кім бу берді?! Бірақ, мұндайды буландырып қойған үкіметтің өзі десек, сақшыға таянғанда бұл Әбілат неден қорықты?!

Бұл кезде мен тәйниліктің үкімет құпиялығы екенін, бұл құпиялықты әшкерелеп қоюшыны, қаншалық ардақтысы болса да, үкімет қатал жазалайтынын білмейді екенмін. Кейінірек, расында Әбілаттың саяси тайни екенін, ол осы зорекерлікті, өзінің тәйнилігін әшкерелей жүргізгендігін, сол қылмысын менің дәл жеткізбек болғандығымнан қорыққанын ұқтым!

Өзім жаңа көріп келе жатқан жақсылықтың жаныштала бастауымен қатар бұзықтықтың қайта бас көтере түскені осыдан төрт-бес күн өткенде тағы да анығырақ байқалды.

Жаздық демалысқа босағаннан бері қала ішіне кірмеп едім. Клубта тағы бір жақсы кино қойылатынын күн бата естіп, жеткенімше кино басталып кетіпті. Ішінен бекітілген. Есік ашылмаған соң баспалдақтан енді түсіп, қашуға бет алғанымда екі ханзу бала клубтың бір жағынан шыға келіп, арт жағына: "хаса-хаса!" деп айқай салды. "Қазақ" деген сөзі екенін ұғып, аңтарыла қарадым. Соның арасында ересек-ересек ханзу оқушылары тұс-тұсымнан шығып қоршап кеп алды. Кейбірінің қолында шоқпар, кейбірінің қолында тас бар, не деп қаудырласып, не үшін ұрмақшы болғандықтарын түсінбей есім шықты. Қия бассам салып жіберетіндей. "Зу", "тупи"¹ деген сөзді жамыраса жаудырды. Бәрі де жер жамбылдың иен, қараңғы жағын нұсқайды. Жан-жағыма қарап, ара түсетіндей ешкімді көре алмадым. Дөрбілжіндегі жалғыз электр жарығы жайнап тұрған жер еді. Бәрі түсі таныс екен. «Тупи» дегенін түсінбесем де, "зу" дегенін толық білем ғой, таңбасын өзім биыл үйренген "жүр" деген сөз емес пе? Неге жүремін, не қылмысым үшін айдайды!.. Бірақ, жүрмесем ұруға кезеліп тұр. Шоқпар да – тас, тас та – тас, қаша жөнелсең ешқайсысы оңай тимейді. Қарсылассам тіпті қаттырақ тиюі хақ. Жалғызбын ғой! Онан да жүр деген жағына жүрейін. "Қазақ" деді ғой, қазақ болғандығым үшін ғәзер болса бір-екі шапалақ ұрар. Қол көтермей қойсам одан артық ұра бермес, жазығым жоқ емес пе!

Қазақша тілді жақсы білетіні белгілі біреуіне жазықсыздығымды білдіре қарадым:

– Ей, сабақтас, мен не қылдым сендерге, ешкімге тиіспеген едім ғой?! – менің қазақша сөйлегенім шам болса керек, екі жұдырық қатар келіп тиді. Боқтап, итермелеп сүйрей жөнелді сөйтіп, ешқайсысы қазақша тіл қатпай ханзуша тілдеп, түйгіштеп әкетіп бара жатса да, лажсыз тағы да қазақша сөйледім. Бұл жолы үнім қаттырақ шықты, – мен бәріңді танимын, жазықсыз ұрмандар мені!

– Ұрсақ қайтесің, міне!.. Мә, қазақ, саған!.. Міне тупи! – десіп енді бәрі қазақша сөйлей төмпештеп келе жатты. өлтірмеген жағдайда да естен тандыра соғатындығы былай шыға бере түсінікті болды. Адам бар жерден аулақтаған сайын таяқ қатая да, жиілей де түсті. Ешкім жоқ, дүлей қараңғылыққа сіңіп бара жаттым. Бір топ дүлей жыртқыштың қолында бекер өлгенше менің де қарманғым келеді, бірақ, ешқандай лаж жоқ: тосыннан сілкіп қолымды босатып алармын-ақ, бірақ, мына қараңғыда тас табыла қояр ма, қолдағы қаруларының бірін оңайлықпен қайсысы қарызға бере қояр. Мен жер сипалап бірдеме тапқанша, жер жастандырар. Соғысудан гөрі қаша жөнелу қолайлырақ сияқты, аяғымның біраз жеңілдігі бар еді. Сол оймен өз еркімше бағынғансып, елпектей бердім.

– Қайда апарасыңдар, өзім барайын, қолымды қоя бер! – деп екі қолымды да сілкіп шығарып, алдыларына түстім. Ең үлкен екеуі екі қолыма қайта жармасты да дедектете жөнелді.

Жер Дөрбілжіннің теріскей бір бұрышында жарлауыққа жақындай бергенде:

– Биғабілмісің, ей!... Биғабіл! – деп айқай салды артымнан біреу. Бәрі жалт қарады, құтқарушы періштем шақырғандай дереу: «мен» деп қуанышты үнмен жауап қайырдым. – Үй, қайда барасың?!

Дауысының қарлыға шығуынан тани қойдым, біздің шығыс шеттің Ғарыпбек атты «қыран сарысы» екен. «Жаңгүдейлерге» көбірек жалданғандықтан ханзуша жақсы сөйлейтін, әрі қалаға белгілі жұдырықшы еді.

– Мыналар ұрғалы айдап барады! – дедім мен жан дауыспен.

Ақырып жіберіп, тұра жүгірді. Ата-аналарын дәл өздерінше, өз тілімен сыбай ұмтылғанда, тым-тырақай қаша жөнелді әлгілер, лезде ғайып болды.

– Үй, сен олардың алдына түсіп, неге елпек қағып барасың? –деді Ғарыпбек қолымнан ұстай алып, – иен қараңғыда өлім іздеп барамысың! Ешкім көрмейтін жерде өлтіре салмай ма! Екінші былай қолға түссең, жарық жерден, не адам бар көшеден шықпай жатып ал! Ұрғыш болса адам көретін жерде ұрсын, өлсең адам бар жерде өл, сонда ғана дерегің табылады.

Мен қатерлі кемшілік өткізгенімді енді түсініп, Ғарыпбектің қатал сөгісін мойындай бердім.

– Сіз қайдан көрдіңіз, аға?

– Олар жабыла итермелеп клуб қақпасынан алып шыққанда, мен Төрт көше жақтан келе жатып көргенмін. Кім екендіктеріңді танымасам да, әйтеуір бір төбелес қой деп, жеделдей басып жеткенімше, сені сыртқа қарай бұрып ала жөнелді. Жүгіріп келіп бұрылыстан тыңдай қалсам, сенің үнің естілді. Енді бұл жаққа кеште жалғыз келуші болма, ұры-қарақшы, сотанақылар көбейіп қалды.

– «Тупи» деген не?

– Қарақшы, банды деген сөзі. Тупи деді ме?

– Ие, "хаса", "тупи", – деп айдады. – Біз қарақшы аталдық па енді?!

Ғарыпбек ашуымен мырс ете түсті.

– Алтайдағы қазақтан "банды" шығыпты дейді. Қазақ болған соң бізді де соған сындырғаны ғой!..

"Баңды" жайын кеңіте сөйлей еріп, Ғарыпбек мені үйге шейін жеткізіп салды. "Жаңа Шиянжаңның" көп барып тұратын мектебінің оқушылары шынымен осылай тәрбиеленгені ме?!" деген ой құрыстап алды мені. Есімхан көтерлісінен аман қалған Оспандардың көбейіп, енді Көктоғай, Шіңгіл аудандарын түгел "бандыға" айналдырып алғанын естідім. Бірақ, оларға біздің не ортақтастығымыз бар еді. Олар "банды" болды деп бізді "банды" деп атаса, әділетсіздіктің ең сорақысы сол ғой! Елсадықтарды әлде соның себебінен ұстады ма екен!.. Олай болса Керім Шиянжаң мен Құсайын қазақ емес қой, ал Ли Шиянжаң тіпті ханзу емес пе!.. Жоқ, олардың ұсталу себебі басқа. Бірақ, қалайда Алтайдағы "бандыға" бізді қосып жазалау, тек осындай бұзық балалардың ғана ісі!"

Сол оймен олардан ертеңіне-ақ кек алмақ болдым. Содырлардың бұл қылығын өз көшеміздегі "жайындарға" жеткізіп едім, олар "содырларды" тыныштандыру қимылына қыза қатысып, жар үстіне түгел келіп жатысты. Бірақ, сол күні біз де әділеттіктен жазып қалыппыз: менің өшім, әрине, барлық ханзу баласында емес қой, жазаға түнгі содырлыққа қатысқандар ғана тартылуы керек еді. Суға кірген соң "жайындардың" көзі тұнып кетіп, бәрін "жұта" берді. Мен көрсеткендерді анықтап айыра алмай "жұтты", соғыс майданындағы жауынгерлерді "хақ жау", "нақақ жау" деп таңдап соғу өзі үшін қатерлі де болмай ма. Соғыста қарсыдан келгеннің бәрі қас. Сол жағдайда жаппай соғылды.

Өзім бір жауымды анық танып, дәл үстіне секіріп түсіп едім, суға толық тойдырмақ болып соны ғана үш рет "сыйлап" шыққанымда, бүкіл көлдің пырылдап-шиқылдап ұлар шуға айналып болғанын бір-ақ көрдім. Жарға шыға салып құлап, танылып қалмау үшін кенереден сығалай қарасам, өз жазалағанымнан басқаның бәрі нақақ сабақтастар сияқты көрінді. "Өш алмай, обал арқалап шығыппын-ау!" деген кейіспен жар үстіндегі құмайтқа аунай кеттім. "Жайындардың" бәрі батпақ сауыт киіп алғандықтан, ханзу сабақтастар олардың ешқайсысын танымай, улап-шулап киімдерін көтере-көтере жөнелді. Алысырақ барып, киімдерін кие тұрып, жабыла боқтық жаудырды да кете барды. Көпшілігінің жансақ жазаланып кеткені анық екен. Енді мұнан соң жаппай жазалау жүргізбей, анық танылған содырларды ғана баптауға келістік.

Менің ең негізгі нысанам, түнде өзім жалынып айтқан, қазақ тілі бар содыр еді. Тәтті жалынышыма қатты жұдырық қайтарған ғой ол, соның келуін тосып, жарды көп жастандым, келмей қойды. Сол ғана емес, тіпті ханзу балалардың көбі келмейтін болды. Жалыға-жалыға жар үстінде Жәкен екеуміз ғана қалдық бір күні.

Тауға көп құйған нөсердің тасқыны келіп, Емілдің суы аса молайған күні еді. Түске көтеріліп қалған күн ашық, ыстық болса да, түндегі жаңбыр қалдырған дымды лептен болса керек, су бойына ешкім келе қоймай, құлази бастадық. Құтырған тасқын біз жақтан жар қабырғасын арс етіп қауып, шап етіп жалап өтіп жатты. Терең иірім шыр-көбелек иіріліп, аш айдаһардай шиқ-шиқ жұтынады. Жүз толғанып, мың бүктеліп, жолбарыстай ыршыған сарғыш толқындар қарсы жақтағы қалың шым бөгеуді үздіксіз басып, жұлқылап жатыр, тіпті кеміріп жеп барады. Өзен ашуымен қайнап кетті.

Көзіккен содырым келмей менің де кегімді қайнатты. Есіме түскен сайын менің де ашу-ызам осылай жұтынып, осылай құтырып жатты. Ол мені соққылап қана қоймай, бейуаз ханзу сабақтастарға соқтықтырып, өзімді содырға айналдырды ғой!.. Осылай дағдарып толқынға төніп жатқанымызда, әр үйдің суын тасып күн көріп жүрген Жарбол дейтін жынды келді суға. Ол жынды болғанымен ешкімге соқтықпайтын, ешкімнің ала жібін аттамайтын. Тек өзінен-өзі айқай салып, бар сөлекет әуенімен "өлең айтып", бақылдап, барқылдап, шаңғырлап жүретін ауысқан адам еді. Ешкімге пайдадан басқа зияны жоқ, адал еңбегімен жаққандықтан, кірген үйінен тоя ішіп, тоя жеп жүретін қайғысыз-қамсыз, тоқ жынды Жарбол жардай жалпиған семіз де кесек денелі болатын.

Сол жынды айқайлап келіп, екі шелегімен иін ағашын біздің қасымызға қоя салды да, шешіне бастады. Жардың тоған шығарылған төменгі жақ оймауытындағы суға құлай өскен үйеңкінің түбіне жыртық көйлегін тәптіштеп бүктеп қойып, кенеп дамбалын арт жағына лақтыра салды.

– Жарбол, түспе!.. Малту білемісің, ей Жарбол?! – деп шошына сұрады Жәкен. Жарбол үн қатпай аяғын салбыратып жағаға отыра қалды. Мен қатты айқайлап әрең қараттым.

– Жарбол!.. Жарбол!.. Түспе! Түспе! Қарашы өзің бұл су терең, бойыңнан асып кетеді, өліп қаласың!

– Е... Кімдей, сендер түскен суға мен түсе алмаймын ба!

– Біз малту білеміз, сен білуші ме едің? – деп Жәкен қайта сұрап үлгіре алмады. Жарбол сырғып түсіп, бақыра ұмтылғанымен, салбырап тұрған үйеңкі бұтағына қолы жетпей қалды. Басы бір батып, бір шығып, пырылдай жөнелді. Тулаған сайын, бері қарай ұмтылған сайын ары кете берді.

Дүлей шыңырау Жарболды жалмап тартып, жұтып барады, мен Жәкеннің қолынан тартып қолқалай түстім. Ол күшті де ең жүйрік сушылымыз еді.

– Ұстап алса жібермейді. Өзімен бірге өлтіреді, түспеймін!.. – деп біржолата бас тартты!

– Мен де түсейін, екеуміз екі қолынан ұстайық!

– Жоқ, екеумізді де өлтіреді!

– Суда адамның жалаңаш денесі тайғақ болмай ма!.. Жабыла жармасқан жиырма қолдан сытылып шығатын ең ғой, осының бір қолы сөз бе саған!

– Жоқ, мұның қолы сол жиырма қолдан да қиын!..

Әншейінде өте көңілшек Жәкен көнер емес. Өлімнің өзіне де тасбауыр болып алғандай, қатая түсті. Су астында оқтай тез атылушы еді. Басымен арғы жағынан бері қарай бір сүзіп өтсе де жағаға жақындар еді деп қатты ділгір болдым. Су Жарболды, Жарбол суды жұтып, өлім мен өмір әлем-тапырық алысып жүр. Соңғы минут болса керек, Жарбол басын судан кідіре бір рет шығарғанда, шыдай алмай атылып түстім. Ылай болғандықтан су асты бүгін өте қараңғы екен, арт жағынан келіп әрең таптым. Балтырынан құшақтап көтеріп едім, екі білегімнен шап беріп ұстай алды, сыртынан көтергендігімнен онысынан қорқа қоймадым, судан басы шыққаны байқалды, аса тереңге әлі де жетпеген екен, үйеңкі жаққа екі-үш рет адымдап апардым да, бар қауқарыммен итере серпіп тастап, су бетіне шықтым. Бір дем алып қайта сүңгідім де, және солай жылжытып апарып серпідім. Енді екі рет осындай өніммен жылжытуға шыдасам, жындының қолына үйеңкі бұтағын ұстатуға болатын сияқты. Балтырынан үшінші рет көтергенімде, ол қолымнан ұстамай, төбеме қолын тіреп, шашымды шеңгелдей көтерілді. Шашым қысқа болатын, мұның қаупі тым аз сезіліп, бұл жолы алға недәуір өндіре жылжытып апарып шығып едім, үйеңкі бұтағының астына барып, бырғылдағаны көрінді. Жан алқым қайта сүңгіп барып көтергенімде, қолы мені қармады. Бұтақты ұстағаны білінген соң алыстамай, дәл артынан шықтым. Бұтаққа қос қолымен мықтап жабысып, артына қарап тұр екен. Бедірейген бойы маған қадалған көзі қыбырсыз төніп қалды. Мені бас салып жегісі келген қаһарлы жыртқыш тағыша кірпік қақпаған суық көзі ту сыртымнан өтіп барады. Өлім үрейі соншалық ызғарлы болады екен, өзімнің де әлім құрып, басым зеңгіп кетіп еді, маған атылатындай кейпінен сескеніп, алыстап барып, су үстіне шалқалай жаттым. Жәкен әлі міз қақпай қарап отыр екен. Бұл отырысына ызам қайнап кетті:

– Ей, шошқа, тарт қолынан! – деп айқайлап жіберіппін. Ол үнсіз ширап келіп, Жарболдың қолынан тартып шығарып алды. Рақымсыздық онда мүлде жоқ сияқты еді, артынан байқасам, тосын көрсеткен адамгершілік бейнесінен намыстанғандай, өзінің де есі шығып кеткендей көрінді. Судан шыққан соң әлгі қатты тіліме тіл қайырмады, сары жүзі қып-қызыл болып төмен қарап қалды. Жарболдың басын төмен қаратыл, етпетінен жатқызып қойыпты. Оның аузынан су төгіліп жатыр.

– Кешір, Жәкен! – дедім мен. – Сәл үлкендігіңе қарамай тілім тиіп кетті. Қасындағы адамға өлім қаупі төнгенде, мынау отырысың жақсылығыңа үйлеспеген соң ішіме сыймай кетті.

– Мен кешірмейтін не бар? – Ол төмен қараған бойы баяу қайырды жауабын. – Сен кешір, қорыққанымнан есім шығып кетіпті!

– Сен неден қорықтың?! – деп қалшылдап отырып күлдім мен. Жәкен онан сайын қызарды:

– Жарбол сені ұстап алса, еріксіз түсем ғой... Екеуің бірдей жабысқанда менің нем қалар, бәрібір өлдім дедім мен... Сен өте қатерлі іс қылдың, мына дәу құшақтап алса тыпыр етпей өлетін едің! Бір жынды үшін сап-сау басың кете жаздады!

– Біреуді тұншықтыр десе, он-он бесін бірақ қиқылдатар едің ғой... Құртуға бар, құтқаруға жоқ болғаның ба, қалай?!.

Жәкен суда біреуді қолынан тартып жабыстырып алудан аяғынан тартып батыра салу оңай екенін дәлелдеп отырғанда, көше жақ тапыр-тұпыр етіп, көп адам шыға келді:

– Кім кетті суға?!.

– Аман қалып па?!.

– Кім шығарды? – десіп сұрасып жатты келіп. Әкем де ентіге жетті. Жәкен болған жайды жасырмай бәрін айтып, қатерді маған таман қаптата сөйледі.

Әкем судың пиғылына үн-түнсіз қарап, тұнжырап тұр. Киініп, басын көтеріп отырған Жарболға кейбіреуі ұрысып жатты. Есіне толық келіп қалған Жарбол да бой берер емес.

– Мені судан шығарған сендер емес, ақырма! Әне, Жаппар атамның баласы! Ол ұрысқан жоқ қой, әуелдесең ұрған да жоқ, әне, өзінен сұра! – деп аузынан көбігін шаша бақылдап кетті.

– Сен суға өзің ғана кетіп қоймай, балаларды өлтіре жаздадың, енді түспе суға!

– Құдай сақтаған екен!

– Мынадай суда тұрмақ, жай жүргенде адамның жүрегін ұшыратын мына дию ұстай алса, аюға түскен қаршығадай балада не қауқар бар, тырп ете аламай кеткені ғой!.. Рас сақтаған!

– Кешірер өмірі, көрер қызығы бар ғой алдында, өмірің ұзақ болсын, балам! – деді бір қарт. Әкем бұл алғысқа да қарамай, суға үңілген бойы тұнжырай түсті. Сөзінен қызық күтетін біреу Жарболды айналдырды:

– Ей, Жарбол, сені қалай шығарды мына бала?

– Балық мені жегелі жүр екен деп қорықтым. Аяғымнан жұтатындай болды... Бірақ тістемеді, мына құйрығымнан көп түртті... Шашынан білдім, балықта шаш жоқ сияқты болатын... өгіз сияқты айдап шығарды.

Қарық болып қуанып отырған Жарболдың шашыран сөзіне көпшілік ұзақ күлді. Маған алғысты көздерімен қарасты. Мен қаншалық аңдысам да әкемнің райынан жылыну шырайы байқалар емес, бірақ, ашу да жоқ тәрізді, көзі жасаурап, анда-санда бұлт ете түскен шықшыт сүйегі ғана азуын қатты басып қалғанын байқатады. Мынау рақымсыз тасқын аяулы баласын жұтып кеткендей-ақ дағдарулы тұр.

Мен алдыңғы жылы бұл кісінің таяғынан көшеге жалаңаш қашып шыққанымда төгілген абыройымды осы жолы қайта бүтіндеп жиып алғанымды көптің алғысынан біліп, көңілденіп отыр едім. Байқасам, сол бір масқара болған кезімде қатты күлген қыз-келіншектер де келіп тұр екен. Сол күннен бері оларға ұялмай қарағаным бүгін ғана болар, кешірім алған қылмыстыша жүзімді алғаш рет аша қарадым.

Әкем қасыма келіп, "жүр үйге!" деп күбіре ете түсті де, бұл жолы алдына салып қуаламай, қолымнан жетектеп қайтты.

– Жәкең енді қамайды оны! – деп қалды арт жағымыздан біреуі. Бұл болжалдың шындығы іле-шала дәлелденді. Былай шыға бере әкем:

– Осы суға енді келсең аяғынды қырқамын, – деді жалғыз-ақ. Осы кесімнен соң сәті түскенде ғана, тым сирек келе алатын болдым да, кегімді қайтара алмай қалдым.

Әділетті "тергеушім", бұл тараудан сіз менің әлемде жоқ ерекше қылмыскер екендігімді көріп отырсыз. Жындыдан қорықпайтын адам жоқ, өйтетіні, ол заңға бағынбайтын содыр емес пе. Мен сол содырды судан жан сала құтқарып, сау адамды жан сала тұншықтырған содырмын. Жындыны өрге сүйреп, сауды көрге итеру адам баласы өткізуге тиісті қылмыс па!

II

1940 жылдың күзі күңгірттеніп түйіле жетті. Мектепке қайта жиналғанымызда қою қара түтін мен боз түтек қаптаған суреттер сынып қабырғаларына көп жапсырылғанын көрдік, өңкейген сұры киінген неміс, сары киімді тапал жапон әскерлері бейнеленген суреттер тіпті ойран-асыр. Жалаңдаған, өрт түтеген улы газ, қараушыны тітірететіндей тым суық көріністер сол екі фашизмнің дүниеге өрт шашып жатқанын көрсетеді. Бәрі де Совет Одағында басылып шыққан аса айқын суреттер. Біз құтырған ит көргендей тіксіне қарасып жүрдік соларға.

Өзіне тартып, көп үңілетін келбетімен кенелтетін бір ғана сурет – Маркс, Энгельс, Ленин, Сталин суреті мектептің ең тұңғышы – біздің алтыншы класқа ғана ілініпті. Алдына жиі келіп, көп үйіріліп, қараса бердік соларға. Кейінгі екеуі маған бұрыннан көзі таныс, өз семьямыздың атасындай көрінді. Алдыңғы екі қарияны бір-бірімізден көбірек сұрасып, сабаққа кірген мұғалімдерге де олар туралы сұрауды көбірек жаудырып жүрдік. Бірақ, біз қанша көп сұрағанымызбен мұғалімдерден қайтатын жауап тым келте болды. Олар атын ғана айтып беріп, кейбірі "жақсы адамдар", "үлкен ғалымдар" деп қана кетеді. Солардың арасында Үрімжіден оқып келген біреуі ғана тартыңқырап айтса да, тап басар жауап айтқандай болды: "бүкіл дүниедегі кедейлердің көсемі. Кедейлердің жоғын жоқтап, көп кітап жазған ғалымдар!"

Ли Шиянжаңның лекцияларында көбірек аталған кісілер осылар екенін білген соң, сонда мысалға алған сөздерін еске түсіруге тырысып көріп едім, көкейіме толық қонбады. Өзім көріп жүрген көп жұмбаққа ойыстым. "Бұл кісілерді жақтайтын, көп айтатын Ли Шиянжаңды, Елсадықтарды неге ұрлап әкетті екен?! Олар ашық айтушы еді, қазір мұғалімдер бұл кісілердің атын атауға да тартынып жүргені несі?!. Таныстыруға шынымен тартынса, мектептің ең төріне неге шығарды?"

Осы сұрауды қасымда отырған Бексапаға қойдым бір күні:

– Бұл кісілердің жақтаушылары мен мақтаушыларын түрмеге тығып, өзін биікке көтергені қалай?

– Олардан қорқады! – деді ол сыбырлап қана, – алты саясатпен фандиқұй ұйымы тұрғанда, көрініс үшін болса да көтермей ме, Совет Одағынан қорықпай ма...

Байқасам, биыл сабақтастардың көбі саясатшыл болып алыпты. "Ыр" дыбысын "и" дыбысына, кейде "ыл" дыбысына айналдырып сөйлейтін Ораз атты сақау сабақтасымыз "Шынжаң газетін" қолынан тастамай, тіпті сабақ уақытында да оқиды. Сабақ аралығындағы демалыстарда мұғалім шығып кетісімен соның орнына барып тұра қалады да, газеттен тапқаңдарынан лекция өтеді. Ол өзі соқталдай денелі жігіт болып қалса да, сақау сөйлейтін себебі жалқы, ерке болғандығынан екенін әлі күнге алынбаған ұзын айдары әшкерелеп тұратын. "Мұғалім болып, бас киімін үстелге тастай салғанда, түйіп қойған айдары шашылып кетіп, ду күлдіріп жүрді.

– Енді Ояз әпенді сабақ өтеді дейді сендейге, – деп газетін стөлге жая салады ол, – тағы да дүние ахуалы жайында сөйлеймін. Биғаділ, түй!.. Қалитаға шық!

Қабырғаға ілінген үлкен қаританың жазуы славян әріпінде болғандықтан, оған өзінің тісі батпай, «мұғалімдігін» пайдаланып, маған бұйырды.

– Дания қайсы? Чехословакия қайсы! Енді Польшаны көйсет! Ойныңа оти! Көйдіңдей ме, балалай, и? Дания мен Чехословакияны Гимания фашисти жұтып алды. Гитлей өңешін енді Польшаға созды, Совет Одағы оған қайсы болып «так–так» айтып жати.

– Германияның өзі қайда тұр, мұғалім, көрсетші! – деген сұрауға:

– Биғабіл, көйсетіп қой, балалайға! – деп тағы да маған бұйыра салды.

– Мұғалім, өзің көрсетші, оқушыларың қате көрсетіп қояр!

«Тыныш отиыңдай! Ол қате көйсетсе, мен түзеймін! Оти.... Гимания деген сол. Дүниежүзілік биінші соғыста жеңіліп құлған сол қанқұйлы Гитлей таққа шыққан соң қайта құтиып, бүкіл Еупаны ойландап басып жеп жати! Дүниені жұтпақ!

– Гитлер деген қайсы мемлекет?

– Балалай, тым надан екенсіңдей! Гитлей, Шеңбилен, Шейшіл, Уазвеит дейді білмесеңдей, мен қайтіп оқытамын сендейді! –деп шыға берген Ораз қайта қайырылып тұра қалады. – Сендей басқа мұғалімдейге мұндай сұрақ қоймасыңдай ғой! Өңшең дү....лыт аяқ!... Айналып кеп менің айдайымды ағайтқанша Гитлейді Нәбиолла молдадан сұяп ұқсаңдай болмай ма! Молда айтып жүйетін қазияилей сол Гитлейдің дәл өзі!

Менің артымдағы партада отыратын Өмірбек дейтін сабақтас, Оразға бір қоқайдың дерегін көрсетіп еді, Бексапа құбыжықтың дәл өзін алдына қоя қойды:

– Олай болса, Гитлер құдайдың періштесі болғаны ғой!

– Хазірейілді де Гитлер тектес лағнат көрдің бе, Ораз әпәндім, осының пәтуасын молдадан сұраймыз, тұра тұр!

Нәбиолланың алдында қорыққанынан намаз-дұғаларындағы «ыр» әрпінде «ыр-ыр-ыр» деп күштеп оқитын Ораз, осы сөздер шыққанда үдірейе қалып еді:

– Ағатайлай, басқасына айтсаңдай да молдаға айтпаңдай! – деп столдан тайқай берді, – енді мұндай сөзді сөйлемеймін.

– Басқа мұғалімдер де дұрыстай қоймас бұл сөзіңді, Гитлерді хазірейіл сияқты құдай тағаланың өзі белгілеп қойған періштесі деп ақтап, пәк қылып көрсетпексің ғой!

– Жоқ, басқа мұгалімдиге айтатын патуам бай, олай тіл біледі ғой.

– Қандай патуаң бар?

– Балалай, мен енді сендейге соны түсіндейін, молдаға айтпасандай болғаны! – деп Ораз "мұғалім" столына қайта келді, – мәселенің шындығын ойлап көйіндейші! Ешкімге жазығы жоқ жақсы адамдайды өлтигенге, кім болса да – біз "қаншеи", "қанқұйлы" деп ат қойсақ, күнә болай ма еді? Қане айтындайшы!.. Болмаса "күнә болады дегендейін қол көтейші қане!.. Ә, міне, ешқайсылайың қол көтеймедіңдей ғой, демек күнә болмайды. Ендеше адамзат жайлағалы ғазияилдің өлтиген жазықсыз адамы аз ба! Өздейің көйген өлім – қазалайды ғана ойлап көйіндейші! Ол қай қашан жазықсыз, өз еңбегімен ғана күн көйетін еңбекшилидің жетім-жеси қойғансыз адамдайдың жанын көп алып жүймей ме, жеменгей байлайға аз тиіседі. Олай болса, ғазияилдің Гитлейден қай жеиі кем?! Меңіше, пайқы бию ғана: Гитлей көзге күйініп келіп, тайыс-түйіс дауыс шығайып атады да, ғазияил күйінбей келіп үндемейтін мылтықпен атады. – Ораздың бұл сөзіне сүйіне күліскен көпшілік сабақтастар хазірейіл туралы айтылған кінәға талас айтысты. Кейбірі тіпті даурыға жөнелісті.

– Хазірейіл тек тағдыры біткен адамның ғана жанын Алланың бұйрығы бойынша алмай ма? Ал Гитлер кімнің бұйрығымен қырады?

– Соғыста тағдиы біткен адам ғана өлді дисек, Гитлей де құдайдың бұйлығы бойынша ғана өлтие алады.

– Сен сақау не деп былжырап тұрсың, хазірейіл ыңғай кедейлерді алады дегенің қай сандырақ! Байлар өлмей ме!

– Өледі ғой, өледі, бияқ, аз өледі, – деді Ораз тағы да, – оқыстан, қиыншылықтан өлетіні тіпті аз!

– Ыңғай байлар ғана өлсе, қыбың сонда қанбақ қой! – деп Мәкен көк көз ұзын мойнынын соза түсті, – хазірейіл байлардың жанын алса, Гитлер байларды ғана қырса қанішер аталмақ емес қой!.. Ей, сақау, байлар соншалық неңді алды сенің?!

Қуанышқан бұл сөзден куат тауып іле зекірді:

– Құдайдан безіп шоқынған екенсің!.. Айдарыңды жұлып аламын, отыр былай! – Ораздың күлкілі әрі ойлы сөзін қызыға тыңдап отырған біздің жақ, зекірушілерді мықтап тойтарды.

