4.2 Өлшеулер классификациясы

Нәтижені табу үшін эксперименттік берілгендерді өлшеу тәсіліне қарай өлшеулер тура, жанама, біріккен және үйлесімді болып бөлінеді.

Тура өлшеулер – бұл шаманың ізделіп отырған мәні тәжірибелік берілгендерден тікелей табылатын өлшеулер. Мысал: кернеуді вольтметрмен өлшеу, қуатты ваттметрмен өлшеу және т.с.с.

Жанама өлшеулер – бұл шаманың ізделуші мәні осы шама мен тура өлшеуге арналған шама арасындағы белгілі тәуелділігі негізінде табылатын өлшеулер. Осыған орай ізделуші шаманың сандық мәні сәйкес формуламен анықталады.

Мысал ретінде келесіні келтіреміз:

1) резисторлардың активті кедергісін өлшеу. Ол арқылы өтетін токты тура өлшеу мен ондағы кернеудің келесі формула бойынша түсуінің негізінде:

.

2) цилиндр формалы эаттың тығыздығын оның массасын, радиусын және биіктігін өлшеу жолымен және келесі формуламен есептеу арқылы анықтау:

.

Біріккен өлшеулер – бұл бірнеше біраттас шамаларды бір мезгілде өлшеу. Бұл кезде шаманың ізделуші мәнін осы шамалардың әрқилы тіркесімдерін тура өлшеуден алынатын теңдеулер жүйесін шешу жолымен табылады.

Біріккендерге өлшеу массасын жатқызады, бұнда топтаманың бөлек гирлерінің массасы олардың біруеінің белгілі массасы және гирлердің әрқилы тіркесімдерін массаларын тура салыстырылуы бойынша табылады.

Үйлесімді өлшеулер – бұл екі немесе бірнеше әраттас шамаларды олардың арасындағы тәуелділікті табу үшін жасалатын бірмезеттік өлшеулер.

Біріккен және үйлесімді өлшеулерде ізделуші шаманың сандық мәндері ізделуші шама мәндерін тура немесе жанама тәсілмен өлшенген шамалар мәнімен байланыстыратын теңдеулер жүйесінен анықталады.

Зерттеу объектісіне, өлшеу қасиеттері мен құралдарына, объекттің қабылданған моделіне және басқа себептерге қарай өлшеулерді бірретті және көпретті байқаулармен өткізеді.

Байқаулар: өлшеу процесінде атқарылатын эксперименттік операция. Оның нәтижесінде шамалар мәндерінің тобынан біреуін аламыз.

Қолданылатын өлшеу құралдарының жұмыс істеу тәртібіне қарай өлшеулер статикалық және динамикалық болып бөлінеді.

Статикалық өлшеулерге өлшеу құралы статикалық тәртіпте жұмыс істейтін өлшеулерді жатқызады. Яғни кіріи сигналының қолданылу уақыты кезінде шығыс сигнал өзгеріссіз болып қалады.

Динамикалық өлшеулерге өлшеу құралы динамикалық тәртібінде жұмыс істегендегі өлшеулер жатады, яғни шығыс сигналының уақыт ішінде өлшеу нәтижесін алуда осы өзгерістер еленетіндей етіп өзгеруі. Динамикалық өлшеулер нәтижесінің дәлдігін бағалау үшін өлшеу құралының динамикалық қасиеттерін білу қажет.

Өлшеу құралының объектпен өзара әсері жиынтығы өлшеу принципін құрайтын физикалық құбылысиарға негізделген. Өлшеу құралдары мен принциптерін қолданудың жиынтығы өлшеу әдісі деп аталады.

Жоғарыда айтылғандай, өлшенуші шаманың сандық мәні белгілі шама - өлшеммен салыстыру жолымен алынады.

Белгілі шаманың өлшемін қолдану жолына қарай тікелей бағалау әдісі мен өлшеммен салыстыру әдісі болып бөлінеді.

Тікелей бағалау әдісі – бұл өлшенуші шама мәнін шкаласы өлшенуші шама бірліктерінде алдын ала градуирленген тура түрлендіру өлшеуіш аспабының санау құрылғысы бойынша анықтау әдісі.

Өлшеммен салыстыру әдісі – бұл өлшенуші шаманы өлшеммен жаңғырылатын шамамен салыстыру әдісі. Келесі әдістерді айырады: нольддік, дифференциалдық, орнын басу және сай келу.

Нольдік әдіс – бұл өлшенуші шама мен белгілі шаманың айырымы өлшеу процесінде нольге келтірілетін әдіс, ол жоғарысезімтал аспап - нуль индикатормен (НИ) анықталады.

Дифференциалдық әдіс – бұл өлшенуші шама мен өлшеммен жаңғырылатын шама арасындағы айырым аспаппен өлшенілетін әдіс. Белгісіз шама белгілі шама мен өлшенген айырым бойынша анықталады.берілген әдіс өлшеудің жоғары дәлдігін қамтамасыз етуі мүскін, егер белгісіз шама мен жаңғырылушы өлшем шамаларының арасындағы айырым шамалы болса.

Мысал ретінде схемасы 4.1-суретте көрсетілген тұрақты ток кернеуін дискреттік бөлгіштің көмегімен өлшеуді келтіруге болады.