– Жә, мырза, сенің мүйізің не ғып сырқырай қалды?! – деп алдымен Өмірбек мысқылдай күлімсіреді. Сөйтсе де, қара торы толық жүзі сәл сұрғылт тартыпты. Қиялзат араға ашық түскендей рай білдіре шектеу айтты:

– Жаңағы айтқаныңдай, құдайдың бұйрығынсыз сен де оның айдарын жұла алмайсың!

– Қане, жұлып көрші, өз мойның жұлынсың! – деп Жәкен дүрсе қоя берді.

– Құдай мен олардың періштесі сендерге ғана тән капитал емес, бізге де ортақ қой, елден ерек сендердің нелерің күйіп кетті деймін! – деп Өмірбек тағы да мысқылды ажар көрсетті. Етті сопақша көзі күлкімен жұмылып, көлденең сызықтай көрінді енді.

– Тек, олай демендер, сөз саптауларына қарағанда бұлар сол жаналғыштардың ерке немелері болса керек! – деп Бексапа көсіп жіберді. Бүкіл сынып болып күлдік. Көп қолдауға ие болған Ораз енді күле сөйледі:

– Жігіттей, менің айдайымды жұлу оңай, өзім де құтыла алмай жүймін, бияқ, сендей өздейің менің пікиімді жақтап алып, айтынан боқтағандайың қалай?!

– Қашан жақтадық? – деп Мәкен бастатқан бірнешеу өре тұрды.

– Алғашында кесетіп айтқан сөз естеріңде бар ма? – деді Бексапа, олардың мұғалімдерге айтып қоюынан Оразды сақтағысы келді, – ол: "ешкімге жазығы жоқ, жақсы адамдарды өлтіргенге – кім болса да, біз қанішер деп ат қойсақ күнә бола ма! – деп сұрады ғой, біз оған күнә болады деп тойтарыс бере алмадық. Бәріміздің жақтағанымыз сол емес пе. Сендердің біреуің тойтарыс берсеңдер сөйлер ме еді! Мұның сондағы кесеткені бай да, кедей де емес, "ешкімге жазығы жоқ жақсы адамдарды өлтіру күнә бола ма, болмай ма, ол күнә деп аталса, әрине, оны өлтірген адамды қанішер деп атауға болады. Ал, енді біз осыны айтқан Ораздың өзін қанішерге айналдырып, айдарын жұлып алсақ кім болғанымыз...

– Сұрау да, жауап та Гитлер жайында ғой, – дедім мен, – бұл жерде байдың жанын алғалы бақыртып басып отырған ешкім жоқ. Ораз жай байды емес, жемеңгер, сойқан байларды айтты. Сендер өздеріңді өздерің әшкерлеген жанша, зұлымдарға болысып шырылдамасаңдар да болар! "Тақия тастамақ ойнаса, таздың басы қышиды". Сендердің бастарың сап–сау емес пе еді, неге қышиды сонша?!

– Ешкімге жазығы жоқ адамды ғана емес, тіпті жазығы бар адамдарды да күнәсіне лайық қана жазаламай өлтіре қалса, ол қанішер аталмай ма? Ал хазірейілге келсек, ол періштені тіпті құдай тағаланың өзі де жан алмайды деп ақтаған емес. Жаратушының өзі хазірейілді "жан алғыш" деп жарияламаса, оны көрмеген Ораз байғұс қайдан білмек. Оған түс шайысудың жөні тіпті жоқ!..

Ораздың қылмысын осылай жуып-шайып, егесті бұл жолы бассақ та, ертеңіне молда келіп бас салды:

– Ораз, не айттың кеше!.. О, дө... ырт аяқ, шық былай!

– Оны ақтағандарды да шығарыңыз! – деп қалды Мәкен. Нәбиолла бізге тиіспей Оразды ғана шығарып тұрғызып қойып, тергей жөнелді. "Алла тағаланың періштесін шоқыншық Гитлерге, ия юзма-юздей жойытқа ұқсатқанына қатты қаһарланды ол кісі. "Кәпір", "шоқыншық" деп зекіре берді. Ораз да тайынар емес:

– Молдаеке, сіз, хаз.. айылды әмсе жан алатын, Алла тағаланың жан алғыш жендеті деп үйлеттіңіз ғой. Одан басқа істейтін жақсы қызметін естімеген соң, Гитлей нақ сондай екен деп түсіндім. Әгәй жақсылығын үйлетсеңіз Гитлейге ұқсатпас едім!

Жеңілгендіктен тым қатты шығып кеткен молданың дауысын естіген болса керек, ыңғай саясат сабағын өтіп жүрген Сәрсен мұғалім кіріп келді.

– Не себепті? – деп сұрауы-ақ мұң екен, молдамен жарыса сөйледі Мәкен. – Жазықсыз адам өлтіргенді қанішер десек күнә бола ма деген сөзді кім айтатынын Сәрсен мұғалім қайта сұрады да, Мәкен алдымен айтушыны да, артынан құптаушыны да, мықтап бекітушіні де қайталап айтып шықты. Атап, көзіктіре әшкерлегені – Бексапа екеуміз. Онын жақтастары қосарлана шауып, бастыра жөнелді бізді.

Мұғалім молдаға ым қағып, Оразды итермелей айдап шығып кетті де, біз жым-жырт отырып сабағымызға қарадық. Сол дін сабағы сағатында Ораз да, тіпті молданың өзі де қайтып кірмеді. Олар кешіккен сайын күдіктеніп отырып, үзіліске шыққанымызда мұғалім мен молданың мұғалімдер бөлмесінде жарыса ақырып жатқаны естілді. Біз кідіре алмай сыртқа шығып кеттік. Ораздың неліктен мұншалық тергеуге түскені бізге тым қиын жұмбақ болды.

Сыныпқа қайта кіріп едік, саясат сабағын өтеуге Сәрсен де келмеді. Қауіптене түсіп отырғанымызда, Бексапа екеуміз шақырылдық, мұғалімдер бөлмесінде сол екі тергеуші мен тергелушіден басқа ешкім жоқ екен. Ораз айдары додаланып жылап тұр. Толықша қызыл қоңыр жүзі ісініп алыпты. Мұғалімнің сарғыш көзі қып-қызыл, қылмыстыға атылатын оқ жыланша қарап қадалып отыр.

– Жақсы адамды өлтірушіні қанішер десек, күнә бола ма деген сөз қайдан шықты? – деп сұстана қарады ол бізге. Біз үнсіз ойланып тұрып қалдық. Шындығы әркімге аян осы бір "жазықсыз" сұрауды ғана қудалап отырғандығына іштей аңырыс бар еді.

– Осы сұрауды кім үйреткенін айтыңдар! – деп Сәрсен қузай түсті, – бұл өздерің шығарған сөз емес!

Алдымен кімнен естігендіктеріңді айтып берсеңдер болғаны, сендерде мәселе жоқ, қайтіп шығыңдар да сабақтарынды оқындар!

Мұғалім бұл сұрауды алдымен Оразға қойды. Бірақ, «мұның былай қоюында да ешқандай мәселе жоқ?» деп Бексапа Ораздың молдадан қорыққан жайын, өз сөзінін шындығын дәлелдеу үшін осы сурауды қойып, қорқытып отырған сабақтастарын мойындатқанын толық баяндап берді, – бірақ, осы сұраудың неліктен мұншалық тергелгенін түсінбей тұрмыз! – деп күлімсіреді.

Мұғалім қатулана түсті. Арық қызыл сары жүзі сұрланып, бұрыннан қызғыш тартып тұрған сарғыш көк көзі онан сайын қызарып, тұтанып кетті:

– Бұл сұрау осындай жай қалжыңда ғана туылған сұрау емес, мұндай сұраудың дәл қазіргі кезде туылуы тегін емес. Мұның саяси мақсаты, төркіні бар! Қағынған кексе біреуден шыққан сұрау. Осы сұраумен үкіметке халықты қарсы көтермек!.. Оны айтпасаңдар, өздеріңе жаман болады. Қашан иесін айтып бергенше, қамаласыңдар!.. Сендер ыңғай жақсы оқушысындар, қимай тұрмыз, шынын айтып құтылыңдар!..

– Мұғалім ағай, осы сұрауды үкіметке қаратылған сөз деп түсінесіз бе? – деп дір қақтым мен. – Біз сіздің оқушыларыңыз ғой, анықтап түсіндіріп беріңізші. Қай сөзінде мәселе бар мұның?! Шамданса, Гитлер сияқтылар ғана шамданатын сөз ғой! Адам қанын төгушіні, әсіресе, жазығы жоқ адамдарды қырушыны фашизм деп, қанішер демей не дейміз? Бұл сұрауға хазірейіл мысал болып кеткендіктен молдамыздан кешірім сұрармыз, бірақ, сіздін мұны үкіметке қаратып алатындығыңыз түсімізге кірмепті!

Сөйлеп тұрғанымда мұғалім молдаға қарап күлімсіреп еді. Менің дірілдеуіме күлген болар деп сезіп, сөздің соңында қатулана түстім. Бұл "жігерімнен" Ораз қайрат тапты білем!

– Мұғалім әбзи, сіз өзіңіз үкіметіңізді қанішей деп түсінесіз бе?!–деп қалды.

– Ей, сен сақау не деп тұрсың? – деп төне түсті мұғалім.

– Біз халықшыл үкіметіміздің қан ішкенін көйгеміз жоқ, мұғалім!.. Біз бұл сөзді үкіметке не үшін қаятамыз!..

Бексапа жайма шуақтап, кәріленген мұғалімді өзіне қаратып әкетті:

– Мұғалім, Ораз "ешкімге жазығы жоқ еңбекші адамды өлтірушіні айтып еді" ешкім тойтаруға болмайтын шындық болғандықтан, мұны бүкіл сынып болып мойындағанбыз. Сізге Мәкеннің баяндауында жансақтық болмаса, біз қалайша тергелеміз?!

Өзі іштей сынып қалған мұғалім, осы сөзден соң ұзақ түсінік беруге көшті. Түйірі түбіне түсіп кеткен бұл "түсінік" қаншалық сұйық болғанына қарамай, үңіле сімірдік. Қаншалық үңілгенімізбен де шындық оның берген түсінігінен көрінбей, "секіруінен" ғана табылды. Бас изектеп, өз мөлшерімізше бас иіп, әділ шындық тапқандай болып шықтық. Бұл сұрау үкіметімізге тұп-тура қаратылып қойылса, орнын тіпті мықтап тапқандай мығым сұрау екен. Сезікті тергеушіміз секірмесе, мұндай түсінікке жете алмас едік.

Сөйтіп, қанішерлерге тағы бір нақ қанішерді жалаңаштап тауып қосқандай болып, тергеуден табыспен шықтық. Тартқан жалғыз-ақ шығынымыз түскі тамаққа бара алмайтындай кешігіп босағандығымыз ғана болды. Бұл үшін Мәкендерге өшігіп шықтық. Ораздың демалыс уақытында жанама "мұғалімдігі" бұл тергеуден мұқала қоймады. Ертеңінде-ақ бір газетті әкеліп, мұғалім столының үстіне жая салғанда біз ду күліп едік.

– Күлмеңде, балалай, бүгин жаңа сабақ өтеміз, – деп бастады да, Германия мен Совет Одағының жасасқан он жылдық шарты жайында сөйлеп кетті. Оқушыларға тың жаңа хабар екен. Бірі – соғыс өртінің ошағы, бірі – тыныштық ошағы деп аталып, тіктесіп қалып тұрған екі мықты мемлекет. Он жыл бойына соғыспау шартын жасасыпты. Мұны өзі қатынасып келгендей толықтап сөйлеп тұрған сақаудың шешен сөзі бүкіл қаласты өзіне тартып, ұйытып ала қойды. Шарт туралы хабарды аяқтата келе, – мизалай, бұдан сендей не түсіндіңдей? – деп ол Мәкендерге қарады, – Гитлей яс құтиған қаніши болса, соғыспау шаитына қол қоя ма, ол қаніши емес екен, деп ақтап түсінген шығайсындай-ау? "Мұны қанши десек күнә болады" деп молдаға тағы жеткізсендей енді мықтап қателесесіңдей! – Ораздың бұл сөзіне әріптестері де еріксіз күлісті. – Балалай, мен өзім газеттен оқып қоймеген қанишидейді кешеден бейі көзіммен көйдім! Нақақ күйгізетін өсекші жалақойлай да нақ қаніши екен. Қойытып айтқанда, мен анықтаған қанши, үшеу болды... Тойтеу демеңдей, ә, үшеу! – деп Ораз үш саусағымен анықтап көрсетті де, далаға шығып кетті. Бексапа екеуміз оның "төртеу демеңдер, ә!" деп нақтап ескертуіне қатты күлдік. Кешегі тергеуде түсінген қанішерді қосудан қорқып айтқан ескертуі еді. "Халықшыл көсем аталып тұрған Шың Сысайды "қанішер" атау үшін батырға да жан керек сияқты.

Ораз жағынан ол әлі қанішер деп жариялай коймаса да, аузын тағы да кере ашқанын сездік бір күні: 1941 жылы жазға салым, Шаган мерекесі қарсаңында "жасасын" тағы да борай жауып кетті. Керме қызыл ту мен қызыл плакаттар, ұрандар көшені әлем-жәлем бояп, көше үгітшілері жетістіктерімен "данышпандықтарды" сайрап кетті.

– Тағы да "құрылтайға" шақырады-ау! – деп калды Бексапа.

Елсадық кеткеннен бері аудандық қазақ-қырғыз мәдени ағарту ұйымының басшылық қызметін орынбасар Шиянжаң Нұржан қосымша атқарып жүр еді. Ол ұйым мекемесіне катарлас отыратын бір ұйғыр байының жалғыз қызымен жақында ғана үйленген болатын. Сол алау-жалау ұранды күндердін бір кешінде үсті кенеппен жабылған кара машине оны үйінен алып кетті. Ерінің қайда кеткенін сұрай алмай қалған жас жұбай, түн бойына ұйықтамай тосып, келмеген соң ертеңіне аудандық үкіметке барып сұраса, "Үрімжіге" тосын бір мәжіліске "кеткендігі" ғана айтылыпты. Нұржанды жұмыспен іздеп үйіне барған ұйым қызметкерлеріне Гүлниса жеңгей: "құрылтайға" шақырып кеткенін айтып жылағанын естідік.

"Құрылтайға шақырылғандардың" көп екені, сол екі-үш күннің ішінде-ақ жайылып болды: Нұржанмен бірге Ташкенттен оқып келгендердің және олармен үйірлесіп жақын жүретін көзі ашық азаматтардың көбі-ақ кетіпті.

«Ташкенттен оқуға өзі бекітіп, өзі қамдап жіберген үкімет борлаған қойындай енді өзі соғымға жиып жатқаны ма?" деген күбірлер әр жерден естілді. Бізге бұл хабарлардың көбін жеткізген Ораз өзінің сақаулығы мен айдарын "құрылтайға" шақырылуға жасы толмайтындығының куәсі етіп күлдірді:

– Айдайым бай, тілім мынау, құдайга шүкишілік, бұл қанши қазише маған тиісе қоймас! – деді ол сыбырлап қана.

– Шыңдубан атамызды "нақ қанішер" атауға шарты рас толды ма? – деп сұрадым.

– Әлбетте, мұның шаиты болмаса, Гитлейдің шаиты мүлде толмас!

– Қалайша?

– Меніңше, Гитлей өзіне бағынбағандайды, қайсы құял көтейгендейді құйтады. Ал, бұл "атаң" өзіне сеніп бағынғандайды да соғып жатпай ма! Ең жазықсыз, тіпті адамзат қоғамына пайдасы тиетін ыңғай саналы кісілейді тандап соғып жати, сенше қалай?

– Халыққа еш жазығы болмаса да, ол өзіне жазықты, өзіне қарсы деп танылған адамдарды ұстап жатқан болар. Және ешқайсысын өлтіргенін естімедік қой. Тексеріп-тексеріп, нақақтарын қоя берер.

– "Сенген сиылым сен болсаң, күйсегенінді... – деп Ораз қарқылдап күліп жүре берді, – осы кеткендейдің ешқайсының оган қайсылығын естімедім. Жұйт танданып жұй!

Мен Ораздың сөзіне қосып, Нұрасылдың тығылып жүрген жайын ескердім де, оның мұнысы білгерлік екен деп сүйіндім. "Ол үкіметке қарсы топ құрушы емес, күн көруші адам ғой". Солай болса да оның кәсіпті тығыла жүріп істеуі Ораздың пікірін дұрысқа шығарғандай. Бірақ, Нұрасылдың айтуынша, "күшті дулығалы бас мұң тыңдағыш басты кеміріп жатыр", ең дұрысы осы болар. "Ұсталып жатқандар, халық мұңын тыңдағыштығымен дулығалы басқа қарсы сөйлеп, иә топ құрып әшкерленіп қалғандар шығар?!" деген оймен, Ораз тілдеп кетсе де өз пікірімде қала бердім.

"Құрылтайға шақырылғандар" кетісімен біздің үйді Қанипа шешеміз тойға шақырды. Дәмешті ұзату тойын жазға қалдырып жүр еді, тым тосын шақырды, бақсақ оның өзі сүйіп уәделескен жігіті де "құрылтайға шақырылғандардың" біреуі болып қалыпты. Ыңғай түнде әкететін қара машине келгенін білген сақ жігіт, қорасының артқы дуалынан секіріп түсіп, Шәуешектен осында Дәмештің үйіне келіп тығылыпты. Өзі бізге де сары сүйек жекжат келетін Әділбек дейтін жігіт еді. Ол «Соу-син торгте» қызмет істеп жүретін, шекараның іргесі Советке өтіп кетуге ең қолайлы жер болғандықтан, Дәмешті қимай, ала кету үшін келіпті. Әке-шешесі де, қайын енесі де қала тұрып, алдымен қатерде тұрған екеуін ұзатып салуға бекіп, той ырымын ердебе–сердебесіз тез өткізе салмақ екен.

Дәмештің жағдайы тіпті "құрылтайға" шақырылуынан да қатерлірек еді, Қанипа шеше жалданған қожайын Дәмешті өз баласына әперуге зорлай берген соң, Әділбектің бір шеттегі нағашысы Қанипаны көшіріп әкетіп, өз қасынан оған екі ауыз үй салып берген. Сонда да қызыл көрген қара құстай айналсоқтап, төніп жүргендер көп. Оны түрмеден құтқарушы ұйғыр-қазақ кепілдері де тұс-тұстан зіл тастап, біздің ел ақсақалдарын шырғалап-шырмап жүрген.

Бірақ, ол шалдардың шешендігі менің әкемнің мінезін ғана шеңгелдеріне сыйғыза алмап еді: "бір рет сатылып әрең құтылған Дәмешті, енді оның шешесіне де екінші рет сатқыза алмаймын! – деп шорт қайыратын әкем, – ол әкесінен жастай жетім қалып, көп сорланған бала, енді кімге барса да өзі келісіп, өзі барады. Балажандықты, "басын уақытында байлайтын" қамқорлықтарыңды өз қыздарыңа көрсет!"

Өзінің сыртынан талас-тартыстың көбейгенін біліп жүрген Дәмеш те түрмеден үйреніп шыққан батыл тілділігін жетілдіріп алып еді. Қатын үстіне сөз салушыларға: "ерлік-опалылығыңыз болса, үйіңіздегі әйеліңізге ғана болсын. Менің басымды ашқан – әйелдердің ерлігі еді. Ешқайсысына күндес болып, көз жасына қалмауға бекіп шыққанмын!" деп қайыратын.

Бұрын үйленбеген мырзаларға қайыратын жауабы тіпті шорт болған: "өзім байдан әрең құтылып шықтым, енді байға бармаймын!" дейтін.

– Түбінде біреуге барасың ғой, алдымен өз алдыңа келген менен аттап өтіп, басқа біреуге кететін болсаң: "ерді намыс өлтіреді" дегендейін, айықпас өштігім, аямас қастығым болады, бұл бекім сені ешкімге қимайтын адал жүрегімнен шыққан. Айтып қойдым, жақсы сөзіңді күтемін, ойлан! – деп зәресін ала қорқытып шыққандарды да естіп едік.

– Жерге кірсең шашыңнан, көкке шықсаң аяғыңнан тартамын, сәулешім, сені өзімнен басқа ешкімге қия алмаймын! – деп бар ғашықтығын жендетінше аттанысқа келтіріп шыққандар да болған. Сөйтіп, олардың қай-қайсысы да өз еркімен тимеген жағдайда әлсіздігін пайдаланып, Дәмешті алып қашу сыңайына да тым жақын жүрген. Тіпті олардың Дәмешті бірінен-бірі сырттай қызғанып, бірінің майлағанын бірі естісе, көз алартып қапысын тауып қағысып, соғысып жүргендерін де еститінбіз.

Бұл кезде жігіттік кәмелетке толық жеткен Бигелді ағамыздың жайын әке-шешеміз де ойласып көріп еді. Бірақ, ұлының ешкімнен қалыса қоймайтын мүсіні шешектің өрісіндей болып тоналғандығынан шектелді білем, Қанипа шешеге "күнекейіңді біздің күйік шекеге таңайық" деп айта алмады. Ал, Бигелдінің өз нысайына бақсақ, ол біздің ауыр тұрмысымызды бар өмірімен арқалап келе жатқан қақпыш торы сияқты, бас көтеріп, еш жайды ойлар емес. Дәмешті көре қалғанда қасірет пен дерттенген кішкене қарындасындай есіркеп, айналып үйіріледі. "Жабырқамай, еркін жарқылдап жүре бер, жарығым!" деп шәугімдей күсті қолымен оны әдемі басынан сипап, еркелеткенін көреміз. Ол екеуінің ауыздарынан бір-біріне түйіткілсіз-түйіншексіз "аға" мен қалтықсыз – қамсыз "жарығым" ғана шығады.

Дәмеш басы ашылған соң бір жарым жылдан кейін табысқан Әділбек біздің үйге де сәлем беріп келіп, кетіп жүретін. Тілеуі қосылып сөз байласқанын әке-шешеміз де құптаған болатын. Бірнеше мықтының аңдуында тұрған Дәмеш қастықтан, сырттағы соқтықпалы сойқандардан көп сақтанды. Той ырымын жасырын өткізіп, ешкімді арандатпай Шәуешекке ың-жыңсыз кетудің орайын күте келіп, алдағы жазға тоқтатып еді. Енді, міне қос қабат қатерлерден туған жеріне қайтып кетіп, бір-ақ құтылмақ болыпты.

Кештете келіп кірген әке-шешеме осы жайларын жарыса сыбырлаған Қанипа мен Әділбектің нағашысы: "той ретінде емес, әке-шешесі мен ағаларының батасын әперіп жөнелту" екенін де айтып сіңірді. Біздің үй мен Құрышбек, Нұрасылды ғана шақырыпты. Кейінгі төнген зорлық-зомбылықты сырттан шектеп жасқап берген осы екеуі еді. Ырым-тілеуге шақырған адамдары осы ең жақын тілеулестері ғана екен.

Құрышбек пен Нұрасылдың аяқ жағын ала, төмендей келіп отырып, ол екеуіне арақ құйған Әділбек басын төмен салып шіміріккендей, күрсіне сойледі:

– Той ырымы жөнінен осылай тілімізге күрмеу, бетімізге шіркеу түсіп отыр, ағалар!.. Сіздер бар жерде Дәмеш әкесіз де, ағасыз да емес қой, "жетім қыздың тойындай^,, өткізбейік деп, көп тосып, ауасы ашығырақ күн күтіп келіп едік. Тап болған күніміз осы боранды түн болды! – деп алып, өксіп-өксіп қалды жігіт. Аз кідіріп қайта жалғады сөзін, – бұл жетім қыздың тойы емес, желкесіне мылтық төнген қашқынның қалып бара жатқан қимастарына өз жөнін айтып бата сұрай кетуі ғана. Кешіріңіздер бізді!

Шеше төсегінің аяқ жағында отырған Дәмеш те тұншыға жылап, солқылдап кетті. Үй іші жым-жырт, бөгіліп қалып еді.

– Жасымаңдар, балалар – деді әкем, – төніп тұрған қатерге карамай, үлкеннің разылық батасын ала кетуге осы шақыруларыңның өзі де жетеді!.. Мұндай кезде ырым-иба демей-ақ, Қанипадан сәлем тастап, үн-түнсіз кете берсеңдер де кешірер едік. Рахмет, Алла жолдарыңды оңғарсын, қайда жүрсеңдер де аман болыңдар!..

– Жақсы жолға жабырқамай аттануларың ғана керек бізге, – деп қостады Нұрасыл, – жетім қыздың тойы емес, үлкен той осы. "Дәл қазір құрылтайдан аман құтылудан үлкен той да, ұлы қуаныш та болмақ емес. "Бетке шіркеу, тілге күрмеу" боларлық түк те жоқ, шырағым! Жетім емессіңдер сендер! Теңімен танысқан екеуіңе жақсы тілек айтып, батасын беріп отыр мынау жұрт. Қазір бұдан үлкен той бар ма! Жәкеңнің батасы Қызыр пайғамбардың батасы болсын!

– Солай, балалар, – деп Құрышбек те, Қуат та қоса құптады, – ел кепілі – бірлік, той кепілі – тірлік. Тірі болсаңдар талай той көрсетерсіңдер де, талай той көрерсіңдер де. Сендердің армандап отырғандарың – әке-шеше, аға- бауырларыңа үлкен той көрсету болса, біздің казіргі тілегіміз өздеріңнің бас амандықтарың ғана, ұзағынан сүйіндірсін, шырақтарым!..

Бұл сөздер қаяулы жандарды тез жадыратты да тез ширатты. Қалауы табылған қадірлестердің осы төрт-бесі ғана өткізіп отырған қалтқысыз шүңкілі – ұлы тойдай ұлан асыр сезілді маған. Барлық шырай ашылып, барлық ақ көңіл ақтарылып жатты. Нұрасылдың бәсең болса да әсем айтылып отырған өлеңі тоқтай қалған бір кідірісте Құрышбек Әділбекке бір сұрауды ашық қойып қалды.

– Шырағым, "кетер аяғың, кетпен таяғың" ғой, бір жайды ұқтыра кетші маған!.. Осы сендерді қара машинеге қалай тықпалап жатыр? Осы кеткендер не жазығымен кетіп жатыр?

– Аға, осы сұрауды мен де әркімге койып едім, – деп күлімсіреді Әділбек жұқалаң қызғылт жүзі тоқ қызылға айнала қалды. Бір жағынан еркін жығыла қоймаған кайратты қара шашын ұзын салалы саусағымен тарай қасып, шодырлау біткен кең мандайын уқалап-уқалап жіберді, – білсе осы білер-ақ деген нелер мықтылардан да сұрап көріп едім. Олар тіпті сол қара машинаға өздерінің де түсерін білмей жүріп, зырылдай жөнелгенін бір-ақ білді.

– Олардың Дубаңға қарсы ұйымдастырған тобын, иә, қарсы сөзін естіген жерің бар ма?

– Жоқ, мен олардың бірсыпырасымен алыс-беріс, барыс-келіс жасап, көп араластым. Білім іздеу талабым, кітап құмарлығым бар еді. Сол жөнінен мен олардың ішіне еніп, сыртынан шығатынмын. Үкіметке ешқандай қайшы ісін көлденең сөзін естімеппін!

Бұл сөзді домбыра шегін баса қойып тыңдаған Нұрасыл ширақ бір "Кеңес" күйінің толқынды ырғағын қағып-қағып жіберіп, домбырасын жүкке сүйей салды. Қушыкеш көзін сығырайта күлімсірегенде, ақ сұры жүзі түгел күлімсіреп келтелеу жуан мұрны таңырая қарады сөйлеушілерге.

– Ері жолаушы кеткенде сыртқы несібеден екі қабат болып қалған бір келіншек, күйеуі қайтып келіп тергеуге алғанда: "Осыған апа да таң, мен де аң-таң!" деп құтылған екен дейді. "Адалдығымды апам да біледі" деп ақталғаны ғой. Әділбек шырағым, сен де соның әдісін қолданып отырған жоқпысын! Ақтығыңды кеткен ағаларыңнан қалай сұраймыз енді! – дегенде үй іші ду күлді.

– Жоқ, аға, Шың Сысайға біздің қарсы ісіміз болған жағдайда да, ол сіздердің алдарыңызда масқаралы іс болмас еді, қайта халық алдында жүзіміз жарық болар еді. Енді кеткелі отырғанда сіздерден жасырып қайтпекпін, анығында сол кеткен ағалар да аң-таң, мен де аң-таң, нақақ кетіп жатыр.

– Олай болса, мұны неліктен деп ойлайсың! – деп Кұрышбек тағы да қуарлай түсті. Әділбек ойланып, соза күрсініп алды, оның алдыңғы сөзіне карағанда Ораз сақау маған тағы да "күйсегеніңді..." деп тілдегендей, оның пікірі толығымен қуатталғандай, Шыңдубанның "қанішерлігі" мүлде талассыз шындыққа айналғандай болып еді. Мен әлі де тал қармағандай тағатсыз ұмтыла тындадым.

– Бізде "ұрының арты қуыс" дейтін мақал бар ғой, – деді Әділбек, – орыс халқында осы мәндес бір мәтел бар екен: "мысық кімнің етін жегенін өзі біледі" дейді. Мен бұл "қырандықты" ұрыларда болатын осындай әсіре сезімталдық қасіреттен болар деп ойлаймын! Мұның ұрлығын бетіне кім басыпты? Ұрлығын жасыру үшін істеп жатқаны осы болса, бұл қарақшылығын қалай жасырмақ?! Ешкім бетіне баспаса да, көретін көзі барлардан, коммунизмшілдерден қорқады. "Қорыққан бұрын жұдырықтайды" Қазір тұп-тура халықтың көзіне жұдырықтап жатыр. Қарашықты ағызып, қарақшылығын жасырмақ. Сөйтіп, тапжылдырмай басып жатпақ болар. Екінші жақтан, Алтай көтерілісі Шың Сысайдың көзін көрдей қараңғы күмәнға толтырды...

Осымен сөз доғарыла қалды, жуан бір мырза тосыннан кіріп келді де, Құрышбектің сұрауы үзіліп қалғандай болды.

Мәселе Шыңдубанның күмәнінен болып жатқан екен деп қана түсіндім де, Ораз сақауға айтқан өз пікірімде де шындық бар екен" дегенге қайта оралып, соны пысықтай түстім. "Күмәннан иман қашпай ма, күмәнмен ұстаған адамдарын тексеріп көрер де қоя берер. Мұндайды атақты қанішер қатарына қосуға болмас..."

Менің бейбіт ойым шорт үзілді, қыдырып келген мырза қызу екен, қыңыратқи жөнелді Нұрасылға. Нұрасыл оны өзінің жоғарғы жағына отырғызып, осы үйге "қонаққа" келіп отырғандықтарын білдіріп еді. Мырза алдына қойылған арақты қағып құлата салды.

– Мені кішкене балаша кәмпитпен алдамақсың ғой! – деп орнынан атып тұрды. Қара сұры жүзі қанын ішіне тартып, қиықша көзі қанталап, нақтылы қанды көздің өзі көрінді. Жуан денесі қалш-қалш ете түсті. – Баламын ба, әкемін бе, көрсетейін мен саған!..

Одан да қара сұрлау, ұзын бойлы Құрышбек те атып тұрып ұстай алды:

– Ой, Кәке, тасығаның ба, басынғаның ба мынауың! Шақырғаннан басқа жазығы жоқ, үй ішінің шырқын бұзбай бері шықшы өзің, әңгімелесейік! – деп босаға жолымен дедектетіп ала жөнелді.

– Бар сауданы бітістіріп жүрген сенсің, Нұрасыл, сөзім сенде! –деп қайырылғанда:

– Сөзің менде болса шықтым мен де!– деп күйген Нұрасыл ере шықты. Бәйкен екеуміз де шығып, арттарынан қарап тұрдық. – Ал, Кәке, менде не сөзің бар, енді айтшы!

– Айтарымды айтып болғанмын, қолымды талай қусырғанмын сенің алдыңда! "Жақсының алтын басы еңкейсе, жаманның боқты к...і теңкейеді" деп бүгін құйрығыңды қалай қисайтып отырғаныңды көрдім!.. Айып менде емес, кетісер кезеңге жетіппіз, кеттім!

Қанды көз қолын сілтеп тастап жүре берді, Құрышбек пен Нұрасылдың шақыруына мойын бұрар емес.

– Мен де айтып болғанмын! – деп Нұрасыл артынан дауыстап сөйлеп қалды, – сөз тоспауың – соның тосқауыл боларын білгендігің. Кетсең де сол жауабымды қайталап ойлай кет, айтып қойған соңғылыққа жақсы!

Үй іші үдірейісіп қалыпты. Бұл мырза – Дәмештің қыр соңынан қалмай жүрген қырғилардың біреуі екен. Құрышбек пен Нұрасыл қайтып кірісімен оның енді шатақ шығару үшін қол жиғалы кеткенін айтысты да тездетіп дастарқан жайысты.

– "Қашпақ болсаң зымыра" деп Нұрасыл күліп ап күрсінді, – аттанушыларды тез аттандырайық, қалғандарымызға не қылмақ!

Біз қайтып үйге кіргенше Қанипа мен менің әке-шешем де осы сөзге келіскен екен. Батаға сойылған қойдың еті алдыға шикілі-пісілі келді де, келте ғана "қосағыңмен қоса ағар" деген бата берілді.

Құйрық-бауыр асататын құдалық той да, "қоржын тойы", неке қияр да, ұзатылу тойы да, ау-жар, ән мен жыр да... Бәрі де осы батамен бітті. Әйелдер мұрнының шырылымен, тырс-тырс тамшы Дәмештің шиқ-шиқ өксік үнімен басқа дыбыс шығармай далаға шықтық. Әділбектің нағашысы ауланың бір бүйір қалтарысына прашкасын жегіп дайындап қойған екен. Шешемнің құшағынан өкси шыққан Дәмеш мені бауырына катты басып, еңіреп жіберді де, арбаға ұмтылды. Көз жасымды ыршытып қалып, қолтығынан мен де көтерістім. Өз шешесі мен кіші бауыры – Бәйкен де арбаға шықты. Олар Әділбек пен Дәмешті шекараға жақындатып салып, Шәуешекке кұдасының үйіне бара тұрмақ.

Тоя майланған арба сықырсыз сырғи жөнелді де, түн караңғылығына лезде сіңіп, ғайып болды. "Шытырманға кірген түлкідей қандыкөздің тұяғынан Дәмеш құтылды^,, деп есептедім мен. "Енді шекарадан аман өтіп, жайыннан Әділбек құтылса..."

Менің көзіме енді тұңғиық мұхитта жыртқыш жайындардан қашқан қос шабақ елестеді. Мына шексіз қараңғы түн ол шыңырау мұхиттың дәл өзі іспетті. Біз – соның ең түбіне, есепсіз қатты қысымға түскен ұсақ жәндіктер сияқтымыз. Тісі ырсиған қалың мүйіз сауытты зор жыртқыштар бізге тұс-тұстан ауыздарын арандай ашып тұрғандай. Сол ауыздар бізді талшық етуге әдейілеп айтпаса да, өзіміз-ақ тап бола салатын сияқтымыз. Маңайдың бәрі ауыз болған соң, біріне түспей, қайда барып құтыларсың!..

– Қабыкен, жүр, қайтайық! – деді шешем, Дәмештердің артына қарап тұрып қалған маған.

– Жүр, тез жүр! – деп әкем артыма түсті. Сөйтіп, біз де қашып, үй жаққа жөнеліп бердік.

– Енді құтыратындардан құтылайық! – деп Нұрасыл мен Құрышбектер де тартып отырды.

Құрметті "тергеушім", біздің қорықпаған кісіміз, қашпаған күніміз бар ма. Сөйтіп, ың-жыңсыз ұрлап жасаған тойымызды жырсыз жылап өткіздік те, бет-бетімізге қаштық. Үйге қашып келе жатсам да, қанішерлерді бармақпен басып санап келе жаттым. Бұл тарауда қанішерлерді қаршадайымнан санап үйренгендігім әшкереленді. Бүгінді қойып, кешегі күндерде қылмысты санамай, қанішерлерді санай да алқымнан ала түсетін асқан содыр қылмыс қой!

ІІІ

Дөрбілжіндегі орталау мектепті 1941 жылы көктемде бітірдім. Озат оқыған куәлік алып шықсам да, ойсырап шықтым: "енді қайтіп оқырмын, қайдан оқырмын!" деген қайғы желкемнен баса шықты. Ендігі ең жақын мектептен – Шәуешек орта мектебінен оқудың шығынын Дөрбілжіндегі семья тұрмысы көтере алмайтынын қыстан бері-ақ есептеп, қайғырысып келгенбіз. Оқушы шығаратын жатақ шығыны, тамақ шығыны, сабақ шығыны, тағы-тағы "календыр" болып аталмау жөніндегі барлық шығындарды қосқанда қолымыз жетпейтін биік екендігі белгілі болған. Жат қаладағы жатақхана шығыны мен тамақ шығыны үшін ғана жалданатын және бір аға болса, жетеқабыл мүмкіндік болар еді-ау. Дариға, жалшылықтан басы артық аға да, іні де қалған жоқ. "Енді қайтермін?!" деп куәлігіме қарай–қарай қайттым.

Ана мектептен босап шыққан соң, ендігі мектебім де, терезесі жарығырақ мекенім де ұйым кітапханасы болып көрінді. Ұйымға газет-журнал оқу үшін ғана емес, "қол жетерлік" бір оқу орнын іздестіру жөнімен де барғыштай беріп едім, осы жазда қыр райондарынан шығарылатын көшпелі театрға ілініп қалдым да, оқуға дайындалудан мүлде аулаққа кеттім. Бұл оқыс жолға түсуіме бірнеше сабақтасым мен әке-шешем де себепкер болды. Әке-шеше, әрине, "кымыз ішіп, қан толтыруымды" қуаттаса, сабақтас достарым қыздырма жел соқтырмай ма. Сөйтіп, жаз бойы үш таудың қымызын ішіп, қызы болып ойнауға шықтым. Асу аузына дейін арбамен жетеміз де жайлаудағы елден отыз шақты лау ат алдыртамыз. Соған қарағанда тым сүйкімді сауықшы емес екендігіміз белгілі ғой. Оның үстіне, бұл театрдың негізгі бұйымтайы – ұйымның салық қойларын қузастыру болып шықты. Әрбір "зәңгі", "елубасы" ауылдарына барып ойын қоярда бастығымыз Тынысқан жиылған жұртқа алдымен сол жайында сайрайды.

Былтыр салына бастаған аудандық орталау мектептің жатақханасы әлі бітпей жатқанын, қойдың бүкіл аудандағы қазақ оқушыларының игілігі үшін тез жиылып қалаға түсуі кажет екенін, "данышпан көсеміміздің" қамқорлығында бұл мектептің қаншалық рөл атқаратынын айтып сайрайды. "Қалқаман мен Мамырды" өз көзімізбен көретін болдық" деп балаша қуанып отырған жұрт Тынысқанның бұл сөзіне келгенде кәрілерше күрсініседі.

– Бұл келген адамдардың ішінде қызы жоқ сияқты ғой, Мамыры қайда? – деп жиылған әйелдер күбірлеседі.

– Қалқаманы да көрінбейді... Бәрі де қалпақты, жаңаша киінген мұғалімдер мен шәкірттер ғой!..

Әйелдер бас қатырып шеше алмай отырған бұл мәселеге оларға жақынырақ отырған кейбір қу жігіттер жауап айтады:

– Мамыр мен Қалқаманды көрімдік алмай көрсете ме бұлар, екі сандыққа салып түйемен әкелгені – солар емей кім дейсің! Жаңағы қылқылдап сұрап тұрғаны солардың көрімдігі емес пе!..

Артта қалған момын халықтың аңқауына ақылдысы айтып жатқан осы сөздер-ақ біздің сауық үшін емес, қылқындау үшін келген "салдар" екенімізді әйгілейді. Конақасыға күндіз-түні сойылып жатқан қойдың, әр ауылдан келіп жатқан саба-саба қымыздың зәңгі бұйрығымен өрлі-қырлы шауып жүрген шабарманның айдалып, не өңгеріп келіп жатқан сойыс малдың бүкіл ауыл азаматтарын албарынды етіп жатқан сахна үйі мен артындағы жасану үйінің, әр ауылдан жиылып жатқан декорация жабдықтары мен киім–кешектің бәрі де біздің зіл ауырлықты сала келген жұт салдар екендігіміздің айғағы сияқты.

Күндіз Айтбек пен Дәулеттің қымыз үстіндегі қызу тартыстарына ішегіміз түйілгенше күлісіп, ішіміз кепкенше ішеміз. Сегіз қанат үйге сыймай, сырттан да тыңдайтын думаншыл жастар мен сауыққұмар әйелдерді мәз-мәйрам, ду күлкіге бөлеп отырғанымызбен, атқа мінерлердің ауыл сыртында кедей-кепшікті қаншалық аттандатып жатқандығын әуелде аңғармаппыз. Жұт болсақ та бар салмағымызды байлар көтереді деп түсінуші едік. Қаладан шыққанда алман-салық бөлінісін жуан мойнымен бір-ақ көтеріп алғандай ыңқылдап, іркілдеп шығатын зәңгі-елубасылар өз ауылына келе сала қақпыш кедей мен жауыр жалшылардың қыл арқаларына артығымен арта салатынын тұңғыш рет бір елубасының ауылында көрдік.

Қымыз бен қызыққа бөккен сондай бір сегіз қанат үйден Қиялзат екеуміз "дүзге" шықтық, жазық сазды айнала қонған көп ауылдың орта шеніндегі бір топ үйме-жүйме қойтастарға қарай тарттық. Түскі ашық күн, жаңа қоныс, жап-жасыл жасаң аңқыған иісін өз ішіне тойымсыз тартып, тына қалыпты.

Былай шыға бергенімізде үйдегі толассыз дуылдаған күлкі көмескілене қалды да, сол қой тастардың сыртынан ақырған ашулы тарғыл дауыс естілді. Алқақотан малдастарын құрып отырған бір топтың ортасынан сақалсыз, қара мұртты Омарбек елубасы ерекше күжірейіп көрінді. Оның қарсы жағында жүгініп екі тонды отыр. Бірі ескі тымағын шыжыған ыстықта баса киіп алыпты да, бірі тымақты алдына тастап маңдайдан түйілген кір-кір шытпен отыр. Бұлардың артын ала бір бүкір кемпір түрегеліп тұр. Шығыс жағындағы бір бөлек ауылдан үйелмелі-сүйелмелі екі жалаңаш баласын екі қолымен дедектетіп, жыртық кәжекейлі әйел жетті. Оның артын ала және екі қызыл жалаңашын жетектеп, бір кішкенесін көтерген жастау әйел келеді. Оның тым шардиып, теңселіп келе жатқанына қарағанда құрсағымен төртінші біреуін көтеріп келе жатқаны анық еді.

– Еркектері қайда бұлардың, бермегендерінің бәрін шақыр!.. Сен баршы! – деп елубасы бір шабарманын жұмсады.

Театр қоя келіп өзіміз бір театрдың үстінен түскендей, Қиялзат екеуміз жалпақ тастың үстіне отыра қалдық. Қарамағансып, көз құйрығын жүгіртіп отырмыз.

– Ой, әлгі сойысқа беретін малдарың кайда?! – деп ақырды елубасы, – кеше елу қой сойыс осы ондықтың түтін басына бөлініп еді ғой!.. Бір ғана маған келген сыйлық емес қой бұл!

– Мырза, мен қой таба алмадым! – деп тымақты шал алдымен жауап қатты, – сауындық бес-алты лақты ешкім ғана қалып еді. Соның біреуін әкеліп берейін, қайтемін енді!

Елубасы енді шьптыға зекірді:

– Ей Қоңқай, сенің қойың бар емес пе еді, мені сынап отырмысың, неге әкелмейсің?!

–Төрт-бес саулықтан басқа бойдақ қалмап еді менде, тақсыр-ау!.. Күзде тауып берейін, қазірше өзіңізден бір бойдаққа қарызданайын деп отырмын!

– "Жаман ұста жанынан" демекпісің!.. Бір қозыңды күзде бойдақ қой қатарында өткізе салмақсың ғой! Қиқаңыңды қойып қазір тауып әкел!

– Сұрамаған жерім қалмады, тақсыр... Сойысқа өзімді апарып сойсаңыз да дәл бүгін таба алмаймын, – деп Қоңқай аталған шытты жауабын кесе қайырып қалып еді, елубасы камшымен қасқайта салып-салып жіберді. Қамшының өрімі арқасына барып тиген Қоңқайдың тоны сарт-сарт ете түскенімен өзі үнсіз, қыбырсыз отырып қалды.

– Қайдан тапсаң да келтіресің бүгін! Үйімнің салығынан бөлінген екі қойды да бүгін табасың!.. Үкімет адамдары адам сойғызып жегелі келіп отыр ма екен! Бүгін таппасаң осы сөзіңді айтып, осы үкіметтің өз алдына салып беремін! Үрімжіге айдалып жатқан мықтылардың қайсысынан мықты едің сен неме! Көзіңді ашып қара!

Төбесінен жай түскендей отырып қалған Қоңқай ауыз аша алмай тұқыра берді. Бұл сөз болып жатқанда келген кекселеу төрт-бес тондыға төнді елубасы:

– Сендердің сойыс малдарың қайда?

– Сойысты кешке жақын әкеліп береміз! – деген сирек бурыл сақал–мұртты қара шал жүгініп отыра қалды да, қолын қусыра сабақтады сөзін, – ел қонағы елге ортақ қой, елубасы мырза, мал болмаса да жанымыз бар, бір-бір сойыс тауып берерміз бұл қонақтарға!

– Тапсаңдар тілдеріңді емізбей, тез табыңдар! Кешеден бері жиырма мал сойылды, менің аз ғана бойдағым бітіп калды, – Қиялзат екеуміз бір-бірімізге қарадық, бұл ауылға кеше келіп түскеннен бері жеті-сегіз қой ғана сойылғанын білетінбіз. Тұс-тұстан келіп жатқан мал бұл есептен әлдеқайда көп көрініп еді. Үйде дуылдап отырған бізге көрінбей келіп түскені, мүмкін, одан да көп болар!

Сирек бурыл сақалды шал елубасы сөзіне мақұлдық білдіргендей изектей сала, жүгінген бойы тізесіне қолын тіреп отырып сөйледі:

– Мырза, біз мына бесеуміз көпшіліктің сізге айт деп тапсырған тілегін, жұрт талабын алып келдік. "Елшіге өлім жоқ деген" соны айталық: біз қаладан тым шалғай кедей-кепшіктер, сол мектепке бала жіберіп оқыта алмаймыз ғой. Оқытайық десек те оралымыз жетпейтінін өзіңіз де білесіз...

– Ал, енді қайт дейсің маған?!

– Мен ғана емес, сол оқыта алмайтындай мектептің салығын төлей алмаймыз дейді. "Әркім өз әлінше базарлайды", "аяқты төсегіне қарай көсіледі". Баласын алыс жіберіп оқыта алатьн ауқаттылардың өздері төлесін деп жатыр жұрт. Қолымыз өз арқамызды қасуға жетпей отырғанда, олардың балаларын оқытуға қой берер халіміз жоқ қой дейді.

– Ей, сен кімнің жоғын жоқтап келіп отырсың? – деп мұртын едірейте қарады елубасы, – ажалды киікше адырға шығып, ел қамқоры бола қалыпсың ғой! Сенің атың Зарықпай ғой, ие, тағы нең бар айтатын бұзық басы! Үкіметке қарсы қалған сөзің болса, тағы айтшы, қәне!

– Мырза, өз қалпымызды айттық, қарсылық қып не айтыппыз сонша?

– Үкіметтің оқуына қарсылық емей не? "Мектебін салыса алмаймыз, баламызды оқуына бере алмаймыз!" деп айқайлауың, бұзық-жаршылық емей не? – деп елубасы зірк-зірк ете түсті, – "жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты" деп қара құлағыңды қалқита шықтың ба бүгін!.. Жүрші, қәне, мына үкімет адамдарының алдында сөйлесейік! Ей, Қоңқай, сен де жүр үкімет алдына! Жүріңдер бәрің, жүр, Зарықпай! – Елубасы орнынан атып тұрып қамшысын үйіріп қалды.

– Жүрсек жүрдік! – деп Зарықпай жүре беріп еді:

– Тақсыр, мен беремін дедім ғой! – деп Қонқай құрақ ұшып барып, елубасының алдын тоса берді, – қарсылығым жоқ, өзімді сатсам да, карыздансам да тауып беремін дедім ғой мен!

– Балаларымыз аштан өлсе де тауып береміз дедік қой! – деп тымағын баса киген шал да бүгежектей түсті.

Жидашы болып жүрген онбасы осы сәтте Зарықпайларды кайта жүгіндіріп жығудың әдісін таба қойды. Елубасының алдына екі қолын кере жайып жолын мүлде кесті:

– Тақсыр, тақсыр, "ашу алдында, ақыл соңында"! Сіз тұрғанда қай шоқыншаққа барып жүгінерміз! Ноқ дейді де айдап ала жөнеледі ғой олар. Істі насырға шаптырмай өзіңіз ғана бітіре көріңіз! – Өз арамызда бітсін!

– Тақсыр, елубасы, біздің зарымызды сізден басқа кім тындар!

– Иә сізге еркелеп тұр бұл жұрт! Еліңіздің базынасы ғой!

– Отырып сөйлесейікші, қашан, қалай тауып беруге келісейікші, отырыңыз! – десіп онбасыдан басқа да мысықша атқамінер бедектер қолпаштап жөнелгенде, Қоңқай мен тымақты шал екеулеп елубасының етегіне орала жүгінді. Ырсылдай шегініп барып қайта отырған елубасымен бірге жапырылып көпшілік те отырысып еді. Салқын қарап үнсіз тұрған екі-үш тонды мен Зарықпай да бір-біріне қарасып алып отырды. Қабағы қарс жабылған екі балалы қара қатын да, ішті-сыртты төрт баламен келіп түрған жастау әйел де жайымен отырыса кетті. Күрсінісе отырды екі әйел. Сызданған семіз елубасы сыздықтатып тың бәсең үнмен сөйледі мұнан соң, өз айтқанына көндіретінін толық білген соң бәсеңсіді білем.

Қиялзатқа қарап, тітіренгендей тісім сақ-сақ ете түсті менің:

– Біздің алдымызға салып айдатамын деп қорқытып, алдау, – дедім. Неден екенін белгісіз, мен өзім де сол жәбірленгендермен бірге шаншылғандай іштей езіліп отыр едім, – алдыңғы жылы Елсадық мектеп салуға тиісті соманын байлардан ғана жиналып жатқанын талай рет айтып еді ғой?!

– Иә, солай болатын!.. Мына мықтылар соның есесін енді алып жатыр, біріне екісін қосып жияды бұлар! Елубасы сайлануға басын бой тігетіні – осылай тонау үшін ғой! – деп күлімсіреді Қиялзат. – Тегі сол Елсадықтар қолға алынған соң, "қулық" та өзгеріп кетті ме екен. Мен саясаттың не деген сөз екеніне жауап бергенімде бәрің күліп едіңдер ғой, ал күлші қәне!

Екеуміз де тастың үстінен күле тұрдық та, жылаулар даласынан думанды ортаға қайта тарттық.

– Бұл туралы қазіргі уақытта сөз ашуға болмайды, – деп ескертті Қиялзат, – іске бүліншілік жасады деп жар сала жарысатын пәле бұл!.. Қаладағы шаңия, гәйжаңдар¹ да осындай! – алты ұлы саясаттың парақорлықты, қиянатты жойғаны қайда?

– Алдыңғы екі-үш жыл ғана біраз шектеліп еді... Бұлар "саясатшыл" емес пе! – деп тағы күлді Қиялзат, – уағдада қу тұра ма! Біз мұның қойын жеу үшін емес, қорасын толтыру үшін келіппіз ғой!

Үлкен тегенелерде шып-шып сапырылып жатқан қымыз, кең жайылған мол дастарқан толы бауырсақ пен қант, құрт-ірімшік, табақ-табақ сары май, табақ-табақ қуырдақ... Жағымды иісімен мұрын жарған осынша молшылық қайдан келіп төгіліп жатқанын толық түсіне кірдік үйге. Тон-шалбары каудырлаған малшының да, қара күйік етектері жалбыраған жалшы әйелдің де, қызыл жалаңаш денесі күс-сауыс, қотыр-кожалақ балалардың да біреуі көрінбейді бұл жәннат үйде. Тіпті үй сыртында жоқ. Ақ қаздай балпиған, аппақ шылауышты, зер жақты бәйбішелер мен сызылған қызыл-жасыл торқалы қыз-келіншек, кердиген кесел-кербез мырзалар отыр. Сырлы тостағандарды үш саусақтың ұшында ғана қондырысып, тым сәнімен отыр. Біздің әртіс ағаларымыз асау қалжың, асқан әндерімен оларды баурап әкетіпті. Барлық көз соларға төнулі екен. Қарқылдаған-жарқылдаған күлкілер мен мерейлі, сыншыл жымиыстар Тынысқанның нәзік мұңды скрипкасы тартылғанда ғана тына қалысты. Шыңырау терең мұң мен зардың толқыны мұңсыз мырзаларға оттан ыстық, мамықтан жұмсақ махаббаттың лебіндей ғана білініп, өзінің қылдан жіңішке құмарлық торын жайғандай сезіледі. Әйелдер арасында бәйбіше үстіне түскен тоқал мен малға байланып отырған қалыңдықтар бар көрінеді. "Сорлы зарын сор кешкен түсінеді", ондайлар оқыс күрсінуімен, өңдері күреңіте қалумен байқалып қойып отырды.

Біз күн еңкейе клубымызға барып, сахнамызды жайғастырамыз да ымырт түсе жасанып, рөлге шығамыз. Шымылдық ашылғанда бұрын театр көрмеген жұрт дабырласып ала жөнеледі. Әр жерден одағай-оқшау сұраулар жауып, оған жөнді-жөнсіз жауаптар айтылып кетеді:

– Міне, міне, енді келіпті Мамырдың әке-шешесі!

– Ойпыр-ау, күндіз жоқ еді ғой, қай жақтан келе қалған бұлар?!

– Шіркін-ау, Мамырың сұлу-ақ екен-ау өзі!

Көрейін деп күндіз қанша сығаласам да, қалпақтардың бірін ұқсата алмап едім, қайда жасырынып жатқан бұл қыз?!

Қалқаман шыққанда ауыл жігіттері есінен айырыла жінігіседі:

– Па-па-па, жігітім-ақ екен-ау өзі!

– Бәсе, бұлай болмаса жолында Мамыр өле ме!

– Мына Мамыр өле ме, ей?!

– Қисасын естімеп пе едің, бейшара-ау әкесінің інісі – Көкенай атып өлтірмей ме! Уақиға өрістей келе көрушілердің барлық карғысы Кокенайға жауады. Кейбірі оның кыңыр сөзіне қарсы дау айтып, кейбірі тіпті ашық тілдеп жіберді. Көкенай рөліндегі Дәулет сахнада отырса да, оларға есесін жібермей күбірлеп, карсы боқтай отырады да, қасындағы рөлшілерді күлкіден кинап, қара терге түсіреді. Көкенайдың атқан жебесі тиіп Мамыр жығылғанда, қасындағы – нөкер рөліндегі әйелдермен бірге көрермен әйелдер де шу ете түседі.

"Көкенай, қарғамайын сөзіме бақ,

Ісім жөн, бір құдайға көңілім хақ!

Екі қан бір өзіңе ауыр болар,

Болма енді Қалқаманның қанына ортақ!"

Өлер алдындағы Мамырдың ақтық айтылатын осы ұзақ сөзі үзіліп-үзіліп шығып жатқанда, көрушілерден жыламаған әйел қалмады. Тіл атаулы байланғандай, үн атаулы өшкендей, тым-тырыс отырыс, тым-тырыс көз жасы, пыс-пыс мұрын, мыс-мыс жылау...

Біз жаз бойы халықты осылай жылатып жүріп, таудан сегізінші айдың ақырғы шенінде бір-ақ түстік.

Тергеушім", көпшілікті жылатудан үлкен қылмыс жоқ шығар. Біз сол жылы жазда тау халқын қан жылаттық: күндіз сойыспен тойлап жылаттық та, түнде өлі іспен ойнап жылаттық. Шынымыз да қылмыс, ойынымыз да кылмыс болды.

Сумаңның қолы мен жыланның тілі бір текті ғой, балық тілдес, бақа үндес болмай ма. Біздің сол жаздағы қылмысымызды өзіңіз тектес тергеу шеберлігін толық игерген инабатты сол зәңгі, елубасылардан сұрап анықтарсыз.

IV

Шәуешекке барып, орта мектепке сынау беруге сабақтастарымның көбі-ақ сайланып болыпты. Олардың екпіні мені де елеңдетіп әкетті. Олар жаз бойы дайындалып қызынса, мен ешқандай дайындықсыз-ақ, дүбірге шыдамағандықтан қызындым. Өйтетінім, жаз бойы менімен бірге серуенде жүрген үш-төрт сабақтас та қызына жөнелді. "Олардан мен кем бе”. Олар өздерінің тұрмыс күйі қалай шапса да, тұсау салмайтын оқу шығынына шыдайтынын біліп қызынса, мен ол күйге қарамай қызындым. Өйтетінім, "әуелі сынау беріп, өзімді байқап көрмеймін бе, оқуға жарап, оқу шығынына шыдамасам, қайтып келмеймін бе?” Әке-шешеге осыны айтып, екі күн кыңқылдап едім, қиналса да талабыма қимай көніп, біреуден жиырма сәрі қарыз алып берді. Сол ақша жан қалтама түсісімен жүгіре жөнелдім. Шәуешекке баратын сабақтастар арба жалдап алып, Ағылық көшесінде мені тосып тұр екен. Әкем де бүлкілдей келе сар желіске түсіп, мені сол арбаға шығарып жіберіп қайтты.

Түн қатып жетіп, ертеңінде-ақ емтихан залына кірдік. Емтихан тапсырушы үш жүзден артады екен де, қабылданатын оқушы бір кластық – отыз шамалы ғана екен. Оның үстіне, сол кездегі Шәуешек орта мектебінің тілі – татар, ұйғыр, өзбек тілдерінің қосындысы болатын. Емтиханды сол мектептің өз тілінде алды, Дөрбілжінде сап қазақ тілінде оқыған біз қаңқиып отырып қалдық.

Емтихан алушылардың арасында қазақтан шоқша сақалды семіз қара мұғалім ғана бар. Бар болғанымен де бізге жоқ сияқты. Шәуешектің өз оқушыларының қамынан аса алмай қалды. Ол кісінің де өзінің жебеу міндетіне алған сүйікті "тайыншалары” баршылық көрінеді. Сол "тайыншаларының" бірін емізіп болып, енді беруге өтерде аузындағы насыбайын бұлтыңдатып апарып, сол тұстағы түкіршікке түкірген болады, жолшыбай сол "тайыншасының" хал-жағдайын байқап үңіле өтеді. Насыбай орнына жалпақ құмыра шақшасынан жаңа насыбай сала қайтып, оған бүлкілдейді. Бұлтыңдау мен бүлкілдеуден білімнің сол аузы босамай-ақ қояды сөйтіп.

Өзі мүйізді сиырдан найзаны көп көрген тоқал сиырдай, тым жалтаң да көрінеді. Басқа "бұзау енелерінің" қабағына қарап “емізіп” жүрді. Олардың әрқайсысы өзі емізетін “тайыншаларының алдына барып иіліп қалғанда, тоқал қара өз “тайыншасының” аузына дәлдеп еркін сала алады.

Біз сұраудың тілін де ұға алмай жалтаңдап отырғанымызда “енелі” оқушыларға сондай сылп-сылп сыбырмен оның жауабы да айтылып жатты. Дөрбілжіндік сабақтастардан сол сыбырлардың кейбіріне жақынырақ отырған екі-үшеуі ғана үміткер болды да, басқамыз 1–2 сабақтың емтиханынан соң-ақ түңіліп, бұл сапарда құдай тағаланың пәлендей жарылқай қоймайтынын түсіндік. Үміткерлер ертелі-кеш сабақ пысықтайды. Біз түсініп болғандықтан көшеге түксие шығатын болдық.

Шәуешек клубының бақшасы “жаннат” сияқты көрінді бізге. Түн ортасына дейін тамашалаймыз. Бұл бақшада “хор қыздары” мен “періште жігіттер” қатар-қатар қолтықтасып, аяқтарын бір ырғақпен тең басып сайраңдайды екен. Апрель дайындықтарында біз де әскери тәрбие алғанбыз ғой. Біз де солай қатар жүрдік. Самаладай жарық, алуан түрлі гүлмен безелген алаңдарда алуан түрлі гүлдей торқамен безелген сылқымдар арасында біз тым сұрықсыз сияқтымыз. Солай болса да көңіл жүдеулігімізді көрсетпеу үшін, көтеріңкі, кеуделі жүруге тырыстық. Үйде қолмен тігілген “модысыз” киіміміз көнетоз болса да, әйтеуір ауымыз жыртық емес қой, немізден ұяламыз!” деп күлістік. Бұлардың ішінде ең жүдеубасы – менің де қара трико мешпет-сымымның жамауы жоқ еді. Жалғыз-ақ “мінім” – тауда жарасып келген көне етігімнің көше ыстығымен отаспай жүруі болды.

– Біздің Дөрбілжіннен бұл қаланың артықшылығы – көшені жарық қылып тұрған электр стансасы мен осы бақшасы ғана! – деді Рафаэль атты ұзын бойлы татар сабақтасымыз. Дәулет мұның атын ұмытқансып: “Тарпайыл”, кейде жеп-жеңіл ғана “Торапай” деп салушы еді. Өзі келіскен әдемі, әдепті жігіт болатын. Қиялзат ол айтқан артықшылықты арттыра түсті:

– Дегенмен, аймақтық қала ғой, орта мектебі үшін келіп, ұтылып, тегіс заходқа отырып қайтатын болмадық па!

– Біздің мәртебелі мырзаларға ертең ұзатылатын бикештеріміз де дәл солай жасампаз! – деп мысқылдады Өмірбек, – қарашы, әнеубір қырма сақал қырқылжың да шашын майлап, бетіне опа жағып алған сияқты!

– Өзінің езуі мен танауына қара, сәнденемін деп оң жақ құлағына бәрін бір-ақ жиып алыпты! – деп сары шаян Бексапа қосты.

– Осылардың бірсыпырасы күндіз кірпіш құйып, иә, күндікшілік істейді де, кеште пері боп шыға келеді. Ыңғай қара шай мен қара нан жеп үнемдеп, кеште киетін ақ костюм сатып алады.

– Дегенмен, мәдениетті қала, мұнда өзбек, татар, орыс байлары көп, соларға еліктеп бәрі киінуге тырысады.

– "Аттыға еріп жаяудың таңы айырылыпты!".

– Қаз боламын деп қарға да аяғын үсітіп алған ғой! Бәріміз ду күлдік бүл мәтелдерге.

– Үй, ақырын күліңдер, – деп шиқылдай күлді Қиялзат, – бұл календырлер қайдан келген деп бақшасынан қуып шықпасын!

"Қаупің неден болса, қатерің содан” дегендей, осының ертеңіне-ақ сол қатер артымыздан сап ете түскендей болды. Қауіптенген жерімізден дәл ұстады бір әйел дауысы. Бұл кезде біз үн қатыспай қатарымызды түксие сақтап келе жатқан болатынбыз. Арт жағымызда, таяу келе жатқан бір тізбек қыздың біреуі:

–"Гимназистер”, қайыршылар! – деп қалды.

Біз жалт қарасып қайсысы екенін айыра алмай қалдық, әйтеуір ыңғай үлбіреген жібек кофталы, кысқа юбкалы, тоқ балтыр қызыл-сары "татар қыздары” екен. Мұндай келте юбкаларды "шолақ пері” деп атайтынбыз. Жайымызбен аяңдай бердік. Сол дауыс сол сөзін тағы айтты. Өмірбек пен Бексапа жалт қарап, ортақ жауымызды көре қойды.

– Сол жақ шеттегі жуан құйрық, сары шолақ! – деп мәлімдеді Бексапа. Өмірбек жауапқа Рафаэльді салмақшы болды:

– Артпайыл, ана қарындасыңа бірдеме деп қойшы! Рафаэль артына қайырыла сөйлеп, тойтарысын татарша сыпайылап айтты:

– Сызларка біз әлі сойләмәдік, сөйләмәйміз да, сізләрдан қайыр тіләмәдік әлі!

Рафаэль бетін алдына қайта бұрысымен "шолақ перілер” түгел шөңгірлеп күлісе жонелді:

– Қайыршының сөйләрга уақыты қайда?

– Нан сұрап ашауыны гана білә!

– Хайыр тіләмәс-мыш...

– Бақшаларымызга битларың түшіп қалмасын әлі! – Аузым қышыған мен енді Бексапаны түрткіледім:

– Сен де татар түрлессің ғой, қайтып сөйлемейтін болсын қатты нықытып тасташы өзін. Бексапа сөйлемей үнсіз жымия берді. Біз үндемей қойған соң «Шолақ пірілер» де зеріккендей өз әңгімелеріне түсе бастап еді, әлгі жуан құйрық сары шабуылға қайта өтті:

– Мұндай қайыршы гимназист көрмеппіз әлі... Шапкаларын қара өзләрінің мәс мүжәкләрға ұқши!

Қайырыла қарадым мен. Бұдан жеті-сегіз жыл бұрын осы Шәуешектің бір қызынан естіген «қалендыр» деген сөз есімнен әлі шыға қоймаған еді. Екінші келуім осы ғана. Бұл рет естіп келе жатқаным тағы да сол ғой! Жауабын іле қайырдым:

– Қайыршыдан қайыр тілегендей соңымыздан қалмай қыңқылдайсың, бейшара, қайыршының қайыршысы өзің ұқсайсың, бізден не сұрайсың, айта ғой енді. Барымызды аямайық! Мұншалық зарыққаныңызды біліп, жанымыз ашып келеді!

Біздің сабақтастар ду күлді. Қыздардың да іле қайырған құр шалдауыр жауабын тыңдамадық, енді ұрыссып қалмайық десіп бұрылдық та, терек арасындағы бір орындыққа барып отырдық. Сол орыннан станция гудогы берілгенде бір-ақ қайттық.

Біржолата қайтпаймыз, бақшаға онан соң бармадық, орта мектепке қабылданғандар тізімінде атымыз жоқтығын көрісімізбен Дөрбілжінге бір-ақ тарттық. Сынаудан өте алмай қалғаныма ешқандай жабырқамай, қайта жадырай жөнелдім. Мұнда оқып «қайыршы» аталудан құтылғаныма қуанғандаймын. Өз бетіммен-ақ ешкімнен қалыспай оқимын деген бір сертке қайралып әлденеге егесе қайттым.

Әке-шешеме де сол өзім бекінген сертімді айтып едім, олар да үлкен зілден құтылғандай жадырай қалысты. Әкем маған елжірей қарап күлімсіреді:

– Жау жағадан алғанда, бөрі етектен алғандай, ендігі ең үлкен қыспағымыз сол «кемнасың» болар ма деп жүр едік, өркенің өссін, Қырауым, ақыл тауып қайтыпсың! – деп басымнан сипады, – жассың ғой, орайы келгенде кірерсің бір мектепке!

Мені осы ақылға итеріп салған сары шолақ қызға “рахмет” дей жаздап барып, өштік сезіммен тісімді баса ескердім оны.

Үйден шықпай, өз бетіммен сабақ пысықтап, өз бетімше есеп шығарьп әдеттендім. Демалғым келгенде әркімнен сұрап әкелген ескі хиссаларды көшіремін. Анда-санда ұйымның кітапханасына барып, кейбір кітап-журналдарды әкеліп оқимын. Сөйтіп оқу программам күн сайын көбейе түсті. Ойын-күлкі, дос-құрбыдан саяқтап, сабақтастармен кездесе қалғанда көп сөйлемей, есінеп-есінеп алып үйге жөнелетін мінез таптым. Ең қызық ойын үйде әкем жасап берген ағаш сандықшаның ішінде сияқты. Кітап-дәптерімді жайып салғанда ғана шын думанға кіргендей, тар қапастан кең далаға шыққандай жан сезімім кенеле қалатын болды.

Әке-шешем осы кезде маған бір ғана борыш артты! Рамазан айында бес уақыт намаз өтеп, ораза ұстауым керек. Оқуыма бөгеті болмағандықтан "аздап иман да таба жатайын” деп, мен бұған көне кеттім. Сөйтіп 1941 жылдың күзіне келген бір оразаны алдаусыз, адалдықпен өтеуге кірісіп едім. Он-он бес күн ішіндегі сынаудан жақсы өткен сияқтымын, әкем мені семья намазындағы имамдық орынға шығарды.

– Осы үйдің ең оқымыстысы сенсің, мұнан соң сен иман бол! – деп оз орнына тұрғызды да тәкбырды оң жағыма тұрып, өзі түсірді, маған мәзін болғаны еді бұл. Жалданба егіншіліктен қыста босап үйде болатын Бигелді сол жағымда. Менің мектепке кірмей қалуымнан біраз жеңілдік тауып, Нұрасылмен бірге жаяу саудагер болып алған Биғазы да, Ораз да үйде бірге намаз оқитын болған. Дөрбілжіннің атақты Әбдірахман дейтін қариінің дәлелдемесі бойынша, әйелдер ерлермен бірге намаз оқитын болғандықтан, шешем де сол оразада менің ұюшым бола қалды.

Еңгезердей екі дәудің ортасында кіндіктерінен келсем де, олардан сәл алда түрып, бәрін мүлгітетін болдым сөйтіп. Мен еңкейсем, олардың да еңкейіп, мен тоңқайсам олардың да тоңқаюы басымды сәждадан алмай жата берсем, олардың да жата беруі шарт, ішімнен күлсем де екі-үш күн тәртіп сақтап, тәуір имам болып жүрдім. Сойтсе де, семья үлкендері намазда мен не істесем соны істейтін болғаны маған өте бір қызық комедия ойлата бастады.

Күндіз үйден шықпайтын болғаным үшін шешем мені бір уақыт бой жазып ойнап келуге қузап жүретін. Менің көңіл көтеруімді бәрі қостайтын шақ еді. Сол ойынды осы намаз уақытында бір ойнап алғым келді бір күні. Қылжаққа айналдырғанымды білдірмеу үшін, өзім күлмеуім керек. Екінті намазы төрт қана жығылып тұратын ең қысқа намаз еді, сонысын созып апарып, ақшам намазына қосьш жібергім келді. "Алхамдуны” асықпай соза оқып, оған ыңғай ұзын сонар сүре қосып, ұюшыларымды ұзақ қаңтарып аламын да еңкейіп "рукағда” және көп тұрамын. Әкемнің белі ауырды білем, ұзақ еңкейіп тұруға шыдамай қипақтай берді. Биғазы күліп жібергенде қайта бір қайқайып алып сәждаға бас қойып аламын да ұзақ жатамын. Ұюшыларымның әкемнен басқасы, тіпті шешем де күліп жатты. Бірақ, бастарын имамнан бұрын көтеру құлшылық шартында жоқ болғандықтан қыстығып әрең шыдады. Мақсатымның бірі – әкеме намаз бұзғызу болатын. Менен емес құдайдан қорыққандығынан ол кісі шыдай беретіндей көрінді. Сондықтан, сәждаға ең ақырғы жығылғанымда бас көтертпей тіпті үзақ жатып алдым. Ана үшеуі қатты күліп жібергенде әкем жайнамаздан басын көтеріп алды, мені бөксемнен бүре, жайнамаздан іліп алып, арт жағына лақтырып тастады. Өзі де күліп жіберді сөйтіп. Артқа лақтырылған "имамға”, ұюшы мүриттер де түгел карқылдап күліп кетті.

Әкемнің өзі имам болып, екінтіні қайта оқымақшы болғанда үй күңгірт тартып, екінті уақыты өтіп қалған еді. Мен алдыға қайта келіп, қарсы қарап отыра қалдым да енді "шариғат” сөйлей жөнелдім:

– Алла тағала уа табәрәкәнің ең сүйген құлы ғана намазды намазға осылай ұластырып оқиды, мешіттен шықпайтын сопылар кешке дейін мехрабтың алдында жер жыртып, егін салады. Арық тартып суарады деп ойлайсыздар ма. Хақ пайғамбардың хәлел үммәті әлбетте олар сауаптың кайда екенін біледі. Солай бас көтермей жатып алады да, иман дегенді бермегеніне қоймай тартып алады. Әке, сіз Алла тағаланың өзі желеп жіберген имамын лақтырып тастап, зор күнаға кіріптар болдыңыз! Енді барып мехраб алдына жатып алмасаңыз кешірмейді де...

– Ей, шайтан, тұр былай! Имам да болма, ұйыма да, ары ана жаққа отыр, – деп әкем ызбарлана қалды да, мырс ете түсті, – әрі кет деймін! – деп қатайды.

– Қуаласаңыз менің күнәм сіздің мойныңызға мінеді!

– Мейлі, өзің ары кетші, ары!

– Имамдықтан алып тастасаңыздар ғой, бұрқан боламын ендеше!

Будда пұтханаларындағы пұттарша кердейіп сіресе қалып едім, тағы да күлісіп жіберді. Күлкіден тыйыла алмай қалған Биғазының иығынан әкем қатты нұқып жіберіп, Бигелдіге алара қарағанда күлкі әрең тоқтап еді.

– Жарығым, Қабыкен, ақшам болды! – Шешем маған жалынды, – намаз оқып алып ауыз ашайық.

Мен түрегеліп барып арттағы шешемнің қатарына тұра қалып едім, әкем қайырылып, кеудемнен итеріп жіберді:

– Сен енді жеке оқы, бірге оқысақ тағы бұзасың! Сөйтсе де "тағы бұзудың" орайы табыла кетті: терезе жақ бұрышқа көйлегімді шешіп, жайнамаз үшін жая қойдым да, жалаңаш бойыммен "алхамдүні” апыл-ғұпыл айта салып жығылдым. Сәждаға әр рет жығылғанда екі рет бас қойып, үш реттен алты рет айтылатын "сухан рабииал әғлә" деген жалбарыну сөзін сол жатқан күйімде санап отыз рет айтып бас көтердім де, бетімді бір-ақ сипадым. "Аллаху акпардың" мағынасы ретінде "болды”, "бітті” деп қазақша жария сөйлей сипадым. Алла тағала бес рәккағат ақшам намазындағы сол отыз рет жалындыратыныңызды толық орындадым, мәртебеге жеткізіңіз, болды, бітті! Ақырғы дүғаны осылай айтып, бетімді сипағанымда, әкеме ұюшылар күлкіден қыстығып шиқылдап тұр еді. Енді "мәртебеге жеткенде” жалаңаш күйіңде бұт болып қарсы отыра қалғанымда бәрі бір-ақ қарқылдап, ақтарыла күлді. Әкемнің райына қарай салып, көйлегімді ала қаштым сыртқа. Олар намазын қайта оқып қалды білем. Әкем қуалап шықпады. Мақталы шапанымды қарындасымнан алдырып киіп сыртқа ауашарақ жүргенімде "ауыз ашар” шайға шешем шакырды. Әп–әдепті болып кіріп, дастарқан шетіне жүгіне қалып едім, әкем мырс етіп күліп жіберді. Мен үшін екі ағам сыбаға жеген болса керек, олар томсарулы екен:

– Сен, дін бұзар, мұнан соң намаз уакытында үйде отырушы болма! – деп әкем бадырая карады, – бес ракағат намазды бір ракағатта бітіре сал деп қай молдаң үйретті саған?!

– Молдамыз үйретсін, үйретпесін, Алламыздың ақшам намазындағы салығын толық өтесем... болатын шығар, – деп мен төмен қарадым.

– Ол қай салық?!

– Ақшамда отыз рет жалындыру емес пе... Тұра тұр Алланың өзінің әр қолынан әр күні намаз арқылы алып тұруға тиісті салығын айтып берейін: таңертеңгі намазда құзғын сәріден тұрғызып алып 24 рет жалынту... Бір рәкағатта алты қой... Бесінде алпыс рет, екінтіде 24 рет, ақшамда отыз рет, ясих намазында 54 рет жалынту. Бір күнде жиыны 192 рет жалынсақ болғаны емес пе! Жаратқан ақысы үшін әділ. Алла бұдан артық еш нәрсе талап қылмайды. Бір күндегісін бөліп-жармай, маңдайды жұмсағырақ кигізге қойып алып, бір-ақ өтеп тұрсақ тіпті разы болар еді!..

– Саған дауа жоқ екен!.. Болды, бажырамай шайыңды іш енді, –деп әкем шайға жібіткен қара нанын асай түсіп күлімсіреді.

– Кешке шейін үйден шықпай отырып алып, есептемейтіні жоқ екен ғой мұның! – деп күрсінді шешем. – Іші пысады ғой, қайтсін!..

– Жеңеше, осы Қырауың балалардың бәрімен ұрысып калған ғой деймін, – деп Бигелді салдырлады. – Тату болса ойнамай ма!

– Жоқ, ұрысқан жоқ, – деп Биғаділ сақ ете түсті. – Сабақтастарының бәрі менен сұрайды. Мен, "жұмыртқа басып” жатыр дедім.

Бұл сөзге үй іші ду күлді де, мен кіржие қарадым оған. Қағысып қалуымнан Биғаділді қорғағысы келген Биғазы да сөйлеп, мені өзіне қаратпақ болды:

– Бұл жаман емтиханға жарамай қалған соң өзін-өзі түрмелеп отыр.

– Ей, Қырау, өзіңді-өзің неше жылға кестің?

– Біздің Қырау ұрысқүмар емес, ешкіммен төбелеспейді. Жұмыртқа басатын күрке тауыққа тіпті ұқсамайды, – деп шешем мені мақтап-мақтап, бір уақыт серуендеудің амалын ізлестірді. Ертең көріңдерші кәне, күндіз көшеге барып ойнап келіп тұрады!

"Бұл қақпайларыңа көнсем-ау!" деп мен бекіне түстім.

Тергеушім, мен сол жылы Шөуешектен қайыршылық қылмыспен қуаланып келіп қамалғанымда, үйімнен дін бұзарлық қылмыспен қудалана түскенімді көріп отырсыз. Өз үйіме сыймауымнан-ақ менің әуелден жер-көкке сыймай келген қылмыскер екендігім белгілі болмады ма. Әсіресе сол кездегі дін бұзарлығыма тереңірек қарасаңыз, қазіргі қылмысымның тарихи тамыры жарқ етіп шыға келеді. Дінге сенбеген кімге сенбек. Бұл да сол кездегі белсенді кері төңкерісшілдік емес пе. Мен бес уақыт намазды бір рәкағатпен ғана өтеп, сол кездің өзінде-ақ құлшылық қалыбын бүзыппын ғой. Бұған қарағанда қай құлшылық қалыбын бұзбас дейсіз. Жастайынан өзін-өзі түрмелеп үйренген адам, өзгенің түрмесін қуана қарсы алмас па. Онан да осы түрмеден мені сіз де қуып шықсаңыз, жан жерімнен ұстаған ең қиын жаза сол болар еді.

V

Дәмешті "ұрлап жоғалтқан" Нұрасылдың соңынан түйілген жұдырық жуандай түсті. Оның қасына сол кезде ілескен Биғазы өздерінің аздықтарын айтып, ыза болып қайтып жүрді. Құрышбек көбінесе әркімнің үйін салып, кәң, пештерін жасап тіршілік көсібімен кетеді, басқа достары да басқа-басқа жақта жүретін кәсіпқорлар, Нұрасылдың өзіне тетелес інісі, бай есігінде жалшы, басқа інілері өлі бүғанасы қатпаған жас оқушы еді; Сөйтіп, тірегі әлсіз тірі азаматтың тіршілігінің өзі зор қылмыс болғандай, қысымға ұшырап, өрісі тарая түсті. Көзін аларта өтіп, иығымен қаға-соға кететін соқтықпалы бір топ қиянпұрыс жолын кес-кестеп, Нұрасылды неше рет тосқан екен. Өзінің жолында құтырған ит тұрса да қаймықпай өтуді сүйетін Нұрасыл бұл бітеу жараға кездесуде шипа айтып, әділетті естеріне сала өтпекші болыпты:

– Көкеңнің үйреткен бұл кәсібі сіздерге тым алал кәсіп емес-ау, жігіттер, біз өзара әй-шәй десіп көрмеген адамдармыз ғой! – деп күлімсірей келіпті. Бұл сөзге үн де қатпай, жол да бермей, көлегейлеп тоса тұрып алған біреуін қолының сыртымен сырып қана өте берген екен, шекесіне бір жұдырық шақ ете түсіпті.

– Шырағым, мынауың шының ба, қалжың ба? – деп қарай бергенде, жұдырыққа жасырынған тастың бірнешеуі қатар келіп тиіпті:

– Өзің неге қағасың?

– Қаймана тұрған адамды неге ұрасың?

– Шын болғанда қайтпек едің?..

Жарыса шыққан осы сөздерді ести құлаған Нұрасылдың артындағы Биғазы көшедегі халыққа айқай салғанда, жендеттер бет-бетімен жөнеле беріпті. Тападай тал түс, ап-ашық күні көшеде соққыға жығылған Нұрасыл Биғазының демеуімен тұрыпты да, басы-көзі күп болып, сақшы мекемесіне барған екен. Нұрасылдың арызын тыңдамай, мына сиқына ғана қараған қара сұры тергеуші сақылдап күліпті келіп.

– Кімің ұлыды? – деп қазақша шала тілмен тікірейе қалыпты сонан соң. Нұрасыл өзін ұрған топтың өзі танитын төрт-бесінің атьш атап, адресіне дейін айтьш берген екен.

– Мақұл, біз сұлайды, қамайды, сен қайтады, – деп басын кекшеңдетіпті.

– Сіз олардың аты мен адресін жазып алмай отырып, қалай тауып сұрайсыз?!

– Болыды, мен біледі, жазады.

– Тақсыр, сіз қазір жазып алып, шақыртыңыз!.. Олардың таспен ұратын осыншалық не себебі бар екен. Менімен беттестіріп тексеріңіз! Мүндай содырлар тергелмесе, жазаланбаса, іс жүзінде өзіңіз содырлыққа көмектесуші болып шығасыз. Біз де бірлесіп жалғыз-жарым жүрген алдамды ұра берсек бола ма?! Арамыздан адам өлуі де мүмкін!

– Адамы өледі шатақ, сені атылады!

– Бәсе, сондай шатақ шықпауы үшін оларды айдатып әкеліп тексеріңіз!.. Қайсынымызда қылмыс болса соны жазалауыңыз шарт!

– Ол көп хасақы, сен бір хасақы, сенікі шатақы болмаса, сені көп хасақы ұлымайды!

– Шатақ кімде болса, тексеріп соны жазаламайсыз ба, кәне!

– Болды, мақұл, елтең тексейледі. Сені қазылы қайтады! – деп тергеуші есікті нұсқапты.

– Сіз қазір сақшылық міндетіңізді орындамай отырсыз. Егер сіз содырларды шектемесеңіз, біз өзіміз өш алып, өзіміз тиюға тиістіміз. Біз де адам жиямыз, біз де ұрамыз. Алдымен қылмыс өткізген адамды тергемегендіктен оларға жауап қайтарған бізді де тергемейсіз, мақұл ма?!

– Бізі тексейіледі, бұл күні қызметі бар. Ертеңі шақылады.

– Мұныңыз мені шығарып салу үшін ғана айтылған сөз, адам ұрушыларды жазып та алмай тұруыңыз – соның дәлелі. Бірақ, біз сізге келіп мәлімдедік, ұмытпаңыз! Еш жазықсыз қаншалық жараланғандығымды көрдіңіз. Ертең бұдан да үлкен шатақ шықса, келмеді, көрмедім деуші болмаңыз!.. – Нұрасыл мен оны сүйемелдеген Биғазы шыға бергенде:

– Лаухаса да хүй ахуай лаухаса, суанл ба!¹ – депті сақшы тергеуші екінші үстелде отырған серігіне қарап. Екі тергеуші күлісіп қалыпты да, екі арызшы бір-біріне дағдара қарасып кете беріпті.

Жексенбі күні еді, Нұрасыл соққыға жығылыпты дегенді естіп, жүгіріп барсам, ауыз үйінде кішкене-кішкене бес баласы үркердей ұйлығып, үн-түнсіз отыр екен. Бәрі бесіктегісінің маңайында үдірейісіп-үдірейісіп қалыпты. Бәрінің қабағы қаяулы, есті ересек адамдарша қайғырып отырғандай. Сол көзінің алдында кішкене қана тыртығы бар мүсінді қара торы жеңгеміз сәл сұрғылт тартып ширап алыпты. Шай қайнатып жүр. Қара құрым жыртық киіздің шетінде ғана отырған әжімді қара кемпір:

– Сұмдық-ай, не жазығы бар еді ол иттің балаларына! – деп аузын сылп еткізгенде кірдім мен.

– Жазығы – Дәмешті зорлап, байлап бермегендігі ғана! Бұл байлап беруге ол көнер ме, ел көнер ме! – деп күрсінді жеңгеміз. Теріс қарап күйбендеп жүріп сөйледі де, маған жалт қарады!

– Япырмау, көріп тұрғаным рас па, өтірік пе! Үйінен шықпайтын үндемес қайным да келіпті ғой, жоғары шық! Бағдаржанды іздеп үлкен үйдің терезесін қаққаны болмаса, басқа үйге аттап баспайтын бұл сойылға жығылып қалмаған болса, дәл қазір шашу шашар едім!

Нұрасылдың Бағдарқан атты, маған құрбы інісі төр үйден шыға келіп, менің қолымнан ұстай алды да, өксіп қалды. Менің де көз жасым іркіле қалып еді.

– Үй, жігіттер, жаман ырым бастамандар! – деп қунақылық еткен жеңгеміз де бас жаулығының ұшымен көзін сүрте қойды!

– Қайтсін, бұлардың да қаны қызады ғой! – деп кемпір күрсінді. Бағдарқан төргі үйдің есігін ашты. Ағайлардан Құрышбек бастаған бірнешеуі келіп отыр екен. Бәрі де жер төсегінде жатқан Нұрасылға қарап, соның балпылдай шыққан сөзін тыңдап отыр. Бір тізерлеп отырған Құрышбек менің сәлеміме иек қаға салды да:

– Мұндайға тыйым салатын сақшымыздың сиқы сол болды де! – деп тісін баса түсті. Бет-аузы адам танығысыз, күп болып көгеріп кеткен Нұрасылдың ерні икемге келмесе де құса ширықтырып жатыр екен:

– Іле ұйғырларын "Тараншы ұлты" деп атап, не үшін ұйғырдан басқа санайды десем, бір ұлт халқын бөлшектеп ыдыратуды-ірітуді, сөйтіп, бір-біріне салып қырқыстырып, қырық пышақ етуді көздейді екен ғой!.. Мұны сақшы тергеушісінің қабағынан оқыдым, қазақтың етін қазақ жесе қарық боп қуанатынын көрсетті. "Екі қарға таласса, бір құзғынға жем түседі ғой”. Егер сол бұзақыларды жазаласа қазаққа оқыстан ынтымақ орнап қалар деп қорқатын көрінеді.

– "Ұры бүлікке құмар, шыбын шірікке құмар". Төрелердің тірлігі қаралар арасына салған бүлігінде емес пе! – деп Құрышбек түйіндеді оның сөзін. Бұл екеуінен жасырақ Кеңесбай атты кесек денелі қара жігіт сөз аңғарына ызамен қарсы шыққандай болды:

– Сөйтіп, туысқан жауымыз өлтірсе де көнейік, оның қамшысымен шіріп, қанжығасында күн көрейік, жұдырығының астында жидіп, "береке–бірлігінде" өлейік деп отырсыздар ма, қалай?!

– Мұндайда артық ақылдылықтың керегі жоқ! – деп қостады тағы бір жасырағы. – Қанға – қан, жанға – жан, соққыға – соққы! Қандастығын, қазақтығын қой оның!

– Жоқ, біз ессіз-есесіз ынтымақ іздеп отырғанымыз жоқ, шырақтар, – деп Құрышбек орнығып малдасын құрды. – Адам баласы береке-бірлікке кемдікпен емес, теңдікпен қана жете алады. Ынтымақ кеңдікте емес, теңдікте. Бірақ, осыған қайткенде жете аламыз, үлкендермен сөйлесіп көрелік!

– Алдымен аузын қан қылмай тұрып, Кәкімбай теңдік береді екен деме! – деп Кеңесбай кесе түсті сөзді (Дәмешті ұзатып салатын күні келіп, "Кәке" аталған бұзақы осы Кәкімбай екен). – Біреудің қызын байлап бермедің деп осынша өшігер ме! Құреке, Кәкімнің сөзін естіп жүрмін мен: "өлтірмей өшім қайтпайды" депті ол! Біз өлімші етіп, жүрегіне бір тиіп қоймасақ, ол өлтіруден қайтпайтын қансұйық!

– Кеңесжан, біз оларды бірер сапар "өлімші” ете алармыз-ау, не істесек те артын ойлап істейік. Біз – бытырап, несібе іздейтін қырғауылымыз да, ол қырғи жиған қиямпұрыс қой. Ақшасы көптің жоқшысы көп, малы жоқтың қалы жоқ. Біз есе қайтаруды да, дес алуды да осы парқымызбен қосып есептелік, ағаларға айталық!

Бұл ағалардың сөзі осыған тіреле бергенде, олардың ақылдаспақшы болған Ерсұлтан бастап төрт-бес ағасы келіп кірді. Нұрасылдың аядай үйінде табанымыз сыяр жер қалмаған соң, Бағдарқан екеуміз далаға шыға жөнелдік.

– Шіркін-ай, Құрышбек ағаның сөзі-ай, – деп шықты Бағдарқан, – неше күн сөйлесе де кірпік қақпай тыңдар едім!

Қазақтың нағыз зейінді баласына бітетін барлық мінез осы қызыл қоңыр, бүйрек бетті Бағдарқанға тұп-тұтас біткен еді. Ол сыртынан қарағанда моп-момақан, аузың қайсы десе мұрнын көрсететіндей жуас көрінгенмен, іштесе кеткенде ағыны қатты дарынды да, тау бұлағындай сылдыраған сыршыл да екенін осы бірер жылда анық көрсетіп келе жатыр еді. Үздіксіз озат төрт жыл оқып, мен былтыр бітірген алтыншы класқа осы күздің басында түскен болатын. Ішім пыса қалғанда осыны тауып, аз уақыт әңгімелесіп қайтсам, көңілім самал желпіген мамықтай жеңілдеп, көтеріліп қайтатын болғанмын. Құрышбек сөзіне Бағдарқанның өзінің сүйінгеніндей, осы сөзіне мен де сүйініп, момақан жүзіне қарай-қарай шықтым.

– Ағалар ызаға шыдамай, сол шошқалармен түртіседі-ау енді! – деді ол көшеге шыға бере, – ит таласын көргендей сақшылар тағы күлісіп рақаттанады ғой!

– Құрышбек аға соғыспай болмайтын жағдайда ғана соғысар, ол кісі жеңбейтін жерде ұрыспайтън.

– Қан төгіле ме деп қорқам!.. Айтпақдайын, Биқа, естідің бе? Совет Одағына Германия бар күшімен бір-ақ басып кіріпті. Орыстар зор қырғынға ұшырап жатыр дейді!

Мен тіксіне қалдым. Гитлер "он жыл соғыспау" шартын да, Совет шекарасын да бір-ақ бұзып, биыл 22 июньде тосаттан үш қаланы басып алғанын естіп едім. Бірақ, мүндай, "зор қырғын" Совет Армиясы оған қырғыза қоймайтын сияқты еді ғой?!

– Әлгі бір "соғыспау шарты" бойынша алдап соққан сияқты. Батыс шекарада Совет Армиясы тым аз екен дейді. Неміс танкісі мен аэропланы жер-көктен бір-ақ қаптап, Батыс Ресейді қанға бояп жіберіпті. Қазір Ленинград пен Москваға төнген көрінеді. "Совет Одағын бір айда алып боламыз" деп жариялапты Гитлер.

– Жүр онда, Ораз сақауға барып қайтайық. Газет календырынан бәрін естиміз. Сөйтіп, қала ішіне бір-ақ тартық. Күз соңының батысқа еңкейген сары күні қарсымыздағы қалың сұры бұлтқа "сүңгіп" кеткен. Қыс ызғары сол сұры бұлтпен, жете соққылағанына қарамай, құлағымызды ғана анда-санда бір сипап қойып, құлақшынды түсірмей жеттік.

Жалғызын қолынан шығарғысы келмейтін ата-ананың "Оязы” биыл бізбен бірге емтихан тапсыруға да бара алмай қалған. Ол да үйінде, ыңғай газет-журнал мен бұрашора ғана зерттейді екен.

– Келіндей, балалай! – деп қарсы алысымен-ақ "лекциясын" бастай жөнелді.

– Халпе әбзи, "ыр" дыбысымен татулассаңшы енді! – дедім мен, – жақында қатынды да боларсың. Жеңге әбзитайымызға сонда: "менің аузыма қара" демекші болсаң, не деп былжырамақсың!"

Бұл сөзге ауыз үйдегі қартаңдау шешесі де күліп жіберді, естіп қойыпты.

– Шияғым маған... "ыр–ыр–ыр” ыңның керегі жоқ еді, мына сөзің батып кетті! – деп жымыңдаған Ораз біздің қузауымызбен "лекциясын” жалғастырды. "Ыр” дыбысының енді түсінгендей ынтыға айтып, тым жай сөйледі бірақ. Кейінірек толық білгендерден естуіме, газеттен тауьп оқығаныма, қарағанда совет-герман соғысының алғашқы аужайынан Ораздың сол кездің өзінде-ақ едәуір толық хабардар екенін түсіндім. Ол үйінде отырып-ақ қақас жібермей оқьп отырыпты.

Шешесі бізді жігі–жапар болып отырғызып шай қайнатты.

– Ы..ыр-ыр ыс тілінен кешкі курс ашылыпты, орыс мектебінде, енді содан оқимын. Сен оқимысың? – деп Ораз маған қарады. Бағдарқан күліп жіберді бұл сөзге:

– Енді, "пыр.. ор..ома пир ро..ро..рот" деп жаңа тапқан бар "ырыңды” бірақ шашпақсың ғой!

– Шырағым, "ыр–ыр–ыр” енді табылады. Ор..р..р..ыс шо...р..р..р турасын айта салатын, көңіліне іркілтпейтін халық еді, енді азайып кететін көр..і..неді. Біз де о..ыр..с болсақ деймін. – Біздің сөйлесуімізге мәз болып отырған шешесі бұл сөзге келгенде күрсініп, мұңая қалды.

– Орысқа қырғын болса, ондағы біздің қазаққа да оңай тимес! Мен де сол кешкі курстан орысша оқуға Оразбен келісіп қайттым.

Үйі бізге көршілес отыратын Бектемір атты жігітшеге ертеңіне айтып едім, қуана қарсы алды бұл, өзі жазда жалшылық істеп, қыста орысша кешкі курстан оқитын екі-үш жылдық дағдылы курсант еді. Биыл ұры-қарының көбейіп кетуінен кеште жалғыз жүруді қауіпсініп бара алмай жүр екен.

– Екеуміз бірге барып қайтып түрсақ, төрт көз, төрт қол болғанымыз. Менде темір келсап та бар. Олай болса, оқыдық деп қой! – деп қуанды ол.

Жауып тұрған қарға қарамай күн бата Ағылық көшесінің аяғындағы орыс мектебіне барып едік, Дөрбілжіндегі орыс біткен сонда жиналыпты. Біз оқитын класта күжілдесіп, даурығысьш отыр. Көбі арақ ішіп алыпты, мас. Біз араларынан әрең өтіп барып, бір бос партаға отырдық. Мұғалім әлі келмепті. Айтысып отырған сөздерін тыңдап, Бектемірдің бозша көзі бадырайып кетті де, маған шошына сыбырлады:

– Үй, "Совет үкіметі аударылды" деп отыр ғой мыналар! Енді елге қайтайық, бізге неміс тиіспейді дейді әнеу ұзын мұртты кәрісі! Әне, анау дударбас оған қарсы шықты:

"Ленинград қоршауда, Мәскеуге он шақты километр қалды, бірақ Мәскеу жер астына түсіп кетсе де орыс берілмейді! Туыстар, оның Кутузов елі екенін ойлап қойыңдар!" деді. Кутузовы кім еді?.. Әне, "біз көшіп жеткенше большевиктер котлет болады" дейді анау бурылбас. "Котлеті" немене еді. Анау май шапанды қырма сақалың жарады: "Ресей қарғалары неміс етіне тояды, болғаны сол!" деді, хә-хә-хә-хә... "Қасқыр, түлкі, күзендер қарнын көтере алмай жатып қалады да, Совет азаматтары төрттен-бестен ішік киетін болады дейді..." Гитлер Москва күл төбесінде дарға асылады!" дейді... Ойпыр-ау... Мынау мұрттының аузы тым жаман ғой: "Ресейге басып кірген бүкіл Еуропа армиясы!.. Большевик берілмейміз десе, орыс жері түгел көрге айналады!" дейді... Мына қатар сөйлеген үш төрті: "неміс танкісі мен мотоцикл атты армиясы ендігі Оралға жетіп тыныққан шығар!" деп салды... "Күн жылына елге қайтсақ болар" деді әнеу біреуі... Ей осыларыңның көбі Советке қарсы ғой тіпті! Ақ патшаның бөлтіріктері екен-ау иә, жөндерін енді көрсетіп отыр!

Осы айтысқа өзі түскендей аласұрып отырған Бектемір енді тынышталды. Қара пальтолы қып-қызыл сұлу келіншек кіріп, жұп-жұмсақ үнмен бірдеме деп еді, гүрілдесіп отырған орыстар сыныптан шыға берісті. Мұғаліміміз осы келіншек екен. Жоқтама дәптеріне Ораз үшеумізді қосып жазып, сабағын бастады.

Біз осы сабақтан кешкі сағат он бірде қайтып келе жатсақ, Кеңесбай ағамыз бастаған сегіз-тоғыз жас жігіт Еміл көпірінің аузында тұр екен, араларында былтыр жаздағы менің құтқарушым – Ғаріпбек мықты да бар.

– Мыналарың кім? – деді беруі.

– Балалар ғой, – деді екінші бірі, – әй, сол иттер біз келуден бұрын өтіп кетті-ау!

– Жоқ, біздің мұнда тұрғанымызды алыстан көріп, бой тасалап жүр. Осы көпірден басқа өткел жоқ қазір.

– Жүріңдер, біз былай кеткен болайық! – деді Кеңесбай, – ей балалар, біздің мұнда тұрғанымызды ешкімге айтпандар, ә! Үй іштеріңе де айтпа, мақұл ма?

Біз мақұлдық білдіріп өтіп кеттік. Ағаларынан жасырын жиылып, өш алуға шыққандықтарын, мұнысының "қатерлі” екенін ойлай қайттым да, бара салып Биғазыға айттым. Құрышбек пен Нұрасыл білсін дегенім еді.

Біздің үйге там орнын беріп қоныстандырған Ерсұлтан ақсақал байлардың бәйге аттарын жарататын, ақысына көбінесе соғымдық мал алушы еді. Алдыңғы күні ғана бір ту бие сойған сол кісі Күнтуған шаңия мен Кәкімбай бастаған бірнеше мықтыны қонаққа шақырды. Үлкендер Нұрасылдың соңына түскен пәлені осылай ағайыншылық жолмен бітіруге келіскен көрінеді. Құрышбек күн еңкейе бергенде арақ әкелді.

Сенбінің кеші болғандықтан сабақты қойып, Бағдарқан екеуміз Ерсұлтан үйінің терезесінен сығалаумен жүрдік. Келген он шақты қонақтың жуан ортасынан Күнтуған шаңия мен Кәкімді ғана таныдым. Күнтуған шалқалай сөйлеп қақ төрде отырды да, оның сол жағындағы Кәкім өзінің төменгі екі жуанмен күбірлесіп, шұлғыса берді.

Төсек жағында қонақ иесі, шоқша ғана ақ сақалды Ерсұлтан, одан төмен Құрышбек жүгініп, шай құйып отыр.

Бір шәугім шай ішіліп бола бере дастарқанға бірнеше жерден қуырдақ қойылып, көк мойын бөтелке мен кішкене шынылар сапқа тізіле бастап еді. Қарсы үйде осы кезеңді күтіп отырған болса керек, басы мен мойнын тұтас таңып, малақайын баса киген Нұрасыл кіріп келді.

– Ассалаумағалейкум!

– Әликумуссалам! – деп шаңия үңіле қарады да, Кәкімбай мен қасындағылары бір-біріне қарап едірейесе қалды.

– Келе ғой, қалқам, келе ғой, – деп Ерсұлтан ысырылып, Құрышбек екеуінің арасынан орын берді. Нұрасыл қонақтарға тегіс қарап, иіле амандасьш еді, Кәкім бедірейген бойы аузын да жыбырлатпай кекшие қалды. Құрышбек арақ құйған шыныны жағалата ұзатып, бұрын арақ ішпейтін Ерсұлтан қарттың алдына бір шыны қойып еді. Арақпен қоса берекенің сөзін бастап беруге қарт күні бұрын құдайына сыйынып, көніп қойған көрінеді, шынысьн жоғарырақ көтеріп алып сөйлеп кетті:

– Ал, құрметті қонақтар, мен арақ ішпейтінмін, енді қартайғанда қай желіккен дерсіндер, "адам мың жасамайды, ұрпағы мың жасайды” деген, менен бәрің кішісіңдер, менен қалған өмірді сендер жасайсыңдар, сендерден қалғанын інілерің, балаларың, немере-шөберелерің жасайды... Мен оқымасам да ащы мен тәттіні көп көрген адаммын. Міне, мына тамақтарыңнан да сендермен бірге татып көрмекшімін. Соның алдында өзім өмірдің анық білген, жете түсінген адамгершіліктің-елдіктің ең тәттісін айта кеткім келеді. Ол – татулық, достық. Меніңше, татулықтан тәтті "тағам” жоқ. "Бірлік болмай тірлік жоқ". Айтар ағалығым осы ғана. Бір дастарқанға бас қостырғанда сендерден тілейтінім де осы. Ағайын ара береке сөздің қалғанын өздерің де айта жатарсыңдар, ал енді сол тілеуге алып жіберіндер!

Араққа болатын аттаныстың дәл осы мезгілдегі ең аталы сөзін басқалары кәдімгідей қауқаулап жіберіп, қылғытып салса да, Кәкім міз қақпай отырып алды, оның шыныны да ұстамағанын көрген қасындағы екеу алған шыныларын қолдары күйгендей қоя-қоя салысты.

Терезе сыртында бізбен бірге қарап тұрған Білеубай атты Бағдарқанньң сабақтасы түйіліп тісін басып тұр еді.

– Әкеңнің аузы тағы сойқан шығарайын деп отыр! – деп кіжінгенін сезбей қалды өзі. Бағдарқан екеуміз екі иығынан баса қойдық. Өзендегі біздің алты жайынның бірі осы болатын. Төбесінде теңгедей ғана тақыры болғандықтан "Білеубай” атына "тазды” қосатынбыз.

Білеубай "таз” бізден әлдеқайда қайратты да, қайтпайтын өжет еді.

– Осы біз кімнің үйінде отырмыз, – деген Кәкімбайдың сөзіне біз терезе сыртынан төніп, тіксіне түстік. Қонақтар да, күтушілер де тым-тырыс тына қалды. Күнтуған Кәкімге жымия қарады.

– Біз Ерсұлтан ақсақалдың үйінде отырмыз ғой, танымай қалдың ба!

–Таныс сияқты едім, әлгі "тәтті тағам”, татулық дегендерінен танымай қалып отырмын, біз тату болмай не қылып едік?

– Ой, Кәке, – деді Құрышбек, – татулықты айтудан не тақсырет тарта қалдыңыз! Татулықтан адам баласы не зиян тартып еді!

Кәкім адырая қарады оған:

– Сол сөзінен мына шалыңның құйрығы қайда жатқанын түсініп отырсаңшы!

– Осы "түсінуіңіздің" өзі қандай жақсы! – деп Құрышбек күліп жіберді, – айыбын өзі түсініп, өзі айтудан үлкен әділдік бар ма? Соған қарай татулықты айтудан тәтті сөз бар ма? Әсіресе, сізге пайдалы сөз ғой бұл! Құдай да, осы отырған көпшілік те куә шығар, қарттың осы сөзі "құйрық бұру" болса, дәл сізге бұрылған құйрық емес пе. Болыстық сөзге боқтау айтпас болар! Кел, екеуміз ендігі жердегі сол татулықтар үшін тартып жіберелік!

– Жоқ, мен бұл иесіз татулығыңды танымаймын!

– Мейлің, татулықты танымасаңыз танымаңыз, мені танырсыз, кел ішелік!

– Сені де танымаймын, ұрымен таныстығым жоқ!

– Ұрыны оның ағасы "қарақшы" танымаса кім таныр, кел, ағатай, танысалық!

Кәкім көпшіліктің күлкі–дабырын баса ақырды:

– Қарақшы болып неңді бұлаппын?

– Көпшілікке аян іс қой, бұлатпадың деп сен булыққалы қашан еді. Талатпадың деп таяққа жыққанды кім деп атауымыз керек, төрелігін өзің айтшы қәне! Сөзді тоса тұр!.. Бірақ біз үйге келгенде үйдей дау айтпақшы емеспіз. Мына қартымыздың ниетіне, татулық береке-бірлігіне ғана бас иіп отырмыз. Арты насырға шауып кетпеуі үшін сынған басымызды, тісімізге тісімізді басып әрең шыдап иіп отырмыз. Кәкім, сен ер болсаң, еңкейгенге артыңды теңкейтпе!

Кәкімнің көзі ақшиып орнынан көтеріле бергенде, Күнтуған шаңия жеңінен тартып отырғызды:

– Осы таластарыңның билігін маған беріңдерші!.. Құрышбек, арағыңды толтыра құй! – шаңия билігін шыны толы арақты бәріне қағыстырып ішіп алып айтты, – мен айтсам, әділі былай: "татулық" деген тағам емес, жел сөз ғой... Дүниедегі ең тәтті тағам — арақ, арақ! Енең...ді, ұқтыңдар ма!.. Арақтың құрметі үшін айтыссөз тоқтасын!.. Ішіңдер!

– Жоқ, мен мұнда арақ ішіп жарымайтынымды жамау бас кіргенде-ақ білгенмін! – деді Кәкім. Қамшысын ала атылып тұрып, дастарқан шетін баса, жанша тартты.

– Әй, Кәкім, тоқта, – деп Құрышбек түрегеліп еді, оны Нұрасыл ұстай алды.

– Барсын, Құреке, басын сары табаққа салғаныңмен сасығы кетпейді екен!..

Дағдарып, үнсіз қарап отырып қалған Ерсұлтан қарт бір қозғалып қойып, тоқтауға шақырды:

– Кәкім мырза, сабыр ет, тым болмаса бір сөз тыңдай кет!

Кәкім тыңдар емес, табалдырыққа барып Нұрасылға оқты көзімен ата қарады:

– Мен әлі-ақ көрем сені!..

– Иә, көрші болған соң көрісіп тұратыным хақ қой! – деп күлімсіреді Нұрасыл. Шыға жөнелген Кәкімді Құрышбек ауыз үйде тосып, қатқыл үнмен бірдемені ескертіп жатты.

Оның сөзін сырттағы біз тыңдай алмай қалдық, Білеубай қақпаға қарап сөйлей жөнелді:

– Бұл шошқадан кекті мен қайтарамын!..

– Сен не қылмақсың оған?! – деп сұрай бұрылдым мен.

– Таздың ең жаманы жата қалып ат үркітпей ме! – Бағдарқан екеуміз қатар күлдік. Таз жүгірген бойы қонақтар келген төменгі жолға түсіп кете берді.

– "Мың асқанға, бір тосқан", – деп қалды Құрышбек, жұлқына шыққан Кәкімбайдың артынан. – Қайыр, керек жоқ, "сом темірге балға бар, сомсынғанға Алла бар”! Қонақ иесі болғандығымыз қолымызды байлады бұл рет!.. Бізде не жазық бар еді мұншалық!..

Біз мұнан соң үлкендердің не десіп жатқанын тыңдамадық, Кәкімбай атына міне жөнелгенде, артынан біз де баспалай жүгіріп ердік. "Таздың" өнерін көру керек қой. Бай жорғасы төменгі айналма жолмен енді қара үзіп бара жатқанда, жолдың сол жағына қарай жалт беріп, жайдақ шыға берді. Батып бара жатқан айдың жарығымен анық көрінді. Үстіндегі жардай иесі жоқ, ер-тоқымын бауырына алып, "ойнай" жөнелді.

– Сен кім? – деп Кәкімнің ақыра түрегелгені естілді бізге.

– Мен, өзім! – деп Білеубай "таз" да ақырды.

– Не ғып отырсың жолда?!

Бай қамшысын білей ұмтылған болса керек, аттың артыннан "таз" да "үрке" жөнелді.

– Ұл жараққа отырғам. Атың басып кететін болған соң, жан керек қой, ыршып тұрдым! – деп жауабын қашып бара жатып қайырды, – атыңды ұстап берейін енді!

Білеубай қар омбылап аттың ізімен жолсыз иенге тартты: бір үріккенді "бір үріккен” қуып, қаланың төменгі шетіндегі дуалды айналып кеткенін көрдік. Үріккен құр ат пен бәйгеге түсіп жүрген жүйрік Білеубай қарға малтыққан жуан саптамаға шалдырсын ба! Бір жығылып, бір тұрып бара жатқан Кәкім ақ қар үстінде қара доптай домалап, отырып қалып еді.

– Ей, бай, атың жеткізбеді! – деген Білеубайдың айқайы естілді бір кезде. Ар жағындағы дуалдың үстіне шыққан сияқты, – мен енді үйіме жетіп алайын, қаланың арғы шетінде еді, кеттім, ренжімеңіз, оқыс болды!

– Ей, бала, ей, бері келші өзің! – деп ентіге айқайлады Көкім, – тиіспейін, құдай біледі тиіспейін, бері келші өзің!

– Құдай біледі бармаймын!.. Алла біледі менің айыбым жоқ, үлкен дәретте отырған кісінің үстіне бай не іздеп келген?!

– Ей, ей, тоқташы өзің!.. Үйің қайда?! Ей тоқташы, бұл жаққа кімнің үйіне келіп едің?!

Білеубай "таздың" дауысы алыстап барып естілді.

– Қалыңдығыма келгенмін. Үйінен шыға алмай, өзімнің де жолым болмай көңілсіз отырғанымда келдің!.. Қайыр енді, әлде де табылар сізге!..

Кәкімбай аты кеткен жаққа қарай қиралаңдап, қарасы әбден өшкенде, Білеубай төменгі көшемен айналып бізге жетті.

– Аты үлкен жолмен құйындатып, Күрті жаққа кетті! – деп алқынды ол, – егер ырыс айдап әкеліп бермесе, ол аты біреуге соғым болды деп қой!..

Біз Ерсұлтан үйінің терезесіне қайта оралғанда, қонақтар сыпыра қызу, өзара айтысып-тартысып отыр екен. Бірі байлығын айтса, бірі руы мен ірге күшін айтады. Нұрасыл өзіне тиісті сөз болмаған соң қайтып кетіпті. Арыздарын өткізуден түңілген Ерсұлтан қарт пен Құрышбек салқын ғана қарасып қойып, үнсіз отыр. Мастығы шегіне жеткен Күнтуған шаңия қимылжықтатып өлендете жөнелді де, Кәкімбайын шақырып, айқай салды бір кезде.

– Ой, әлгі Кәкең қайда! – деді Ерсұлтанға құтыра қарап, – бір ыр.. бірің атып, бірің қағып қуып жібергенсіндер ме! Кісі екенсің, қу сақал, кісі екенсің!.. Ерсұлтан ба сен!.. Сенің атың Елсойқан!.. Елсойқансың сен! – деп бақырая қайталады да, өзінің екі бетін екі қолымен шарт-шұрт шапалақтап жіберді, – Елсойқан! Мылжалап тастаймын сені, Елсойқан! – деп етпеттеп барып, шалқасынан түсті өзі. Желінбей қалған тамақты, ыдыс-аяқ пен дастарқанды шаңияның көсілген аяғының астынан ауыл азаматтары әрең жиыстырып алды. Өзара тартыстағы басқа қонақтар "ірбіт" шаналарына отырысып алып қайтысқанда, төрт жігіттің төрт бұттан көтеруімен өрең шыққан шаңия тағы өрледі, – Кәкен қайда деймін, Елсойқан! – деп далада бақырды енді, – қуып жібердің бе!.. Кісі екенсің, Елсойқан!.. Садағаң кетейін, Дубан атам... Әділдігіңнен айналып кетейін... Ал, Елсойқанды ал!.. Сақалыңды... Елсойқан, мылжалаймын, әлі.

Екі бетін тағы да кезек-кезек жани берген шаңияның екі әділетті қолын Құрышбек буа құшақтады да, шанаға тиеп жөнелтті.

Құрметті "тергеушім", әзелде Ерсұлтан аталып, кісілікті кісілерден қонақ шақырып, татулық сұрағандығынан “Елсойқан” болып қалған осы шал рас мылжаланды білем. Ақылға шақырамын деп аппақ сақалын дымдатып та алмады ма. "Кісілігімен асып, әкімшілікке ие болған зор кісінің", “кісі екенсің” деуінің өзінде қаншалық "даналық" жатыр, адам емессің дегені ғой. Көп кісіден табылмайтын асқан әділ үкім емес пе бұл. Адамдық деген ұқықта. Ұқықты кісіге қылмыс сойқан жолай ма. Адамда ұқық болмаса, орныңда қылмыс болуға тиісті. Сондай қылмысты Елсойқанның адамша пікір айтатын қанша адамшылығы бар еді. Керісінше қылмысын әшкерлеп алмады ма.

Сол кезде сол Елсойқаннан жұқтырып алғаным бойынша, қазір осы мен де өзімді дәл сол жөнінде әшкерлеп, «мылжаланып» жатырмын-ау. Ол дәуірдегіден қазіргі дәуір өскелең. Білім мен мәдениет жоғарылап, саясат техникаласты. Ол Күнтуғаннан сіздің ақыл-парасатыңыз тіпті, салыстыру күнәһарлық болардай жоғары ғой, тергеушім. Сондықтан да мені аса жоғары қысыммен мылжалауыңыз, Күнтуған жете алмайтын қаһар құдіретпен қинауыңыз – өзіңіздің сол жоғарылық қасиетіңізге лайық-ақ болып жатыр!

VІ

1942 жылдың күзі қиын болса да, мен үшін қызықты кезең көрсетті: "Үрімжі ауызын арандай ашып тұрғанымен мені қайтпек, жиырма жасқа жетпегендерді жұтқанын естімедім ғой” деген оймен тәуекел айтып, Үрімжідегі "Спан” деп аталатын педагогикалық мектепке түсуге емтихан тапсырдым. Қызыққаным: аудандық ұйымдағылар оны "кедей колды мектеп, үкімет шығынымен қамдап оқытады" деп таныстырды. Алғашқы кезде үкімет құрамындағы коммунистердің талабымен ашылыпты да "Шыңдубанға қамқор", "халықшыл көсем" атағын берген медеткерлердің бірі осы мектеп болғандықтан, коммунистермен бірге құлыпталмай тұрыпты.

Емтиханда озат өткендігімнен, Дөрбілжін аудандық қазақ-қырғыз мәдени ағарту ұйымы жол шығынымды көтерді де, Ерсұлтандай ауқаты бар ағайындар жанашырлық жөнімен жәрдем жиысып берді. Мен түрегелгенде "әуп" деп қалатын әдетімен әке-шешем барын кигізіп, жоғын сандығыма салды. Жоқтан тапқанның орнын Биғазыны қайта жалдап толтырмақ. "Спаннан” оқып шықса ұлы "мұғалім болып жетістірмей ме". Мені бай мырзасындай жасандыра қойды сөйтіп.

Түнімен құшақтап, түнімен құдайға тапсырған әке-шеше таңертең кіреші арбаға ере келгенде: "Жыламайсыңдар, ә" деп мен жөнелдім де, бет-ауыздары жыбырлап олар қалды. Жүгі ауыр ат арба жиырма шақты күнде әрең жететін "Барса келмес" жол ғой.

Менің қайғым ол емес, қалып бара жатқан ағайын-туыстар болды. Кәкімбайдың өзін біздің жас ағайлар бір боранды түні боршалай сойып, көп айтқан "ағатайлары" үшін сөлдерін ғана тастап кеткенін естігенмін. Ұрғандардың ешқайсысын тани алмай қалса да, қыстағы саңлақ жорғасын жоғалтқан кім екенін білмесе де, қазір бар қаһарын Қүрышбек пен Нұрасылға төгіп, бар ақшасын сақшыларға асатып жүр еді. Аяғы қалай тынары мені де алаңдата беретін.

Үрімжіге бидай тасыған бір лек арбаға екіден-үштен бөлініп түсіп, Шәуешек пен Дөрбілжіннен жиырма алты оқушы шығыппыз. Спан мектебіне қабылданғанымыз – 18. Жарымымыз ұйғыр да, жарымымыз қазақ, бізден басқа, бухгалтерлік курсына өткен үйғыр, қазақ, татар, өзбектен сегіз бойжеткен бар екен. Жайыр тауынан асқанша бір-бірімізді жатырқай шыққанымызбен, көгі де, жері де сұрғылт, тіпті жат көрінетін жыңғылды сортаңға шыққанда жақындаса түстік. Арба дөңгелегі борбасқа сүңгіп жаяу шұбағанымызда ескі достарша сүйемелдестік – сол шұбырындымызбен тағы даланың түнек түніне түн қатқанда маңайымыздан қасқыр елестеп, бір-бірімізге тығыла, қойындаса түстік. Ат тынықтыруға түскен суаттарда арбакештің аспа қара шелегімен бірге су көтерісіп, бірге отын әкелістік те, бірге шай қайнатыстық. Бір дастарқанда отырып, бір шәугімнен шай іштік.

"Тәңір қосқан" деген осы емес пе, осылай өткен бес-алты күн ішінде бойжеткендердің екі-үшеуіне "аға", "бауыр" шығып, олар табыса қойды. Бір бауырмал табылып, мені де қамқорлығына ала бастады, маған әмсе жанасалай жүрді. Менен жас шамасы үлкенірек болса да, талдырмаштау, ақ сұры, шала өзбек Қалима бикеш шешесі шала қазақ, өзін өзбек санағанымен, тілі толық қазақша, тым өткір де әнші қыз екен. Мені сол нәзік толқынды әнімен баурай берді.

Шиху қаласының сыртындағы бір көк майсаға түсіп, ат тынықтырған түс уақытында ол мені қолтықтап бұлақ жаққа тартып еді. Былай шыға баяу әндетіп келіп тұра қалды:

– Ей, тұра тұршы, бір нәрсе айтайын! Сен маған өлең жазып берші, мен бір ән шығарғым келіп жүр!

– Мен өлең жаза алмаймын ғой!..

– Сен әдебиетті көп оқиды екенсің, тырыссаң жазасың.

– Ал, қандай өлең? – Қалима менің жүзіме көз алмай қарап, өңі сәл қызғыш тарты.

– Менің,– деп қалып сыңғырлай күле жалғастырды сөзін, – менің жақсы көретін бір жігітім бар. Суретін айтып берейін: орта бойлы, иықты, өзі ақ маңдай, жіңішке қасы ұшатын құстың қанаты сияқты толық шекесіне қарай көтеріліп серпіле біткен. Өзі бұйра қара шашты, қап-қара көзі құмарланғандай от шашып, жарқырап тұрады, соған көз алмай қарап тұрғым келеді менің. Қыр мұрын, қызыл ерін, аққұба, дөңгелек жүзін әмсе өз қолыммен жуғым келеді... Осылай суреттеп жаз!

Пәле қыздың мені суреттеп тұрғанын біле қойдым да, теріс айнала бердім:

– Мен өлең жаза алмаймын, жаза алсам ғой алдымен сені суреттеп жазар едім!

Қасымызға Бексапа мен Өмірбек келіп қалды да, Қалима сөзді басқа жаққа бұрып әкетті.

Бексапа, Өмірбек үшеуміз бір арбада едік. Қалима маған бейімделгеннен бастап, ең әңгімешіміз Бексапамен "дос" бола қойды. "Досым" әңгіме айтшы деп біздің арбаға шығып алады. Көп сөзге араласпай әркімнен кітап алып оқи беретін менің иығыма иығын тірей келіп отырады сөйтіп. Бірақ, мені ешқашан досым деп атамайды. Керісінше "кешкіл", "талиб" кейде "Пушкин" деп кекесінді атпен шақырып жүрді. Жол қиындап, арбадан түсе шұбырғанда ғана іс жүзіндегі "дос" екенімді білдіріп, мені қолтықтайды да, бәрінен ауашалап әкетеді.

Маған таққан ат-атауларының ешқайсысына иім қанбайтын болған соң, "Сылқым", "Сылқым сері" деп бар бойжеткеннің көзінше айқайлап шақырды бір қоныста. Сонда ширадым білем, осы атауының ұйқасы бойынша, "ау, не дейсің қатқан тері" деп жауап қаттым. Әншейінде шағып алма, шамшыл қыз бұл атауыма шамданбай, "әпке", "сіңілерімен" бірге күлді. Ертеңіне жүріп, арба сортаңға кіргенде екеуміз тағы да қолтықтаса жөнелдік. Оңашаланғанда маған шытына қалды:

–Неге "қатқан тері" деп шақырдың! Мен рас сондаймын ба?!

– Сен неге "Сылқым сері” дейсің?!

– Сері екенің өтірік пе!

– Сендей пері қыздар былтыр ғана Шәуешекте мені "қайыршы" деп атаған. Енді ғана бүтін киім кисем "Сылқым сері" бола қаламын ба! Сендерде әділет бар ма?

Қалима бар дауысымен шаңғырлап бір күліп жіберді де, қоңыраулатып сыңғырлай берді, білегімді қымқыра түсті.

– Мақұл, мақұл!.. Болды... Енді олай атамаймын!.. Сен де мені енді олай атама, иә!..

Манастан өткен бір кеште түн қатып, тағы жаяуладық. Еренқабырға бөктерінен жайнаған қалың электр шырағы көрінді. Үш-төрт күн алдында көрінген Майтау мұнай кенінің жарығынан мына шырақтар жиі де, нұрлы да екен. Қалима соған қарап еліте сөйледі:

– Анау – Совет площадкасы. Мектеп бітірген соң қызметті осы жерде болмаса, дәл осындай бір мәдениетті жерден сұраймыз, мақұл ма?! Менің курсым екі жылдық, сенікі үш жыл ғой, менен бір жыл ғана кейін шығасың... Мен... сені күтем... Бір жерде істейміз, қалай дейсің?!

– Мен Дөрбілжінде істеймін, әке-шешемнің қасында боламын!

– Олай болса мен де Дөрбілжінге барып істеймін, бір жерде тұрамыз мақұл ма?!

– Мақұл! – дедім мен. Әлі күнге үлкен ағаның да үйленбегенін ойлап келе жатып, неліктен жеңіл ғана "мақұл” болғанымды толық ескере алмай қалыппын. "Бірақ енді үш жылға дейін оның жөні болар” деп артынан ойландым.

– Мектебіңе барып орналасқан соң әр жексенбі күні менің

жатағыма келіп тұрасың, иә!.. Кірлеген киіміңді маған әкеліп тұр!..

– Барғанда әніңді бұлданбай айтып тұрсаң, әр күні-ақ барармын!

– Менің әнімді жақсы көресің, өзімді ше?

– Әнді соншалық көркем айтушының өзі сол әннен де сұлу болса, кім жақсы көрмейді! Бірақ, менің үйім кедей, әке-шешем жүдеу, сыртынан қарағанда жаман көрінеді. Сен жақсы көрер ме екенсің!..

– Екеуміз де қызметке орналасқан соң олар кедей бола ма! Ей, тоқташы, біздің арбаға шығып сөйлесейік, жол түзелді!.. Арбаға екеуміз шыққан соң ана екі қыз түсіп, басқа арбаға кетеді. Біздің сырымызды олар біледі...

Арбаға алдымен Қалиманы қолтықтап шығарып, өзім көтерілгенде делбе ұстап отырған кексе жігіт маған қарап жымың ете түсті. Бетім дуылдай барып, Қалима тартқан ортадағы орынға отыра кеткенімде, кәмелетке толық жеткен бір қазақ қызы:

– Бір-біріңе опалы болыңдар! – деп екеуміздің қүлағымызға анықтап сыбырлады, – делбені тарта тұрыңыз, ағай, біз түсіп кетейік! – Солай деп қасындағы ұйғыр қызды тартып түсіріп әкетті. Арбакеш делбені сілкіп қойып "Қоңыр гүлім” әніне ыңылдай берді. Сөйлесіп алсын дегендей, артындағы бізге қарар емес. Қалима менің мойныма бір қолымен рай асылып, құлағыма сыбырлады:

– Екеуміз тұрмыста тең боламыз, мақұл ма?!.. Бір-бірімізді қақпайламаймыз, бір-бірімізге адал боламыз, мақұл ма?!. Менің пікірім дұрыс болса, сен сөзсіз қабылдайсың! Сенің пікірің дұрыс болса, мен бойсынамын, мақұл ма?.. Сонда өте тату тұрамыз. Мен сені сондай сүйемін!..

Менің "мақұл, мақұлдан” басқа лажым да, сөзім де жоқ сияқты. Сол "мақұлым” әрқандай шыншыл сөзден де мығым серт екенін өзім толық түсінемін. Олай болатыны жүрегімнің ең түбінен кіршіксіз тұнық күйінде шығып жатты. Құшақтасып жатып қалған екенбіз. Арба тоқтап, екі қыз қайта кіргенде бір-ақ білдік, таң атыпты.

Жүзіміз тотығып, ерніміз кезергенде де осылай ән-әуенімізді қоса, көңілді жүріп келіп едік. Үрімжінің үстіндегі қара сұры тұманды көргенде тұнжыраса қалдық. Көшеге кіргенде үлкен қаланы айқара басып тұншықтырып жатқандай сұп-сұры сұмдық көрінді бізге. Үлкен көпірден өтіп, аз жүрген соң әпке-қарындас, қалыңдықтармен қоштасып жыласқандай айырылыстық та, арбамызбен қатар шұбап отырып, "Нәнляң" көшесінің басындағы Спан мектебіне жеттік.

Үлкен қара қақпадан кіре бере, қос әйнек терезелі мектеп кеңсесінің алдына барып тізіле қалып едік. Сұңғақ бойлы, ақ сары қазақ тізім бойынша тоғызын шақырып, айырып тізді де, жүгімізді сол жерге түсіртіп, ерте жөнелді. Үлкен алаңды ауланың түп жағына әкетті. Ыңғай сабан қағаз терезелі көп үйдің біріне бастап кірді де:

– Сендер осы 45-ші сыныпта оқисындар! – деді. Спан мектебі құрылғалы біріншіден бастап биыл 47-ші сыныпқа жеткенін, 45–ші сыныпты биыл ашылған қазақша сынып екенін қарапайым ғана қоңырша үнмен жайлап түсіндірді.

– Оралхан, жүр, мына сабақтастарыңды алдымен жатақханаға орналастырайық! – деді сонан соң.

Батпиған жуан қызыл сары, қалың қырма сақалды дәу жігіт ысқалып, партасынан әрең суырылып шықты. Біздің сынып бастығымыз осы екен, бастай жөнелді.

Буыншағымыз бен сандықшамызды көтеріп, тұнжыраған көк сұры тұман арасымен жарым шақырымдай қайта құлдадық та, сол көшедегі басқа бір қара қақпаға барып кірдік. Жатақханасы мен асханасы осында екен. Маңайы биік дуалдармен қоршалған бұл аула тіпті түксиіп көрінді. Сыныпта болмаған әйнек терезе жатақханада қайдан болсын, қағаз терезесі тіпті кішкене екен. Он адам сығылысып әрең сыятын сыпыдан орнымызды өлшеп берді. Шіріп тесілген кішкентай ғана қаңылтыр мештің қаңқасы қаусап тұр.

Ақсары мұғалімнің аты Сәду болып шықты. Осы мектептің қазақ бөлімінің тәртіп меңгерушісі әрі қазақша тіл, грамматика ұстазы екен. Сұр жолақ трикодан тігілген мақталы ұзын шапанын әлден-ақ киіп алыпты өзі. Сонда да тоңып тұрғандай, біз орналасып жатқан жатақхананың пешіне қарап тітіркеніп қалды. Кедір-бұдыр жер тағанның сызына, ыс пен тозаң басқан жалбыр-жұлбыр сылақ қағазына қарап тыжырынды да, біздің орын-көрпемізге үңілді.

– Ұзақ жол жүріп кірлеп қалыпсыңдар, күн ашылысымен мына есік алдындағы арық суына жуып алыңдар, қыс түскен соң кебуі қиын болады! – деді қолын уақалай тұрып.

Сақалды Оралхан бәнжаң (класс бастығы) жақындай түсті оған. Оқушылық изетпен иілейін десе де, жалпақ қарны икемге келмей, кердиіп түр:

– Мұғалім, біз де кірлеп кеттік, – деді қып-қызыл мол бет-аузы тұтасымен күлімдеп, – завхоз сабын бермей қойды, сіз айтыңызшы!

– Биыл сабынмен қамдай алмайтын болды, базардан өздерің ала салыңдар! Болмаса, ащы кірі кетсе болды ғой, мына су қатып қалмай тұрғанда шайқап алыңдар! — деп бір күрсінді де шыға берді Сәду.

Оралхан Спанның дайындық мектебінен оқып шыққан осы Үрімжі маңының жігіті екен. Бізді мектептің барлық жайымен таныстырып отыр еді. Алыстан соғылған қоңырау үні естілісімен орнынан атып тұрды:

– Ә, сары айғыр кісенеді, кешкі тамақ, жүріңдер, асханаға барайық. Сабақтастар сақадай атылуы керек мұндайда! Айтып қояйын, тез қарманбасаңдар аш қаласыңдар!..

Алдыға түсе жүгірді бұнжаң, тамаққа былай жүгіруді ар көріп, аяңмен жетіп едік, іші-сырты түгел ысталып кеткен қара қожалақ залдың есік алды әлем тапырық, зор соғыс майданына айналып кеткендей көрінді. Өңшең қара мата шекпен, мешпет, сымды азамат есікке кептеле қалыпты. Ес-түс жоқ, жан алқым кимелесіп жұлқынысып кіріп жатыр. Біз аңырып оқшаурап тұрып қалдық. Шәуешектен келіп қосылған туыстасым – Қуат атты жуан тұғыр, тапалтақ, ақ сұры жігіт маған қарап басын изеп-изеп қалды. Мұңайып тұр екен.

– Осылардан қандай ұстаз шығар екен!–деп қатты күрсініп жіберді, – мына ел састы, етек басты жұлқыста жайбасар сен қалай күн көрер екенсің!

– Тілін үйреніп, тырысып көреміз де!

Біз ең артынан кіріп, босағада тұрып қалдық, орын жоқ. Қойылған стол-орындықтарда да рақаттанып отырған ешкім көрінбейді. Бір залда лықсыған мың шақты адам әлі арпалысып жүр. Енді бір-бір тас тостаған көтерісіп алыпты. Оны ала алмағандары "қадыра!" "қадыра!" деп айқайлады, екі столға ғана үйілген сақпыға ұмтылысады. Алғандары жұлқынып-жұлқынып шыға келіп, үлкен дас-астаулардағы суға бөрттірген күрішті кеймелеседі. Одан қолындағы қадырасымен көсіп алып шыға алғандары тағы да жұлқынып үлкен астаулардағы суға қайнатқан бөйсай жапырақтарына үймелеседі. Быжынаған қалың шыбын сияқты, ешқайсына көзіміз ілесе алмай, есіміз шығып кетіпті. У-шу.

Әйтеуір, бұнжаңымыздың дауысы зор екен, айқай салғаны алыстан естіліп еді. Кимелей соғып бір дас күріш көтеріп шықты. Тері ме, майы ма белгісіз, қалың қырма сақалынан жауын жауып, қатты алқынып келеді, сумақы қадыралар оның дасына да бір-бір түсіп қалып жатыр. Мүйізін тосқан жуан қызыл бұқадай Оралхан ондайларға дамылсыз гүжілдей жетті:

– Үй, алмаңдар бұл дастан, жаңа келген сабақтастар жесін!.. Ей, ей Асылқан, қадыра!.. Қадыра алып жіберші, көбірек ал! Сақпы-сақпы, көбірек алып жібер!..

Осы әлем-тапырық шайқастың арасынан Қуат екеумізге үстіне үш-төрт көк жапырақ салынған бір қадыра күріш әрең тиді, бір пар сақпымен екеуміз кезек татып көрдік те, жаландап жүрген біреуіне ұстата салып шыға бердік, тұзсыз су мен бөйсайдың жылымшы дәмінен басқа, тамақ дәмі білінбеді.

Шошына шығып едім, артымыздан: "Ей, бауырлар, тоқта!" деген үн естілді, жалт қарастық. Кеспелтек, жуан қара жігіт қуа қолымнан ұстай алды. Әлгі бір жанталас айқай ішінде Оралханға жөрдемдескен Асылқан – осы жігіт екен. Қолымды алып амандаса тұрып, атын айтты. Осы ат бұрын маған бірер рет естілген. Таныс ат сияқты ойландырып, есіме қалт түсе кетті: "Шынжаң" газетінде биыл жыл басында шыққан бір өлеңін оқыппын оның.

– Дөрбілжіннен келдің бе? – деді Асылқан маған. – Жерлес екенбіз ғой, жаңа біреуден естіп қуа шықтым.

– Басқа бір Асылқан болмаса, газеттен сіздің бір өлеңіңізді оқыған сияқтымын.

– Сол, сол! Сол өлең менікі! – деп ол бізге ере жүрді де, менің аты-жөнімді сұрап естіді. – Жә, тамақ жемей шыққандарың не!.. Татымады ғой, ә!

Оған жауапты Қуат қайырды.

– Татымай ғана қалған жоқ, танауымызды бүрістіріп жіберді!

– Е, алғашында біз де тыжырынғанбыз. Бірақ үйренісе келе әлі бал татитын бұл гәңпаннан (күріштен жасалған тамақ) өзіміз жайпай соғамыз да, торпақша томпиып шыға береміз.

– Тұп-тура қияметтегі қарасат майданынан тамақтанады екенсіздер!–деп күрсіндім мен.

– Иә, тамақханаға тәрбиешілерден ешкім келмей, тәртіп жағы қазірше қалыпқа түспей тұр. Ылғи мұндай соғыс бола бермейтін, тәртіпке түседі әлі!

– О дүниенің тамағы болғандықтан семіртер де, – деп Қуат жымиды, – әлгі Оралхан мен сізге жаққан-ақ екен!

– Жоқ, оның үйі осы тауда ғой, ыңғай сүр ет пен, сары май жейді ол шошқа!..

Асылқан Дөрбілжіннің Жайыр тауынан келіпті. Өз ауылында бір-екі жыл ғана оқып, Спан мектебі екі жылдық "мыңхашөтаң"¹ деп аталып құрылған кезінде, соның дайындық мектебіне келіп түсіпті. Қазір екі жылдық ханзуша класта оқып жүр екен. Демалыс сайын біздің қасымызға келеді. Осы мектептің осы тума оқушысы мектебін жып-жылы көрсетіп, бізді жылыта берді. Қыл аяғы Үрімжі ауасының тұманы мен түтін қосылған тұнжырлығын да жап-жарқын етіп түсіндіруге бейім екен.

– Үй, мына Үрімжіңнің торғайы да қап-қара қожалақ қой! –деген Қуатқа:

– Ие, түтінінен ғана кірлеп жүр ғой, жауын суына шомылғанда жайнап шыға келеді! – дей салды ол, – біздің Үрімжіні жамандаушы болмандар, Астана ғой бұл! – деп ескертті мұнан соң.

Оның аузынан жақсыдан басқа сөз шықпайтын себебін екінші күні кеште-ақ түсіне қалдық: сабақтан түсіп, күн батардағы жарты сағат демалыста жатақханада едік. "Қасқыр!", "Қасқыр!" деген бір сыбыр естілді есік жақтан. Сабақтастар дүрлігісіп сыртқа шықты да, ит көрген ешкідей үдірейсіп тұра қалысты. Біз де шығып қарасақ, әр жатақхананың оқушысы өзді-өз жатақханаларының алдына ұйлығысып топ-топ болып тұр. Аспан реңдес оқушылары да түйіліп, сұрланып алыпты. Соншалық көп оқушының бірі қыбырламайды, өліктей үнсіз жым-жырттық. Ауланың дәл ортасында бөгде киімді екі адам сөйлесіп тұр екен. Бірі – ханзу, бірі – ұзын бойлы, ат жақты, қалқанқұлақ, қызыл-сары. Бет сүйегінің шығыңқылығына қарағанда қазақ көрінеді. Қызыл қоңыр құрым пальтосының екі қалтасына қолын салып, тіп-тік тұр. Бұлар біраз сөйлесіп алып, қара қақпаның дәл қарсысына есігі тура қарап тұрған тәртіп бөліміне барып кіргенде, жым–жырт тұрған оқушылар сыбырласа бастады. Өз араларында тыңшы бардай, жан-жақтарына қарап сақтана сыбырласады.

Боғдадан келген Тілеуқан атты күлдіргі сабақтасым бірдеме асағандай, менің желке жағымнан аузын сап-сап еткізді. Жалт қарадым:

– Енді түн ортасында келіп жейді! – деп сыбырлады ол.

– Кімді?

– Ұйықтамай жат та, машине гүр етіп тоқтағанда, сен зыр етіп үлкен дәретке бар. Әнеу бұрыш қой, жайланып отырып ал да күшене бер, естісін, қатты күшен!.. Сонда түсінесің...

Ұйғыр, қазақ оқушыларының кешкі пысықтауы асхана залында болады екен, біз де сонда барып, кеш қалған бір айымызда өтілген сабақтардың конспектін көшірдік. Электр лампасы тым күңгірт екен. Шәуешектің электріне үйренген Қуат:

– Үрімжінің электрі де қабағын түйіп алған ба! – деп бір тыжырынды да, аздан соң, – пуй, сорғыш қой мына қағазы! – деп қалды.

Мектеп берген сабан қағазға жаза алмай, қаламын соққылап отыр екен. Партаның қарсы шетінде отырған Тілеуқан аузын тағы да сап-сап еткізіп, қолын шайқады. "Жеп кетеді, тыныш отыр!" дегені еді. Байқасақ бізден бұрын келген сабақтастардың ешқайсысы мұндай сөз сөйлемейді екен. Біз де доғардық.

Ұйықтауға қайтып келе жатқанымызда Қуат екеуміздің арамызға Тілеуқан киліге кіріп, күрсініп жіберді:

– Ішегімнің шиқылдап кетуін-ай, шіркін, бір жағы май, бір жағы қара кесек тоңазыған ет-ай!.. Қабырға сырты болса!.. Өткір пышақпен қиялай кесіп, екі ұртқа кезек-кезек тықсаң жатарда!.. Енді сыбырлайын, – деп қалып, сыбырлай жөнелді сонан соң, – сол тоңазыған майлы ет енді өзіміз болдық қой деймін. Батырлар, байқаңдар, мұнда әр жексенбі күні кеште пысықтау емес, пысырып жеу сабағы өтіледі. "Тұрмыс тексеру" деп аталатын бір қу жиналыс бар, әр жеті күнгі қалжың-шыныңды мұрныңнан тізіп бір-ақ жиып алады. Ым... сонан соң дайындала жүретін боласың! Бағанағы қасқырларды көрдіңдер ме! Бүгін түн ортасында да мықтап бір күшеніп көр, ә! – деп маған бір изектей қалды да, сытыла жүгірді, жатақханаға бізден бұрын барып сүңгіді.

Ұйқым келсе де зорланып, аунақшып жатыр едім. Машинаның гүр етіп тоқтай қалғаны естілді. Мен Тілеуқан айтқан бұрышқа жүгіріп барып, отыра қалдым. Қырындай келіп тоқтаған жабық қара машинадан екі қара киімді түсіп, тәртіп бөліміне кірді де, ол бөлімнен қылаң пәлтелі біреу шығып, жоғарғы, бас жатақханаға қарай сүмеңдей жөнелді. Ол кірген жатақханадан кесегірек екі оқушы мата шапанын жүре киініп шығып, тәртіп бөліміне айдалып барады. Ол тәртіп бөліміне кірісімен-ақ қара машина «ыр, ыр» етіп от алып еді, әлгі екі оқушыны екі қара дереу жайлап алып шығып, сүңгітісімен зыр етіп ала жөнелді. Менің жүрегім де зыр ете түсті. Дірілдей келіп кірдім көрпеме. Сол күні ұйықтай алмай шықтым.

Елең-алаңда соғылатын сары қоңырау, дарбаза босағасында хабар бөлімінен бір қалыппен сақылдап шығып, біздің есік алдынан өте бергенде киініп те болып едім. Шыға келсем, аспан ашылып қалған екен. Қарсы алдымда «кәдімгі өзіміздің Шолпан» жарқырап тұр. Балағын қара шүберекпен таңып алған ханзу шал сапты қоңырауын қадам сайын бір сілтеп, басқа бір қатар жатақханаларды айналып барады. Басқан қадамының бәрі шу сияқты, әр жатақхана «сары айғыр кісінеді», «арқырады» деп дабырласып оятады бірін-бірі, абыр-сабыр киінісіп, бет жууға су бойына жүгіреді. Онда да кезек килігісіп-кимелесіп барып бірін-бірі суға да тоғытып жібереді. Сүркей күздің ағынды суық суына бір түсіп кетсе, бәріне қызық ойын сияқты. Шу ете түседі.

– Не көрдің ей? – деді Тілеуқан қасыма жетіп келіп, секпілді толық бетін жуса да, оқырадай ғана домалақ мұрнына су тимеген сияқты, көмір газынан жаралған қара қаспақ әлі тұр. Өзінің бітікшелеу көзі «қушыкешпін» дегендей жылтың қағады.

– Сен көргендей... Екеу кетті... ұйғыр! – деп сырт құлаққа ұғымсыз қысқа жауап қайырдым.

«Жаугуаң» деп аталатын әскери тәрбиешінің бірі үш рет ысқырық тартқанда, ханзу, ұйғыр, қазақ, моңғол оқушылары өздерінің кластары бойынша үш-үштен тізіліп, тым-тырыс тұра қалып еді, жаугуаңдар қаһарлы шақ-шұқ командамен жүгіртіп ала жөнелді. Алды мектеп қақпасына барып кіргенде, біз жатақхана қақпасынан шықтық. Сол жүгіріспен мектеп алаңында үш рет айнала жүгіріп, сыныпқа тарадық. Екі сабақтан соң тағы солай тізіліп, солай жүгіріп асханаға алқына жеттік те, есікке ышқына кептелдік. Шайқас алдыңғы көргеніміздей тым ауыр болса да, Қуат екеуміз бабымыз жеткен екен, қадыра мен сақпыны ілген ілісімізден де, тұссыз «теке пырқылдақ» деп аталған күріш көже мен кебек бөлкені басқан басымыздан да қырандық байқалды. Біз де қарнымызды әрең сүйретіп шықтық. Құдайдың бізге берген бір үлкен абыройы – тамақтан соң жүгіртпеуі болды.

Бұл күні түскен жаугуаңдар кейін шақылдамай, бізді алаңға оқушылар ұйымының басшылары мен бәнжаңдар ғана тізіп апарып отырғызды. Мектеп бойынша жиын екен. Бірыңғай орналасқан қазақ оқушыларына үшінші жылдық аға кластағы Әлмен атты орта бойлы қара жігіт бәсең үнмен ғана сөйлеп өтті. «Бүгін Шиң Тиңжаң өте бір маңызды лекция өтпек, сергек отырып, зер сала тыңдаңдар, араларыңдағы ханзуша тіл білетіндер аударып ұқтырып отырсын!» деп бір айналып шықты да, жаңа келген біздің қасымызға өзі келіп отырды. Оқушылар ұйымының бастығы әрі мектептегі пәндихуйдың бас алқасы болғандықтан сабақтастар оны да мұғалімдеріндей сыйлайды екен, – Шиң Тиңжаңды білетін шығарсыңдар, – деп сыбырлады ол менің желке жағымнан, – Жұңго коммунистер партиясының Шынжаңға келген уәкілдері өсірген адам. Осы мектептің ашылуына ашық кірісіп, қолымен құрған кісілердің бірі.

Аға сабақтастар әр жерден күбірлеп, қасындағыларға таныстырып жатқанын естіген Әлмен өз өзін тоқтата қойды.

– Бұл кісінің тірегі түрмеге түгелімен кіріп болды, – деді төмен қарап отырған бір қырма сақал сабақтас, – бұл реткі сөзінде үлкен мән болуға тиісті!

– Мүмкін ақырғы сөзі болар! – деп күрсіне күбірледі қасындағы біреуі.

– Бәрі Совет Одағына төнген апаттың кесірі ғой.

– Алдыңғы күні Шынжаң шөянда (Шыңжан институты) сөйлегенін естідің бе? Алаң-ашықта жалғыз қалса да алысып жүргенін қарашы, мықты кісі екен!...

Мектеп кеңсесінің алдына келіп, кішкене сұры машине тоқтай қалып еді. Тақырлап қырылған жуан бас алдымен көрінді де, қара көк шұға китель-сымын керіп алған әлуатты жуан дене шықты. Кең иығы тіп-тік. Тік жағалы кителінің түймесі толық салулы, жалаң бас, қара етікті, барлық тұрқымен «неңе болса да дайынмын» дегендей, нық басып біз жаққа беттей беріп еді. Қамқа жағалы қара пальтоның ішінен қасқа басы ғана қылтиып жүретін, шақшадай ғана кәрі Дай Ырынбу шаужаң кабинетінен қалтақтай шығып келіп, оған қол берді де, біз отырған алаңға бірге келді. Шиң Тиңжаң бет мүшелері де кесек-кесек, ат жақты, ақ сұры кісі екен. Үдіре тұрған бізді қол ишаратымен қайта отырғызды да, орындықтардың бірін үстелдің алдына әкеліп, бізге жақын отырды. Ешқандай рәсімет күтпей, сөйлей жөнелді сонан соң. Бес минут өткізбей айтарымды айтып үлгерейін дегені сияқты кіріспесіз, шорт-шорт қайырып жеделдетіп әкетті сөзін. Аударушыларымыз тыңдап үлгере алмай, аттатып-аттатып бір-екі рет қысқа мазмұндап берді де ақыры ауыз аша алмай қалды.

– Сіздер – тұрмыс қиыншылығын көрген семьядан келген оқушысыздар, қаражаттан қысылып қалған бұл мектептің қиыншылығына да мойымай шыдап, қайсарлықпен оқып кете алатындықтарыңызға сенемін! – деген сөзін Әлмен қуалай аудара сала тыңдады. – Тіршілік, өмір, тұрмыс дегеннің бәрі күрес. Күресе білмесең, машақатына шыдап, тіресе білмесең ешқандай мақсатыңа жете алмайсың! – деп бір аударды. Үшінші аударманы ұзақ тыңдап отырып, одан да қысқартып айтты: – Білім іздеу деген сөз – өзіңдегі жоқты іздеп табу, тыңға талпыну. Мұнан соң аударма сөз естілмеді.

Шың Тиңжаңның қызыл ұшқын шашылып тұрған көзіне, тез болса да әр сөзді баса айтатын қалың ерніне қараумен болдым. Екі миығына көбік орнатып алыпты. Оны сүртіп тастауға бірер секундын да шығарғысы келмейтін ыңғайы бар. Барлық жан дүниесі тасқындап, барлық денесі әрекетке, күреске аттаныпты. Қимыл әрекетсіз, мағына ишарасыз айтылатын бір де сөз жоқтай, шираған бұлшық ет, шиыршық атқан жігер-қайрат шын жүректі ағындатып, долдандырып әкетіп бара жатқандай. Алпысты алқымдаған осы егде адам қазір жаңа өспірім жігіттей жалын атып, осынша қалай лапылдап отыр?! Осыншалық денсаулыққа толған мол дененің сабыр күші жеткіліксіз болғаны ма? Жоқ, үлкен сыр бар сияқты сөзінде, «шіркін, бір ноқатын қалдырмай түсінер ме едім!» деп ойлап жан-жағыма көз тастасам, мыңнан астам оқушының ұғып отырғаны да, ұқпай отырғаны да менше үңіліп қалыпты, қыбыр еткен бірі жоқ.

Ұзақ сөйлеп келіп ернін алақанымен бір-ақ сүртіп тұрды да, жүре берді. Дүр етіп түрегелген бізге қош айтқандай қолын үш сілтеп, бас ие кетті. Артынан естісек, сол күннің ертіңінде-ақ қолға алынған екен.

Бір ханзу, бір қазақтан құралған «қос қасқыр» біздің жатақхана ауласына жиі кіріп тұрды. Әмсе кешке жақын біз сабақтан түсіп, жатақханаға қайтқанда кіреді. Неге келетінін білсек те, білмеске салып, көрмеске меңзеп жүре бердік. Екінші, үшінші жылдық сыныптардағы аға сабақтастарымыз осылай екен.

Айдаһар аузына келгендей, барлық халіміз мүшкіл болса да, маған өте қызықты бір жәйт, сол аға сабақтастарымызда славян әрпімен басылған қазақша кітаптың молшылығы болды. Бұл кітаптар кітап дүкендерінде ашық сатылатын, былтыр мен алдыңғы жылдары солардың жәшіктеріне толып алған екен. Озып кеткен сабақтарыма жетісіп алған соң-ақ, тілегенімді тауып оқи беретін болдым. «Қасқырларға» қарауға да уақытым қалмады. Кешкі сабақ пысықтау уақытында да, тіпті кейбір оңай-олпы сабақ үстінде де өз бетіммен оқуға көштім. Аға сабақтастардан менің бұл мінезімді құптаушылар, жоғыма жәрдемдесушілер тез көбейді. Солардың арасында Әлменнің байланысы жиілеп, менімен әңгімелескіш болып кетіп еді. Бір күні кеште сабақ пысықтап отырғанда мені ым қағып ертіп шықты да, өз жатақханасына ертіп апарды. Басқа ешкім жоқ екен.

– Жә, сен пәндихуйдың қандай ұйым екенін түсінесің бе?! – деп бәсең үнмен сұрады ол менен.

– Жиянгерлікке қарсы ұйым, сөз екенін түсінемін. Алты ұлы саясаттың ең біріншісі – «Жияңгерлікке қарсы тұру» ғой, соны нақ қимыл арқылы атқаратын ұйым деп түсінемін.

– Дұп-дұрыс. Жияңгерлікке, қазіргі фашизмге қарсы халықаралық бірлік ұйымы. Енді өз қоғамымыздың ішкі күйінен және болашағынан айтқанда мәні тіпті зор!

– Ал, алты ұлы саясатты қалай деп түсінесің?

– Егер толық іске асырылса, Шынжаң халқы үшін өте жақсы саясат деп түсінемін! – деп күлімсіредім.

– «Сәнминжуйй» дегенді білемісің?

– Білмейді екенмін, естімеппін.

– Гомендаңның саясаты ғой, –дей салды алдымен, біраз ойланып алып сабақтады сөзін, –алты ұлы саясат осы сәнминжуййге жетудің, яғни гомендаңға қосылудың бірінші сатысы деседі, – бұған қалай қарайсың?

– Гомендаңға! – деп аңыра қарадым мен, – гомендаңға Жуңго коммунистік партиясы да, Совет Одағы да қарсы емес пе! Алты саясаттың бірі Совет Одағымен достықты нығайту ғой, гомендаңға қарсы саясат екендігінің айқын дәлелі сол емес пе! Қалайша гомендаңға қосылудың сатысы болмақ?! Әлмен аға, бұл бетсіз адамның сөзі сияқты.

Әлмен қатты күліп барып тоқтады да, күрсініп қалды.

– Совет Одағы соғыс өртінің ішінде, коммунизмге қатер төніп тұр ғой! «Құлан құдыққа түссе құлағында құрбақа ойнайды!» Жарайды, енді бұл тақырыпты қозғамай-ақ қоялық, кейін газеттен оқырмыз. Бірақ, оны да не түсінсек ішімізде болсын, мақұл ма?! Пәндихуй қазір әшкере, оны гомендаң да шетке қаға алмайды: ауыз жүзінде болса да лажысы қолдайды, бірақ, оған мүше тарту әшкере емес, есіңде болсын... Сені мүшелікке қабылдайтын болдық. Бұған қалай қарайсың?

Мен разылығымды білдірдім де, Әлмен сыр сақтау жөнінде біраз сөйлеп, оның үлгі нұсқасын түсіндірді, әр сенбінің түстен кейінгі жарты күні, пәндихуйдың ячейка мәжілісіне арналған уақыт екен де, онда көбінесе, халықаралық саяси материал үйренеді екен.

Осыдан үш-төрт күн өтісімен-ақ, мен пәндихуидің сол ячейка мәжілісіне шақырылдым. Бірақ күткен үмітімнің қасиетті қаңқасынан жұда бола ілініппін. Әлмен маған қарап күлімсіреп қойды да, қолындағы май баспамен басылған үйрену материалын басқа «ләм» демей оқи жөнелді. Шыңдубанның мақаласы екен. Тақырыбынан-ақ тақыр жерге отырғанымыз ұғылды: «алты ұлы саясат – сәнменизмнің бірінші сатысы» деп баттитып басқан қалың бетті әріптер тізіліпті. Опасыз алдамшы өтіріктің қайсысы есте қалмақ. Әйтеуір бір-екі жылдан бергі бітеу жара жарылып, сасық ірің бұрқ ете түскендей, Шыңекеңнің шірік мерез екенін мына сөзі толық паш етті: «Шынжаң бар жағынан жетісіп, шарт жағдайы толықтанды. Демек, алты саясат өзінің тарихи міндетін толық орындап болды. Енді орнын ұлы сәнменизмге бермек!

Бұдан сегіз-тоғыз жыл бұрын халық алдында «орнын ұлы марксизмге» бермек деген ұғымды ишаралаған «данышпанның» епті тілі, енді осы қапылыс кезеңде қай жерден жылтыңдағанын мен де түйсінгендей болдым.

Бұл материалға райын білдіргенде группаның бұрынғы мүшелері мұрнынан күлсе де, адам ұрлағыш қара машиненің роліндей бұлтылдап, техникалы сөзден зыр-зыр өте шықты. Саясатқа ысылғандықтарын көрсетті. Мен не дерімді білмей қалдым. «Жаңа қатынастым ғой, түсінігім төмен екен, кейін сөйлермін» деген сөздің ғана қисыны табылды.

Осыдан екі-үш күн өтісімен-ақ 1942 жылдың ақырғы күндерінің бірінде осы мақала «Шынжаң» газетінің бас мақаласы болып шыға келді. Бұл газетке не қилы «данышпандық» сөздер шығып, халықты сопылық парасатқа бөлеген ғой. «Данышпан көсемнің» нәзариясын тектеусіз қабылдағандай, сол қауым демін ішіне тарта түсті.

Мен Спан мектебінің қара кенеп бешпетін осы кезеңде киіп келісе қалдым. Бұл киім қандай тартса да шыдайтын, таласта қанша «текепырылдақ» төгілсе де көтеретін көнтерілігімен жарасты.

«Көбе жеп көңіл көтерген,

Спан шөян таздары.

Ужуаңдайға жан берген,

Нүй шөяннің қыздары,¹ – деп басталатын Үрімжі жастарының өлеңі шыққанда, бұл киім маған тіпті жарасты.

Әділетті тергеушім, итті ит үріп табады да, бөріні бөрі ұлып табады. «Дөрт аяқ» деп ақырып тұрған найзағай астында қылмыстың орталау мектебін бітірген тума қылмысты қияннан іздеп қылмыс мектебін дәл тауыпты.

Оқытып, оқытып алып түрмеге айдайтын мектепті қылмыс мектебі десек, сіздің шамаңыз келер ме екен деп те қорқамын. (Бірақ, келісіміміз – шынын сөйлеу еді ғой, есіңізде шығар). Қылмыс мектебі жетілген оқушыларын жетік машинемен өзінің университетіне аттандырып жатқанын көріп, қызығудан көзім қызарып қанталап кетті. Қылмысқа құныға түстім. Бұл жәйім, әлі бір «данышпандық» мақалаға рай білдірмей қоюымнан аян болған шығар. Сіздің талғамыңыз бойынша жер шарында бұдан зор қылмыс болмақ емес. Олай болатыны, гомендаңның «шыжедатуң»¹ дейтініне Шынжаңды орайшылдықпен сатып берген – «данышпан көсемнің» осы мақаласы емес пе. Сіздерше шыжедатуңнан қасиетті мұрат бар ма. Қазір сол шыжедатуңды имандай сақтап отырған сіздердің жүректеріңізде осы «данышпандық» мақала әбден жаттаулы болар. Сол «нұрлы мақала» туылған күнгі шілдеханада менің үнсіз қалуым – қандыбалақ дәрежелі қылмыс тауып, университетке дайындалудың бастамасы екендігі белгілі.

VII

Қораға қасқыр шаппаған бір сенбінің кешінде Қуат үстіндегі қара кенепті тастап, өз киімін асыға киіп жатыр еді.

– Көшеге шығайық! – деп маған сыбыр ете түсті, – сен де киін! Ақан ағаңдікіне барамыз... Бұрын көріп пе едің өзің?

– Кішкене кезімде көргенмін.

Мен де киіндім. 1934 жылғы Шәуешек тас жолындағы ашаршылықта жәрдемдескен Ақан Қондыбайұлы көз алдыма елестей қалды. Қазір өлкелік қазақ-қырғыз мәдени-ағарту ұйымында екенін естігенмін. Үрімжіге жүрерде әке-шешем де «алдымен Ақан ағаңды тауып ал» деп көп тапсырып еді. Ұйымның өз ауласында екен, құлдай келіп сұрап таптық. Бірақ ең қатерлі кезеңде тауыппыз, апақ-сапақта іздеуіміз мұндай абырой болар ма. Қолға алыну кезеңі – бүгін түн ортасы екенін байланысты адамдардан естіп, кешкі сағат тоғыздан қалмай Совет елшілігіне кіріп алуға келісіпті. Біз кіргенде үй саймандарының керектісін жиыстырып жатыр екен.

Шәуешекте – аймақтық ұйымда тұрғанында қолында өскен Қуаттың таныстыруымен мені құшақтай алған Ақан маңдайымнан сүйді.

– Қап! – деп қалды ойлана қарап. – Кеше келсеңдер тым болмаса ақша жағынан көмектесіп кететін едім. Қалғанын бүгін орналастырып болғанмын... Әке-шешең аман ба? – деп сонан соң сұрады. – Ал, біз... дереу кетіп құтылуымыз керек! Туысқан-туған, аға-жеңге, бауырлардың бәріне сәлем айтыңдар!...

– Аға, біздің Сәдуақас ағаның қайда екенін білесіз бе, – деп сөзді Қуат бөлді. Өзінің үлкен ағасын Шәуешектен қара машинемен кеткенін маған осы жолда келе жатқанда ғана сыбырлаған болатын.

– 18-ші түрмеде деп естігенмін, қазірше аман. Тұра тұр, мен бір қағаз жазып берейін! – деп Ақан кішкене үстеліне отыра қалды. Шекелі кең маңдайынан бұршақтаған терін орамалымен сүрте салып жаза жөнелді. Семіз қара жеңгеміз бір-екі чемодан буыншақтарын дайындай салып, пальтосын кие тықыршыды. Дір-дір қағады. Сұраған Қуатқа жалғыз қызын күндіз жөнелтіп қойғандай жыламсырай тұрып айтты. Ақсары Ақанның қалқиған үлкен құлағы да, кесек кеңсірікті мұрны да қып-қызыл. Өмір мен өлім арасындағы жанталас «қызылтанау» деп аталатын нағыз қарбалас кезең осы-ақ болар деп ойладым мен. Ірі денесі сонда да сабыр сабын міз бақпай сақтағандай, асықпай жазып шықты, – Құндақбай дейтін жігітті сыртынан сұрап анық біліп ал да, осы хатты бер! Өзі де құндақталғандай тас түйін киініп жүретін, тап-тұйнақтай шағын ғана сары жігіт! – деп Қуатқа анықтап ұқтырып жатты. Мен ести отырып Қуаттың енді табатыны дәл өз сыңары екеніне әуестендім. Жалғыз-ақ парқы сұрғылт сары Қуаттың басының ерекше жуандығы ғана сияқты, – Бұл хатты алда-жалда қате танып басқа біреуге беріп қойсаң өзің де дереу қолға алынасың! – деп Ақан қайталай түсіндірді, – Құндақбай сол Сәдуақастар жатқан бірқатар түрменің кілтшісі. Ағаңның халін содан толық ұғуың мүмкін. – Оған көрісіп те тұрасың! Өздеріңнің осы мектепке түсулерің бір ойдан жақсы болыпты. Өмірді толық түсіндіретін мектеп, жаңа келген әрі жассыңдар ғой, сақ жүрсеңдер, қазірше сендерді жей қоймас! – деп Ақан сағатына қарады, – ал, ауланы қоршамай тұрғанда кетіп алайық! Аман болсақ, әлі-ақ көрісерміз, қарашықтарым!.. Хош–сау тұрыңдар!

Ақан үні дірілдеп, көңілі босай қоштасты да, біз көзімізді бір-бір сығып тастап, шыға бердік. Қақпадан шығып, көшемен сәл өрлегенімізде арт жағымыздан жеңіл машинаның үні естілген соң, қайырыла қалып едік, кішкене сұры машина сол қақпаның алдына келіп тоқтай қалды. Чемоданды, буыншақты екі адам келіп кірісімен қайта бұрылып – сырғи жөнелді.

– Аман кетті, құтылды! – деді Қуат, – алдыңдағы анау сары дуалды қызыл қақпа – Совет елшілігі, соған кіре салады!

– Қара машина ағаларды құрту үшін ұрласа, сұры машина құтқару үшін ұрлайды екен, ә! – дедім мен.

Күлгенде екі езуін екі құлағына жеткізе күлетін әдеті бойынша, Қуат жымың-жымың күлді:

– Үрімжі ұрлыққа қолайлы қала екен, қарашы, басып тұрған көк тұманын, бұған электр шырақтары қалай сай келген!... Ал біз де ұрлыққа кірейік енді, ұрлықсыз іс бітпейді, шырағым!

Екеуміз сәл өрлеп келіп, Совет азаматтары ауруханасының қарсысына тоқтай қалдық. Аға сабақтастардың ұқтыруы бойынша анық тауып келіп тоқтадық. Совет кітаптары жақыннан бері осы аурухананың түп жағындағы бір үйде жасырын сатылатын болыпты. Мұнда тіпті, химия, физика, анатомия, математика, астрономия сынды біздің кепкен кенеземізге зәру ғылым кітаптары да өз каридарларына үкіметтен ұрланып өтеді екен. «Жалғыз-ақ аңдып жүретін тыңшылардың көзінен сақтану керек!» деген тәжірибелі ақылгөйлеріміз. Біз жан-жағымызды толық барлау үшін бір-бірімізді түйгіштеп «қалжыңдаса» тұрдық.

Үрімжінің «қасқырды» көп көрген «қылмысты» халқы өздерін–өздері ұрлап бара жатқандай көшеде бірден–екіден ғана бүрісе жорғалап өтіп жатыр. Тіпті біріне–бірі қарамай тұқыра құнжыңдайды. Жан-жағына алара қарап, асықпай теңселетін ешкім көрінбейді. (Мұндағы «қасқырлар» осылай жүреді десетін). Біз «қылмыс» қақпасына зып беріп кіре жөнелдік. Көріспей тұрып-ақ түстаныс болған қара мұртты егделеу өзбек, айтулы үйден көзімізге оттай басылды. Жұмсақ үнмен «не керек» деп сұрасымен-ақ, керегімізді төрт-бестен тізе айтып едік, алдымыздағы үстелге қойылып та үлгерді. Мұндағы адамзат санасының гауһарлары біздің мектептің сабан қағазынан да арзан екен, жарым-жарым сәрі тастап ала жөнелдік. Жөнелгеннен жөнеліп, сырт көшеге бір-ақ тарттық та, жатақхана дуалының артындағы суы қатып қалған арыққа жетіп, ағаш қадалардың арасынан бір-бір ышқынып қана кіріп алдық. Білімді «қылмыспен» табу, шыңтыңжаңша айтқанда, «өзіміздегі жоқты іздеп табу» осылай өз жолына түсті.

Іздейтініміз әлі көп еді, жексенбінің таңертеңі Қуат екеуміз ерте тұрдық, таласып ішетін тамағымызды күтсек, кешігетін сияқтымыз. Ақанның қағазы бойынша, Құндақбайға жерлес, сабақтастан айтқан сәлемі бойынша, қалыңдыққа кездесуіміз керек еді. Тілеухан қудың кеше кешкі тамақтан ұрлап шыққан бөлкесін екеуміз ұрлап жедік те, қала ішіне тарттық. Сөйтіп, бұл жолға да қылмыспен аттануға тура келді. Қыңыр-қиғаш тар көшелердің бірінен 18-ші түрменің қара қақпасы табылған соң Құндақбайдың өзі де табылды. Қақпаны қағып, іште тұратын құралды күзетшіден сұрап едік, әлден уақытта құндақталып шыға келді өзі. Қуат сәлем беріп, атын сұрады да, байыздай қарап хатты ұстата қойды. Жан-жағына жаймен қарап қойып оқыған Құндақбай ойлана қалды да, жалма-жан күлмің қағып қолымызды алды. «Мен сендерді інім деп таныстырамын» деген күбірін ұқтық. Менің малақайымды ала, басымды сылап, дыбыстап сөйледі енді:

– Өзің жігіт болып қалыпсың ғой! – дегенде күліп жіберіп едім, ол да бетімнен сүйген болды. Қақпаға қайырыла ханзушалады сонан соң, – менің інілерім келді!.... Жүріңдер, жатақханам осының ішінде!

Түрменің суық сырлы ауласына тұңғыш рет осылай кірдік.

Үстінен тікенді сым жүргізілген биік дуалды түрменің ауыз қорасындағы бір бөлме – Құндақбайдың жатақханасы екен. Алдымызға бір-бір шыны шәй құйып қойып, іздеп келген ағамыздың жайын қысқаша айтты:

– Ағаларың аман, – деп бір күрсініп алды өзі, – тергеуі біткеннен бері денсаулығы оңалып қалды. Қазір жеңіл қылмыстылар қатарында жұмыс істеп жүр, сәті түссе қазір сырттай көрісіп те қаласыңдар.

– Өзін не қылмыспен қолға алыпты? – деп Қуат ентіге сұрады.

– Алтайдан көтерілген Оспандармен болған байланысын көп тергеді ғой әйтеуір. Бір кісі тікесінен әрең сыятын темір қапастағы шегеге бір сөтке жалаң аяқ тұрғызып қойғандықтан, мойындап қол қойып беріп еді. Сонда да «байланысқан» адамы дұрыс шықпай, қайтадан қинай, әйнек қиыршығына тізерлетіп бір түн тергегенде басқа біреуді мойындады. Бірақ, шындығында көрмеген тағы бір «сыбайласын» дұрыс түстеп бере алмаған соң көзін өткір тоқ нұрына қаратып отырғызып еді, жығылып түсті. Бірнеше адам бұл жазадан өліп те кеткен. Әйтеуір бұл кісі «қайта тіріліп» байланысқан қарақшысын үш-төрт рет суреттегенде ақыры бір түстеуі сәл ұқсаған сияқты. Тергеу сонымен тоқтады. Сайып келгенде өзінің оқымаған қарапайым адам болғандығынан ғана тірі қалып тұр.

– Япырамай, титтей де қисыны жоқ қылмыс қой мынау! –деп мазаланған Қуаттың құйрығы қоныс таппай, қоқшақтай берді, – Оспанды ғана емес, бүкіл Алтай елін янаттайтын рушыл, надан адам еді. Оспанмен қалай байланыс жасамақ ол!

Құндақбай сыртынан қарағанда момақан-аңқау адамдай көріне білетін озық оқушы екендігін қақпа алдында көрсетіп еді. Сергек ойлы, тым жатық сөйлейтін, білімді адам екен.

– Інішек, «ренжу», «өкпелеу» досқа ғана көрсетілетін жай, – деп жымиды, – ренжу бұл тергеушіміздің теңі емес... Сәдуақасқа артылған бұл жала – барлық жалалардың ішіндегі ең нанымдысы. Ал көпшілігіне тіпті тергеушінің өзі де сенбейтін, тек жанын алу үшін ғана зорлық-сылтаулар айтылып жатыр. Шыңдубан атаңның өзі «Тергеу қанауында өлтірілсе сұраусыз» деген бұйрық түсіріп отыр ғой, – деп ол терезеге қарады. – Анау еңбектеп келе жатқан шал қинаудан ақылы ауысқан жынды болғандықтан осы қорада еркін сүйретіле береді ол. Өзінен сұрап көріңіздерші, не қылмысы бар екенін.

Басында жалба-жұлба түлкі тымағы, тозған саптама етігі бар, қурап кеткен ұйқы–тұйқы ақ сақалы сары ала тартып күйген бір қарт қазақ жер бауырлап есік алдына жетті де:

– Нан!... Нан! – деп айқай салды, – момаңнан бер! – Құндақбай бір момы алып барып берді. Қуат есікті жартылай ғана ашып сәлем беріп еді, қарт аузына кептеп алған нанын жұтқанша бажырайып, бізден көз алмай қадалды да, – е, мұсылман екенсіңдер ғой, әлекісәлем! – деп үңіле түсті.

– Ата, қай жерден келіп едіңіз?

– Іле бойынан, Күнестен келгенмін. Қызаймын.

– Не қылмыспен келдіңіз?

– Адам қылмыспен келе ме мұнда, – шал ақырып жіберіп еді, екі көзі шоқтай шашылып ту сыртымыздан өте шыққандай болды.

– Жаламен, пәлемен келгенмін, білдің бе?

– Білеміз ата, білеміз! – деп Қуат иіле түсті. – Сөйтсе де қандай жала екенін білгіміз келіп еді!

– Е, онда… Онда жөн!... Мені «неміздің» дей ме, «кәрмәнның» дей ме, бірдеменің шпионысың деп неше өлтіріп, неше тірілтті. Қарағым, бәріміз бір құдайдың құлымыз ғой, Аллаға сенсең, сол кәрмен деген немісінің кім екенін әлі күнге дейін білмеймін, соны түсіндіріңдерші маған, немізі кім, кәрмәні кім осыларыңның?

– Оған мойындадыңыз ба?

– Е, мойындамасаң мойыныңды үзе салмай ма бұлар, айтқанына мойындатпай қоя ма?! – деп қарт оң бармағын шошайтты, – мына бармағымды қайырып отырып шығарып еді, қағаздарына өздері басып алған! Ал мен кеттім, көп сөйлесем, анау төбеде тұрған қара төбеттері талап тастайды.

Қарт жер бауырлаған күйі сүйретіле жөнелді. Қалған жарты момысын қатты сығымдап түйілген жұдырығын көтере екі шынтағымен «адымдап» бара жатты. Неміске шпион болуды былай қойып, тіпті неміс пен герман атаудың да не нәрсе екенін әлі білмеген қарапайым қарттың белден төменгі жарымы қымырлауды да білмей қалыпты!

– Белі үзілген! – деп күрсінді Құндақбай.

– Шегелі тақтайға жалаң аяқ бір сөтке тұрды. Кептеліп қалған табанын шегенің жұмыр бастарынан төрт жігіт күшеп жұлып алғанда да үн шығармаған асқан шыдамды шал еді. Шықшытынан қармақ іліп ұшыратын «аэроплан» тергеуінен де, патефон инелері қағылған жылжымалы тақтайға тұрғызып жүгіртетін, «тәңкі» тергеуінен де қатты зақымдалмай аман өтіп еді. Екі-үш күн жатып есін жиған соң әйнек қиыршықтарына тізелетіп қойып, белінен тепкенде күйреп түсті. «Қылмыс» болмысы әлгі өзі айтқандай! – деп Құндақбай басын шұлғып-шұлғып қалды. Сағатына қарап атып тұрды сонан соң, пальтосының жағасын көтеріп құндақтала қойды да, екі қолын жан қалтасына салды.

– Сәдуақастардың жұмыстан қайтатын уақыты болды, мен барып айтып, осы қораға әкелейін, бірақ оған сендерді жақындатпайды да, сөйлестірмейді де, алыстан болса да көрісіп алыңдар! Айтқан сәлемін мен жеткіземін…

Бет-аузына қап-қара сақал өскен үш жыл алдындағы нардай Сәдуақас бүкшиіп семіп кетіпті. Түп қораның тар есігінен шыға келіп тұрып қалды. Біз Құндақбай есігінің алдында сәлем ишарасымен қолымызды кеудемізге апардық. Ол да солай етіп басын изеді. Тым кәртейген адамдай бүкірейіп тұр. Қуат солқ-солқ ете түсті. Сәдуақастың үңілген үңілісіне, көзін сипалай беруіне қарағанда анық көре алмай тұрғаны, тоқтан көзі зақымдалғаны байқалады.

– Мен, аға, мен Қуатпын! – Қуат маған сөйлегендей қарап дауыстады, – оқуға келдім, үй іші аман!

Сәдуақас үш рет бас изеді де, артына қайырылып қайта берді. Оның киіз байпақ пен табылғанынша тамақ әкелуге тапсырғанын Құндақбай айтып келіп еді, тамақ алып беріп тұру жөнін Қуат оның өзіне өтініп көндірді де, ақша өткізді. Сәдуақасқа хат жазып, үй ішінің амандық жайын баян еткенде, мен де әке-шешем атынан сәлем жазып қол қойдым.

– Аға, осы кісілер аман шығар ма екен? – деп Қуат жыламсырай сұрады Құндақбайдан.

– Сәдуақас пен әлгі шал сияқтылардың аман қалуы мүмкін. Бұларды бүкшеңдеуі мен еңбектеуі тірі қойып отыр ғой. Әлі де сақтар, ал аман қалса қатер тудырады деп күдіктенетін қайрат-қабілеті бар адамдарды көміп жоғалтып жатыр. Бұл әрекет герман фашизмі Совет Одағына басып кіргеннен кейін былтырғы июньде басталған. Әр күні кешке жақын әр түрмеге нөмерленген брезент дағарлар (қап) келеді. Іңірде әр дағарға сол нөмерлі қылмыстыны тіркей «қаптап» қояды да, түн ортасында машинамен әкетеді. Дағарға бір кіргенін екінші көре алмаймыз. Сол нөмерлі дағар да жоқ, сол нөмерлі адам да жоқ болады.

Мен түршігіп, тітіреніп алып сұрадым.

– Ағай, Дөрбілжін ауданынан келген Елсадық дейтін кісіні білемісіз?

– Естігенмін. Екінші түрмеде еді… саған… Елсадықтың қандай жақындығы бар еді?

– Ұстаз еді. Дөрбілжін халқының ең құрметті адамы еді.

Құндақбай аз ойланып барып, соза күрсінді.

– Халықтың ең құрметтісі болса, бұл үкіметтің ең ауыр қылмыстысы болғаны ғой. Ол кісіні осы биыл тамыз айында болуы керек, ауырып өлді деп ұқтырды. Мен өзім ауырып өлді деген хабарды «ауыртып» өлтірді деп ұғатын болып жүрмін. Себебі биыл күз басында Чын Тән Чу, Мау Зымин, Қожанияз, Шәріпхандай мықты жауларына әсіре аспирин беріп өлтірген.

– Осынша неліктен жауықты?! – деп ширықты Қуат та. Ал, Құндақбай өзінің үйреншікті мұзындағы түлендей міз бағар емес.

– Жаулықтан қорқыныш туылады, қорқыныштан жаулық туылады, інішек, – деп күлімсіреп қойды өзі, – ішінде жаулығы бар адам қауіптенгіш-секемшіл келеді. «Сезікті секіреді, қорыққан бұрын жұдырықтайды».

– Үкімет басына шыққаннан-ақ «данышпан көсем», халықшыл деген сөздер осы кісінің меншігі сияқты болып келіп еді, сол «халықшылдығы» қайда қалған?! – дедім мен.

– Халықшылдық – өзін суға батырмайтын қайығы ғана шығар. «Халықшылдықты» халықтың төбесіне шығатын баспалдақ етіп пайдаланды да, шығып орнығып алған соң онысын теуіп құлата салмады ма, – деп күлімсіреді Құндақбай, – қатарыма біреу шықса жазым етер деп құлатқан. Сонда да жармасады-ау деп қауіптенгендеріне тас домалатып, қылыш сермеп, құныперен-көктүтек болып отыр. – Мына суреттеуге Қуат екеуміз қарқылдап күліп кетіп едік. Шешеннің өзі жай ғана мырс-мырс етіп қойып, сөзін қайта бәсеңдей жалғастырды, – халықшылдық, халыққа қамқорлық ежелден Шың Сысайдың емес, мұнымен шарттасып үкімет құрамына қатынасқан коммунизмшілердің ісі болатын. Халықаралық ауқымның қазіргі түнек боранында оларды жеп болған соң ғана өзінің ежелден кім екенін көрсетіп отырмай ма. Ағасы Жаңкәйшінің аяғын құшақтай алды ғой!... Осы сынды «халықшыл көсемнің» өз ындынына ең лайық «құрметті» Шынжаңда, Алтайдың ақсақ қабыланы Оспан ғана көрсетіп келеді, ха–ха–ха… Әр шатқалдан бір ыршып жүріп, зәресін әбден алып болды өзінің. «Данышпанымыз» жиып алған барлық тасын соған домалатып тауысты… Жә, бауырлар, – деп Құндақбай ресми бір салқын шырайға енді, – бұл сөз осы жерде қалсын, мақұл ма, сыртқа бір ауыз шықпасын!

– Түсінеміз, ағай, жас демей, бала демей сенгеніңізге мың рахмет! – дедім мен де.

– Ақан ең жақын көретін ағайын еді. Соның тапсыруымен ғана таныстық беріп отырмын. Екеуіңе ішкі жағдайды түсіндіріп, қатерден сақтаныңдар, – деп жазған екен, – қолымнан келгенінше жәрдемдесейін деп көп сөйлеп қойдым. Әйтпесе мына көк пальтоның жағасынан тұмсығын да көрсетпейтін кірпі оңайлықпен ашыла қоя ма! Қатер деген қазір қас пен көздің арасында, інішектер, менімен таныстықтарыңды ешкімге білдіре көрмеңдер!

Біз екеулей сенім беріп, қос-қостан серт айта шықтық.

Сыртынан қарағанда өз кәсібіне лайықсыз, құр кербез, қуыс кеуде, тұйық әлемнің бір жануары кейпіне кіріп алған осы түрме кілтшісінің тым сорлы адам емес екенін түсінгендейміз. Неліктен құндақталып жүретіндігі бізге енді мәлім болды.

Үрімжіге келгелі көрмесем де, қалыңдық қыздар институтының қай нөмерлі жатақханасына орналасқанын естігенмін. Түс уақытында жетіп, жазбай таптық. Өзі тұратын ғимараттың алдында келбетті бір ұйғыр офицерімен сөйлесіп тұр екен. Қазіргі Үрімжі қыздары жан береді дейтін сары погон бұл офицердің екі иығынан бірдей тартылып, көкірегін мұздай сірестіріп алыпты. Менің көкірегіме де мұздай бір нәрсе домалаң ете түсіп, дереу қайта жөнелгендей болды. Мұның қызғаныш екенін қапелімде қайдан білейін, көрінгеннен-ақ қалыңдыққа аңтарыла қараумен болдым. Басын төмен салып тұрған ол, бізге жалт қарады да, бес-алты қадам қарсы жүріп келіп амандасты. Қызара қалған ақ сұры жүзі ағарып барып, қайта қызғылт тартты.

– Үй, өздерің нағып мұнша қымбаттап кеттіңдер! – деп үнін мұрнына жібере сөйлеп, зорлана күлімсірегендей болды. Мұнысы анау мырзаның алдында бізге жарқылдаудан қысыла сөйлегендіктің белгісі екенін сезгендеймін.

– Біз, көбе жеп, көңіл көтеруден босай алмай жүрдік, – дедім әлгі бір таралып жүрген өлеңді меңзегенім еді. Қалыңдық түпкі мәнін түсінбеген рай білдірді.

– Сендер де қаспақ жедіңдер ме?

– Үрімжідегі қаспақ «Сыпан шөян таздарына» ғана тән емес пе!

Бұл сөзіме офицер күлімсіреп бетін әрі бұрып алды. Қалыңдық оған бір қарап қойып, біздің жайымызды тақауырлай сұрады.

– Денсаулықтарың қандай? Үрімжінің ауасы жағатындай ма? Тұрмыстарың қалай?

Қуат екеуміз кезектесіп жауапты ыңғай «жақсымен» қайтара бердік те, өз тұрмыс күйінен қысқаша сұрастық.

– Жә, біз амандасып шығуға ғана келдік, – дедім мен ұзаққа созылған амандасуды аяқтай бере, – жолда бір жұмыспен кешігіп қалыппыз. Енді қайтып жеткенімізше уақытымыз бітеді. Кейін және келерміз, қайттық.

– Үй, жатақханаға кірмейсіңдер ме?!

Алдымыздан тосып, осынша амандаса берудің өзі – осы жерден қайтара салайын дегендік екенін түсініп едім.

– Кірмейміз! – деп күбірлей қайырдым жауабын, – анау кісіңіз тосып қалды!

– Кісің не, ол да шәуешектік, ол да, сендер де кіріңдер!

– Жоқ, рахмет, кеш қаламыз! Ал шәуешектік «кісі» емес пе екен, – деп мен үнімді офицерге жеткізе қайырдым, – меніңше, кісінің талайы Шәуешектен шығар!

– Ал, сау тұр! Келесі жексенбіде көрісерміз.

Ойлана күлген қалыңдық біз жөнеле бергенде күлкісін тез жиып, қарап қалып еді.

– Ей, тоқташы ей! – деді іле–шала, ол лыпылдай басып, артымыздан қуа жеткенде, мен де қарсы аяңдадым, – не болды ей, саған? – деп күбірлеп қадала қарады.

– Не болушы еді, кешігіп қаламыз ба деп асығып тұрмын. Не болған сияқты?

– Сөздерің бір түрлі ғой өзіңнің?!

– Сөз деген екі түрлі болушы ма еді?! – Қалыңдық сақылдап күлді.

– Сылқымым, осы сөзіңнің өзіңде де қыршаңқылық тұрмай ма?

– Сүйікті қатқан терім, өзің қуыстанып тұрсың! – Қалыңдық бұған да сақылдады.

– Онда, солай-ақ болсын… Алдағы жексенбіде кел, иә?!

– Мақұл! – деп жөнеле бердім. Әлі қақшиып тұрған офицерге қарай бұрала басып қалыңдық жөнелді. Осы бір ақ жарқын, өткір де өжет әнші қызға мен әдемі гүлге қарағандай ғана қарап, үнін бұлбұлдың үніндей ғана тыңдайтынмын. Алғашқы әуесім соншалық қана дәрежеде еді. Гүлге адамның көзі көп түседі. Бұлбұлға құлағы ұйиды. Бірақ, адам жүрегін екеуі де дәл ғашық жардай құмарлық отына тартып түсіре алмайды ғой. Жол бойында мен оған эстетикалық сезімнің сондай ғана тарту күшімен бағынып, тербетіліп келгенмін, сонда да бірер айдан бергі жолығыспаудан сағыныш сезімі де күшейді. Құштарлығым ер жеткендей болды. Бірақ кітаптардан оқығанымдай, әйел жөнінде күйдіріп өлтіретін құмарлық, өз жаныңнан кештіретін құштарлық бар дегенге сенбейтін күйде болатынмын. Ал, құштарлыққа қызғаныш қосылса ғана сонда апатқа көндіруі мүмкін екеніне осы екінші рет жолығысқанда ғана – қалыңдықты сұлу офицердің қасынан көргенімде ғана бір сәт мойындағандай болдым. Бірақ қызғаныштың өзі жарымес сезімнен пайда болғанын білген жанға ондай апат мүлде жоқ сияқты. Бұл түйінге мен былай келдім:

«Өзімнен әлдеқайда артық сақа жігітпен оңаша сөйлесіп тұрған қалыңдық сол сәтте менің көзіме жер бетіндегі бірден–бір қимасым болып жарқ ете түсті. Жүрегімді мұздатып барып, дереу қайнай жөнелген әлгі бір сезім қызғаныш еді. Мен іштей тек осы қызғанышымды ғана қыжырта жөнелдім: «бұл көріп тұрғаным – қимасымның өзін қинай өлшейтін таразы емес пе, қимасымның өзі айтқандай, рас қимасым болғысы келсе, бұрын өзі қалаған мен жаққа өздігінен-ақ басып түсе бермей ме. Әр жақтан соққан желге ұша жөнелетін қаңбақ болса, оның несі қимас. Ендеше, бұл қызғанышымның есі дұрыс емес, албырт жастықтың, аңқау да жарымес сезімнің қызғанышы болса керек».

Жатағына кірмей де килікпей, «тазымды» ашып тастап тарта беруім – осы кесімнің нәтижесі. Бұрын өзім бастан кешіріп көрмеген мұндай сезімдерге секіріп басып айтқан бұл төрелігім әділдік пе, әлде әділетсіздік пе – өзім де толық айыра алмай қуатқа үнсіз ере бердім.

Тергеушім, осы бір «данышпан көсемнің» дағарлап ұйып жатқан «ұлы табыстарын» қалай көргенімді айттым ғой. Мұным құпиялықты ашып, үкімет құйрығына үңілу ғой. Мұндай құпиялықты көре білген қылмысты үшін, әрине, ойып тастаудан басқа шара жоқ екені белгілі. Ал сіз мына махаббат жайлы сөзді тегін көрмеңіз. Қылмыстар дүниесінде қысыр әңгіме болмақ емес. Бәрі де қанға жерік, қылмысқа жүкті. Қалыңдыққа берген осы еркіндігімнің құйрығынан дәл сол мезетте бір алып қылмыстың басы шығып тұрғанын кейінірек жерге топ ете түскенде бір-ақ білдім. Ол кейінгі тарауда айтылады.

VIII

Бір кешкі демалыс кезінде Әлмен біздің жатақхананың есігінен мені шақырды. Қара қоңыр жүзі сұрланыңқы, тым ширақ көрінді маған.

– Ертең таңертең чи далуда¹ пәндихұй мүшелерінің жиыны бар екен, – деп күбірледі, – таңертеңгі қоңырауда біздің тамақ дайын тұрады. Тәуірірек киініп, таза жуын да, сапқа тұрмай, тура асханаға кір!

– Чи далу қай жерде еді?

– Дубаң мекемесінің мәжіліс залы, ондағы жиын дубанның өз шақыруымен ашылатын.

Әлменнің райына баққан менің де жүрегім тынышсызданып, сол түні таңды тағы ұйқысыз атқыздым. «Бұл ұйымға кіргеніме екі-үш-ақ ай болған. Жаңа оқушымын ғой, қазірше маған қатер жоқ шығар» деген медеумен қаншалық тынышталайын десем де, бір орнықсыздық түрткілей берді. Сабақтастарым арасында жершіл, рушыл жік күшті еді. Осы себепті біріміз бен біріміз жиі-жиі айқасып, шайқасып қалып жүретінбіз. Мұндай дүрдараздықтың салдарынан астыртын көрсетіндіге өзімнің де бір нысана екенімді байқайтынмын. «Алдыңғы жылғы Ораз сақауды шалғандай шалдуар көрсетінді осындағы бір тыңшыға жеткен болып, батыс сарайға барғанда желкемнен бас салып жүрер ме!» деген күдік ұйқымды келтірмеді.

Үкімет үйінің темір қақпасына Спан мектебінен сұп-сұры болып елу шақты ғана адам жеттік. Екі жақ босағада тізіліп тұрған он–оннан жиырма күзетші бізді санап, көзбен ғана тінтіп өткізіп еді, ішкі қақпадағы оншақты күзетші оуып жіберердей үңірейіп, бір-бірден «аймалап» – сипалап кіргізді. Сұғанақ қолдар сумаң қағып жамбасыма бара бере, тіпті жанды жерімді бір жалмап өте шықты. Тінтуге көз ілестірмес спор қолдар екен. Адам санатына қосылып, алғаш тінтілуім осы болар. «Міне, пәндихұй мүшесі болып, ардақты сенімге енді жетіппін!» дедім ішімнен.

«Асқақ мәртебенің» буымен алқына кірдім іш қораға.

Бір-бірден тізілген бойы кіре, сол жаққа бұрылып, батыс сарайдың есігіне жеткенімізде одан да зор «бақытқа» кенелгенімізді білдік: тағы да жақсырақ тінтілу кезегі бар екен. Қарама-қарсы тұрған сап-сары ала погонды екі офицер мені де екі жағымнан «құшақтап-көрісіп» алдыңғыдан да бетер «аймалай» жөнелді. Дәрежелі адамдар емес пе, бұл екеуінің қолы жұп-жұмсақ тиіп, кіндіктен төменгі жақты көбірек айналдырды.

«Қазіргі қыздар шуйянының (институтының) оқушылары погондыларға неліктен сонша қызығатын болды?!» деп таңданып жүрсек, бұл «ғашық жарлардың» қолына киелі қасиет иісі көбірек сіңіпті ғой! Сонысын көріп, соны жұмбақты шешкендей төменгі ауыз залға терлеген маңдайымды сүрте кіріп едім. Үстіңгі қабатқа өрлейтін баспалдақ қарсысына қойылған қып-қызыл сырлы зор тақтаны айналып алдынан өткенімде бір «нұр» көзіме жарқ ете түсті: сол зор тақтаның ішкі бетіне бізді осы «бақытқа» жетектеп әкелген тегіс қара мұртты «данышпан көсемнің» суреті сызылыпты. Ұшқандай зымырап шауып келе жатқан ақбоз тұлпардың үстінде шірене шақшиып, керемет айбын мен қылыш үйіріп келеді. Шынжаң халқының басына төнген қара бұлтты тілгілеп, барлық жау біткенді жалғыз жайпап қырып келе жатқандай. Шебер жағымпаз жасаған асқан сайқал сурет екен. Алдымда тінтіліп кіргендер шыбындай үймелеп, сол зор суретке қарап тұрыпты.

«Көсемдердің кереметіне» әрқайсысы әртүрлі кескінмен үңіледі. Көбі көз қуаты жетпеген адамша сығырайып, мұрнын тыжыра қадалады. Кейбіреулерінің тісі сыздап ауырғандай, азуын қатты басудан шықшыттары бүлк-бүлк етеді. Үн қатқан бірі жоқ.

Көсемнің батырлығын көріп, баспалдақпен жуаси өрлесін деп орнатқаны ғой, осы суретке қарай-қарай өрлеп, өрлеген сайын қарап, қараған сайын өрмелеп, екінші қабаттағы үлкен клубқа кірдік те, мектебіміз атына белгіленген орындыққа келіп отырдық.

Бумен жылып, желдеткіш желпіп тұрған осы жәннаттай кең клубта отырған төрт-бес жүз шамалы ғана адамның тары қауызына кіргендей бүріліп, қақаған аяз сорғандай дірдектеп отырғаны байқалады. Тырс еткен үн жоқ, көбі орта мектеп пен институт оқушылары, біразы оқу-ағарту қызметкерлері сияқты. Дубаңның офицерлер мектебінің оқушыларына да, басқа сала адамдарына да бөлінген орын жоқ. Бұл жиын оқу-ағарту саласындағы пәндихұй мүшелеріне ғана қаратылғаны, ал бұл орындардан да толықтанып келмегені сыбыр-күбірлерден естілді.

Мен ішкі жаққа қарай терезелердің бірінің алдындағы орындықта отыр едім. Бұл терезеден үкімет ордасының біз жете алмайтын ішкі жағы толық көрінеді екен. Орданы қорғаушы иіңнің¹ машық алаңынан бастап қорғанның арт жақ қабырғасына дейін тас кірпіш дуал, күзет үйлері, шағын-шағын жатын үйлер, тіпті мықты-мықты бекіністер салыныпты. Машық алаңының батыс терістік шетінде тағы бір темір қақпа – ең ішкі, ең ерекше есік болып көрінді. Ол тас кірпіштен қаланып, үстіне электр сымы тартылған ішкі қорғанның қақпасы екен. Қорған ішіндегі бұл қорған – күмбез порымындағы жасыл шатырлы шағын ғана жалғыз ғимарат. «Ертек-аңыздардағы жалғыз көзді ғаярлардай шексіз үкімшіміз сонда ма екен» деген оймен көбірек қарап отыр едім. Дәл солай болып шықты.

Сол ерекше қақпа қақ айырыла ашылды да, екі жақ ішкі босағасындағы он екі күзетші қатып қалғандай сіресті. Ыңғай жеңіл пулеметпен қаруланған жиырма шақты қорғаушы жалаңдап шыға келді де, жапа-тармағай жүгірді. Оларға әскери тәртіппен жүрудің керегі жоқ сияқты. Жау шаһарына басып кірген шапқыншылардай, кірекеш тонайтын қарақшылардай алақ–жұлақ тінтіп келеді. Сол ерекше қақпадан осы сарайға жеткенше алаң шетіндегі жол бойына қатар салынған қорғаушы әскер үйлерін түгел тінтіп шықты. Бір-біріне сенбейтіндей, бірі кіріп шыққан үйге тағы бірі кіріп пулеметтерін кезене үңіліседі. Өздерінің күзет үйлерін өздері мұнша тінтетіндей бұларға не болғанына таңданып, көз алмай қараумен болдым. Ерекше қақпадан тағы бір топ қорғаушы көрінді де, артынан іле-шала маңғаз басып, бұлғын ішік жамылған біреу жалғыз шықты. Артында отыз шақты әскер, басында қоңыр шляпа, тіп-тік жүретін адам екен. Үңіле түстім, суретіне қанықпын ғой, тегіс қара мұртты «халықшыл көсемнің» дәл өзі екен.

Алаңда машық қылып доп ойнап жүрген қорғаушы әскерлер өзді-өз орындарында ізетпен сіресіп тұра қалысқанда, бүкіл тіршілік тылсыммен байлағандай, бар маңы өлі дүниеге айналды. Жаңа ғана бір топ қорғаушысын шығарып жолды арши тексерткен «халықшыл көсем» алдындағы қорғаушыларына тірсектей еріп, саса сақтанғанмен, салтанатын да ұмытпай басып келеді. Қанша айтқанымен «данышпан» емес пе. Жан-жағына мұқият бағдарлап, зерттей қарайды. Алдындағы он шақты қорғаушысы да, артындағы отыз шақты қорғаушысы да «көсемнің» көңіл күйін баққандай әр терезеге бір үңіліп, әр есікке бір сұғынып, «зерттеген» бойы біз тінтілген қақпа жаққа өтті. Осындай «халықшыл көсемнің» дәретханаға кіріп-шығуы қаншалық машақат күреспен орындалатынын түсінгендей болдым мен. Бұл жиынға «халықшыл көсем» келмейтіндей көрініп, көңілім бір сәт жайшылық тауып орныққандай болып еді. Іле-шала елең ете түстім: қарсымыздағы клуб сахнасының арт жағынан үрмелі оркестрдің жеңіс күйі сарнай жөнелді де, әскери жүрістің сарт-сарт аяқ дыбысы естіліп, сахна сыртына келе сақ етіп тоқтады. Пулеметтерін кезей ұстаған екі қорғаушы екі жақтан кіріп сахнаның екі жағына бізге қарап тұра қалысып еді. Бүкіл залды дүр еткізіп, көпшілік атып тұрды да сіресе қалды. Жерге сүйретілген бұлғын ішіктің етегін екпінмен шалқыта, шақ-шұқ басып кіріп келген «көсем» оркестр ырғағына сәйкескендей ішігін шынтағымен серпе салып еді, артындағы біреуі жерге түсірмей тазы итше қағып әкетті. Көпшілікке қадала қараған күйі шляпаны артына лақтыра салғанда, дайын тұрған тағы бірі қағып алды.

Осы «фокустерді» қарсы ала шатырлаған көпшіліктің қол шапалағын жақтырмағандай көсемнің сілке салған сол қолы шорт тыя қойды да, өзі қара көк китель – сыммен ең төрдегі серіппелі орындыққа барып сылқ ете түсті. Жеңіл күйі енді тоқтаса да, «көсемнің» жеңісті әрекеті әлі тоқтамағандай, тоқпақтай берді өзі. Бұл күйді біз орындық серіппесінің күшінен көріп едік, олай емес, «көсемнің» дәл өз жүрегінің күйі екен. Тақытына құйрығы тоқтамай, қайта-қайта сырғып, қайта-қайта орынға отырғандай немесе астынан бірдеме батып, өз салмағын екі құйрыққа кезек-кезек алмастырып салып отырғандай, байыз табар емес.

Тайқылау маңдайынан бастап артына жатқыза таралған ақбурыл шашын екі алақанымен желкесіне дейін сылайды. Сұқ саусағын ғана сұғып, шашының астын тінте қасиды да, қайта сылайды. Екі сұқ саусақ екі шекесін кезек–кезек тінтеді. Бұл саусақтары құстың тұмсығынан да епті екен, дәл басып барып сұғылады да, бір сұғылған жерінде тұрып-ақ талай шаштың астына кіріп, талай түпкірін тінтіп шығады. Осы бурыл шаштың да қопсып көтеріліп кетуінен қорқатын сияқты. Мықтап жатқызылған шашын соншалық шеберлікпен тінтеді де сылайды.

Шатырлаған қол шапалақтың тасқынымен тұрып үстел үстіндегі микрофон алдына бара екпетіндей сөйлеп кеткенде де, қолының осы шеберлігі тоқтаған жоқ. Зал толы пәндихұй мүшелеріне екі жақтан кезеліп отырған екі пулеметтің тұмсығындай төңген екі сұқ саусақ екі шекесіне маза бермеді. Мұндай уақиға тұрғанда құр сөзді қайтпекпін. Менің көзім екі пулемет пен сол екі саусақта ғана болды.

Тып-тыныш жатқан осы ақбурыл шаш біраз зерттеуді талап ететіндей көрінді. Кейбір шаш ауыр қайғының қызуынан, кейбір шаш өткір ашудың қызуынан, кейбір шаш халық тағдырына болған үлкен күйініштің қызуынан күйіп ағаруы мүмкін ғой. Ал бұл шаш неден ағарды деші?! Ауыр қайғы бұл басқа түскен емес, таққа жаңа шыққанында қазіргі мұртындай қап-қара еді ғой. Таққа шыққан соң, өмірдегі бар арманына алдампаз-жағымпаз екіжүзділігімен жетіп алған соң қара бастың ғана қамындағы қожаға, ол қамын әмірімен ғана шеше салатын шат тұрмыстағы қожаға қаншалық қайғы үйірілмек? Енді өткір ашудан десек, ол ашуын өткір қылышымен, от ауызды мылтығымен қайтара салып келе жатпай ма? Ал халық тағдырына күйіну – мұндай саяси саудагердің көкейіне кіріп шығар ма? Бұл шаш – ыстық қанды көп ішкендіктен ғана күйіп ағарған шаш. Менің әкем: «Бұғының мүйіз қанын денсаулығы толық адам ішсе, шаш ағарып кетеді» дейтін. Ал бұл бас Шынжаңның маңдайына басқан барлық «бұғылардың» мүйізі тұрмақ, өзін де жұтып болмады ма? Неше мыңдаған сол бұғыларды жұтудың тәсілін мылтығының «аузымен» ғана ойлап тапқан «данышпан көсемнің» басы ғой бұл, қалай ағармасын. Үрпіне қызған сым темір жүгірту, тырнақ көбесіне қамыс тығу, шегеге жалаң аяқ тұрғызу, әйнек қиыршығына тізерлету, «танкі тергеу», «аэроплан тергеу», көзін электр тоғымен суыру, қапқа салып тірілей көму сынды адамды қинаудың ең «асыл» ғылымдарын сапқа тұрғызып, «тергеу қинауында өлтірілсе сұраусыз» деген бұйрықты түсірген осы бас емес пе? Бұл «ғылымдарды» тапқаны үшін өшіккен бір «надан» осы бастың өзіне «ыстық кәмпит» сыйлап қояр ма екен деп анау пулеметтермен, анау сұқ саусақтар қалай шошаңдамасын. «Данышпан басым аман ба екен?» деп дәміл-дәміл қалай сипап көрмесін өзі. «Тосын бір қатерден ышқыну туылса қалай шыдармын» деп құйрығы неге бүлкілдемесін? Осындай ішкі қорқыныш әурешілігінің сүйкеніс қызуынан бұл шаш қалай ағармасын! Алтайдан басқа жерлерден де бұрқ етіп, ғайып болып тұрған көтерілістердің бір сиқырлы қанжары осы залдан жарқ ете түспеуіне кім кепіл. Ендеше – «данышпан көсемнің» бұл далбаса тыштаңдауын да «данышпандық» есебіне қоспау надандық болар.

«Сахна сыртында жасырынып тұрған лян¹ мен мына екі пулемет бекер қойылған жоқ-ау» деп қорқа отырсам да, анау жылдары «Профессор Мамлюк» кинофильмін көргендегі бір ойыма өкініп те, өзіме-өзім ренжіп те отырдым. «Шыңдубандай данышпан көсем басшылық етіп отырған қоғамда оған қарсы төңкеріс жүргізу қылмыс емес пе» деп ойлаппын-ау сонда. Неткен ақымақтық еді! Сол ақымақтығыма міне «көсемнің» барлық сиқын өз көзіммен көргенде ғана опық жеп, өзімнен-өзім ұялып отырғандаймын. «Данышпан» атап, сонша асқақ-асқар көріп келгеніміз осы албасты екен ғой! Қас албастыны хас данышпан етіп бояп көрсететін жағымпаздықтан жиіркенішті қылмыс жер бетінде бар ма екен?

Осы албастыны он жылдан бері мадақтаған жареуке тіл, жарамсақ жыр аз болды ма? «Шынжаң газеті» бетіндегі мұны жер-көкке сыйғызбай, өңеші үзілгенше шырқатқан өлеңінің бәрін жайып салсаң Шынжаңның жер аумағына сыяр ма? Алал еңбектен туып, арамға айналған неткен сорлы поэзия еді?

Сахнадағы қимылы арқылы «тебірентіп», осы әсерді қозғап тұрған «көсемнің» ең кесек «батырлығы» енді көрінді:

Бұл реткі сөзін ұйғыршаға аударуға Махмұджан деп аты шыққан кексе тілмаш шақырылып, сахнаға шыққан еді. Ол дубаң үстелінен үш-төрт адымдай ғана айырым құйылған бір кішкене үстелде аударып тұрған болатын. Өз баяндамасының бір тармағын сөйлеп болған «көсем» сол тілмашқа жалт қарады да, қайта сырт беріп тезистің бір бетін (қолы жетер жерге тұрып-ақ) лақтырып жіберді. Жалт қарағаны – «дайындал» дегені екен де, сыртын беріп лақтырып қалғаны – «қасыма келмей қағып ал!» деген ишарасы екен. Ішік емес, шляпа емес, жұқа қағазы құрғұр тура ұшпай, бұра ұшты. Жапалақша жалпылдап қаша жөнелді. «Көсем» жалт қарағанда-ақ лап беріп бір аттаған Махмұджанның қолы жеткенше лақтырылған қағаз бір жаққа кетті де, Махмұджанның созған ұзын қолынан үркіп, «көсем» шегінді. «Халықшыл көсемнің» бұл қорқуынан үрейі ұша қорыққан тілмаш жалт беріп, қағазды қуа жөнелді.

Құдіретті қолдан ұшып, желдеткіштің желімен құтырған қағаз еңгезердей ұзын Махмұджан қанша секірсе де ілдірмей үркіп, сахнадан шыға қашты да, айналып барып, сахнаның екінші шетіндегі пулеметтің дәл алдына қонды. Аласұрып қуған атақты тілмашты құтырғандай көрді білем, пулемет дәлдеп кезеніп қалып еді, Махмұджан қағазды кәрі көкжалдай бас салып, іле қашты. Елпілдеп жүгіріп, орнына ентіге жетті де аудара жөнелді.

Залдағы өлі тыныштық тұншыға түскендей, неше жүздеген адамда жыбыр еткен бір үн жоқ. Адамзат сенімінен айырылудан туылған осы бір комедияға езу тартудан бәріміз де қорыққандаймыз, күлкі көңілімізге де кіріп шықпады. 1933 жылдың күзінде Ергейтідегі бір әйел өз іш киімінің бір балағын жыртып алып, қызыл ту етіп көтеріп шыққан еді ғой, менің есіме сол уақиға түсті. Сондағы қарсы алғанымыз осы «көсемнің» үкіметі емес пе. «Сақалына қарай іскегі, сабасына қарай піспегі» дегендей, жайына қарай жалауы болсын да. Бұл кісінің жеке өз басын қарсы алуға аса әділ көтерілген ең лайық ту сол екен!» дедім ішімнен.

Қорқытушының сөзін қос құлақпен тыңдасам да, ұқтым дерлік бір түйін таба алмадым. Пәндихұй мүшелері жиянгерлікке тек гомендаң майданында тұрып қана қарауға тиісті дегендей бір емеурін бар да, іс жүзінде қарсы тұру–тұрмауымыздан дерек жоқ. Басқа сөз алтайдағы Оспан бандысын жойып, оның арқа тірегіне соққа беріп, іштегі сыбайластарын қорқыту» жайында болды да, «арқа тірегі» мен «сыбайластарының» аттары мүлде жұмбақ күйінде қалды.

Осы «данышпан көсем» өзінің жегісі келгендерін үлкен жиынға шақыру арқылы жиып алатынынан ғана қауіптеніп отыр едім. Оркестр жеңіс күйін тартып, «көсем» соның екпінімен сарт–сұрт басып шыға жөнелгенде де, нөкерлері қуып жетіп, бұлғын ішігін жаба, шляпасын басына қондыра жорғалағанда да сол қаупім кетпеп еді. «Сәндіхұй»¹ деген бір қайырымды сөз саңқ ете түскенде ғана көңілім жарқ ете түскендей болды. Екі қақпадан екі-ақ қарғығандай шапшаңдықпен жапырлап көшеге шықтық. Бұл жолы аман құтылғанымызды сонда біліп, «Махмұджанның қылмысына» сонда күлістік.

Осы күлкі шығысымен Әлмен менің қолымнан тартып, жүрісін баяулата түсті. Көпшіліктен бөлініп, артта қалдық. Ол жан-жағына қарап алып тіл қатты:

– Махмұджан сол қағазды жерге түсірмей, қолынан алмақшы болған осы «қылмысы» үшін-ақ қолға алынса, қапқа оңай түсер еді.

– Қалай?... Өзіне көрсетіліп тұрған жақсы ниет үшін жаза қолдана бере ме?!

– Жоқ, ол «жаныма келсе жарып салады» деген қауіппен шегінбеді ме. Өзі арамдық ойлаған сайын басқаны арамсына түсу – арам ниеттің диалектикасы. Үш жылдың алдында осы Махмұджанды да қолға алған болатын. Тек Бурхаң Шаһиди, Дубек Шалғынбаев сияқты мықтылардың барлығын қолға алып, жетік тілмаштан ешкім қалмаған соң, лажсыздан мұны шығарып пайдаланып отыр. Өзіне зәрауаты қалмаған күні қайта қамата салады. «Қастық істемек болған деп» осы ұмытылуын сылтау етсе, қапқа түсті дей бер.

Біз «Нәнлян» көшесін өрлеп, Совет елшілігі тұрған жерге жақындағанымызда кабинкасының желкесіне ауыр пулемет құрылып, құралды әскер тиеген бір жүк машинасы артымыздан келіп қалып еді. Оның соңынан ерген дәл сондай бес пулеметті бес машинаның үсті брезентпен жабылып, мықтап таңылған екен. Бұлардың пулеметтерінің далдасында төрттен ғана әскер отыр.

– Мынаған анықтап қарашы! – деп қалды Әлмен.

Алты машина іркес-тіркес өте шықты.

– Бұл не? – деп аңырдым мен. Әлмен жауап қатпай, артына қарап тұра берді. Желкесіне пулемет құрылып, тағы да әскер тиеген бір машина біраз кейінірек өтті.

– Бұл артқы қорғаушысы! – деп күрсінді Әлмен. Оған үнсіз түксие қараған күйі біраз кідіріп барып жалғады сөзін. – Анау бес машинаға ыңғай алтын тиелген! Шынжаңды гомендаңға өткізгендегі тоқтамы бойынша, Шынжаңнан әлгі қанқұйлы сатқынға тиген үлес. Осылай тасығалы жиырма күндей болды!...

– Қайда апарады?

– Шың Сысай қайда кетпек болса, сонда апарады да! Қазірше Шұңшіңге тасылар.

– Кете ме өзі!

– Мұнда енді қамсыз тұра алар ма, кетпесе тірі қала да қоймас. Онысын өзі жақсы түсінеді екен, кетер-ақ!

«Көбелек келіп көлп етіп,

Көбігін ішіп ол кетті.

Жапалақ келіп жалп етіп,

Жарымын ішіп ол кетті.

Қарға келіп қарқ етіп,

Қалғанын ішіп ол кетті.

Сауысқан келіп саңқ етіп,

Сарқынын ішіп ол кетті».

Осы ертек тақпағын сен де, оқыған шығарсың, көптен бері-ақ осылай болып келе жатпай ма?

– «Жарымын» әкетсе де «қалғаны» мен «сарқыны» қалар ма?

– Халық сарқылмас қайнар ғой, бірақ мына келгеннің ниеті тіпті жаман.

Өршіл талабымен өсіп шыққан осы бір саясатшы алғаш мен көргенде тым сақ жігіт сияқты еді. Сөзі де сап принцип бойынша ғана шығатын, қоңыр салқын мінезді еді ғой, міне енді қызып, енді қайнап келе жатқандай, «қара қазандағы су таусыларда быжылдап қайнамай ма. Қара Әлменнің сабыры таусылып келеді-ау». «Қалғаны» мен «сарқынын» бір құртып тыным тапқысы келгендей, осындай бірер ай өткенде бір ау тосын құрылды.

Мен бірінші рет көрген сол жеті машина содан бері пулеметін мүйізіндей шошайтып үш рет өткенін көріп едім. Ұзын жолға ұшқан кесек алтындай күн шары да биіктеп жарқырай түскендей, 1943 жылдың көктемі бізді үкімет сарайы алдындағы алаңға шақырды. Білікті мұғалімдеріміз бір-бірден ұрланып біткен кез болатын. Бұл жолы мектеп бойынша бар оқушыны бір-ақ шақырыпты, жиын барын бұрынғыдай алдын-ала хабарламай таңертеңгі сағат 9-да тосыннан тізіп ала жөнелді. Мен тосын шақырудан үрейлендім. Сабақтастар сапқа тізіліп жатқанда «дәретке» жөнелдім де, дәретхананың артындағы бір кетіктен аттай зыттым. Жүгіре басып жоңышқалықтан өтіп, мектеп сыртындағы сайда өскен бір топ қара ағашқа сүңгіп едім. Әлмен сонда отыр екен. Жайбарақат қана күлімсірей қарап сұрады:

– Сен неге қаштың?

– Сіз неге қаштыңыз?

– Жете бергенде желкеден қиятын әдетінен қорқып қаштым мен. Мектеп бітіруіме бір ай қалып еді, кезегім бүгін келген-ақ шығар, ал сен бірінші жылдағы жаңа оқушысың ғой, әлден қашсаң кейін не оңар екенсің!

– Қашып жүріп ағасы оңса, сол ізбен інісі де бірдеме болар... Ал, Әлеке, бүгінгі жиыннан қалған-ақ шығармыз, бірақ ертең мектептен тауып әкетпей ме?

– Менікі далбаса, сенікі қыз алып қашқанмен бірге қашу шығар деймін! – деп күлімсіреді Әлмен қоңырқай ернінің ар жағынан көрінген аппақ тісі жарқырап, менің көкейіме біраз сәуле түсіргендей болды. – Ал мұндай жиында жиып алу көбінесе балық сүзген аудай ғана өте шығушы еді. Аудан қалған шабақ асыр салып, сол өз суында – өз мекенінде қала беретін. Ауды екінші рет салғанша тағы бір жөнім табылар ма екен деген дүмбілез бар.

– Қолға алынатындардың тізімі бойынша қузап-қуалап ұстамай ма?

– Ондайы ғой болатын. Болса ірірек шабақ деп мені іздер, бірақ, бұл қаңқұйлының кететін уақыты болды ғой. Өйткені Шынжаңның алатын алтынын тасып болып, кетуге қопақтап отыр, оның үстіне қолға алынатындардың тізімі өте жасырын, мектептегі көп адам ұқпайды оны... Жүр енді, жатақтан киімді ауыстырып барып, жиынның сыртынан көрейік, не болар екен. Аудың сыртында қалған балыққа қазірше қатер жоқ. Жиыннан неге қалғаныңды сұраушыға, «дәрігерге кеткенмін» дей сал.

Екеуміз киім ауыстырып жиын алаңына жеттік. Алаңның көше жақ шетінде халық иінтіресіп тұр екен. Ыңғай ақ киім киген сақшылар ығыстырып, кетуді бұйырса да халық міз бағар емес.

Барлық орта, жоғары мектеп оқушылары алаңнан қозғалмастай болып шектелген көрінеді, ақ-қара киімді сақшылар мен бұқараша киінген әскерлер мықтап қоршап алыпты. Ақ-қара киімділер тіпті оқушылар тізбегінің ара-арасынан да сыналап кіріп алған екен. Бір ғажабы, қоршаушылардан да, сұғынып тұрған ақ-қаралардан да шошайған бірер мылтық көрінбеді. Жанқалта мен жеңдерден жанқұралдары ғана байқалады.

Сахнада бірдей киіммен тұрған көк-ақ кительділердің арасында біреуін Әлмен маған иегімен нұсқап көрсетті. Шың Сысайдың өзі басқаша киіммен елеусіз ғана келіп қарап тұрыпты. Қоршап тұрған сақшылардың шақылдауынан басқа қоршалғандар да, сырттан қарап тұрған халық та үнсіз. Сахна алдында қыбыр–қимыл көбейе түсті, соған үңілдік.

Әлмен «әне!» деп қалды: оқушылар арасынан бір-бірден жетектелгендер сахнаға қарап тізіліп жатыр екен – ала сауысқан сақылдай қаптап, сарқынына төніпті...

– Сахна алдына апарып тізген үш жүз шақты оқушыны сол теріс қаратқан бойы мойнын бұрғызбай айдай жөнелді. Айдалғандар әр түрлі қияпатта. Кейбірінің сабақтастары жаққа жалт қарап жіберіп, жылай жөнелгенін де, кейбірінің аузын баса, нық адымдап кеткенін де, «қош!» дегендей қолын сермеп кеткендерін де мүлт жібермей көріп тұрдым. Жиылған халық жұтынып, тұншығып бара жатқандай, демігу, ышқыну, жөтелу, тістің шықырлауы көбейе түсті.

Бет-аузы жыбырлап, сұрланып алған Әлмен білегімді қатты қысып тұр еді. Қолға алынғандар сахна артына айналып кетісімен мені сыртқа тарта жөнелді. Қарсысындағы тар көшенің аузына тақай бере қос-қолымен бір қолымды қатты қысып сілкуінен қоштасу екенін түсіндім.

– Қош, аман тұр, бауыр, мен кеттім, – деді бір сәтте, – маған енді бұл мектептің куәлік қағазы да, қызметі де керек емес! Сауанда бір аға, бір іні, әрі шешем бар, жандарын бағар!

– Қайда барасыз?

– Алтайға! Олпы-солпысы болса да, батыр Оспанға! Халық кегі үшін! Алданудан арманда өткен ағалар үшін! Туа сала тұтқындалып жатқан інілер үшін! Қызыл қанымды арнадым!

– Мен қайтсем екен?!

– Сен... Гомендаң болмаса... бұдан енді аман қаларсың, оқи бер! Жас шамаң да, жаңа келген жайың да бар. Тек осы сергектігіңді сақта! Қош!.. Көрісерміз!

Мен булығып тұрып қалдым да, ол зытып барып тар көшеге кіре жөнелді.

Жұрт көзіне ширап ала қоймаса да, қалай жүрерімді білмедім. Қалыңдық есіме түсе кетті. Оған жексенбі демалысында бір-екі рет жатақханасынан жолығып, ақ жарқын күлкісімен көңілденіп қайтқанымның да, кейінгі бір демалыста таба алмай қайтқанмын. Қалған оқушылар тарап бара жатыр. Алаңның шығыс терістігіндегі соның мектебіне қарай тарттым.

Қақпаның артына барып, артыма қайырыла қарап едім, жарқ ете түсті тағы бір сұмдық. Деңгейлес сұмдық. Қалыңдықты сол әдемі офицер қолтықтап келеді екен. Қалыңдық бұрыла келіп, еркелей сөйлеп келе жатыр еді, мені көрді білем, томсара қойып, төмен қарағанда аузы жыбыр ете түсті. Екеуі кілт бұрылып, қиыр көшемен кете барды. Көрмеске салып кеткеніне қарай қуа жетіп көрінгім келгендей сезім бар, олар өткен көшенің мүйісіне жебей басып жеттім де, арттарынан қарап тұрып қалдым. Мені адам деп елер де, ескерер де құлқы жоқ. «Ғашық жарының» қолтығында тағы күліп, тағы бұрылып барады қалыңдығым.

«Осы кәрі қыздың менің қасымдағы бұралуы мен күлуі де дәл осылай еді ғой, баяғы сол кәрі қылық!... 1933 жылдың соңғы маусымында Шың Сысай да Шынжаңға келе өздігінен жабысып, өздігінен «жарылқап», халық сұрамай-ақ өз аузынан серт беріп еді, мынау соның қызы ма, өзі ме!» деген қызу ой ызамен қатар шарпыды. «Бірақ, бұл қыз менің аға-бауырларымды қырмады ғой, мені қорқытпады да, қанқұйлыдан мұның парқы осы. Ал келісі де, кетісі де аумаған сол опасыз сатқын тәрізді, Шың Сысай Шынжаңды алтынға айырбастады да, қалима мені алтындай сары погонға айырбастады... Несі бар, әркім өз әлінше істейді, опасыз жар кетсе, опығы да бірге кетпек. Кетсін-ақ!»

Осы ой мені тез айықтырды да, тез бекітті. Мектепке тура тарттым. Қарсы бетімнен саяпыл желі үдей соқты. Аспанды сары тозаңмен бояп, көше топырағын аузы-мұрныма бұра соқты. Боран үдеген сайын егесіп, егескен сайын бекіп, бекіген сайын күшейе адымдадым.

Құрметті «тергеушім», осымен қылмысымның алғашқы томы аяқталды. Шың Сысай торынан яғни алғашқы тордан қағыс қалған элемент екендігім нақ фактімен толық дәлелденген шығар. «Тордан қағыс қалған» деген сөз қазіргі кезде қылмыстының арты қылпылдап кететін, бұлтартпас ажалды қылмыс қой. Сол ажалдан да қиын айыбым – қаршадайымнан қатынталақ болып қалуым. Әлден осы дертке душар болған қылмыскер сақа жігіт болғанда сау қалар ма! Бұдан да зор-зорларын әлі-ақ әшкерелермін. Тапсырамын да дерттен тап басып құтқаратын қанды дағарыңызға өзім-ақ түсіп, барлық қылмыстан, қылмысты қоғамдардан, өзімнің қылмысты тіршілігімнен біржола құтылармын.