5.2 Экономикалық нәтижелікті анықтау

Жаңа техниканың экономикалық нәтижелігінің ережелерін реттейтін негізгі құжат болып «Жаңа техниканы пайдаланғанда экономикалық нәтижелікті анықтау әдістемесі» есептеледі. Бұл әдістеме (методика) келесі үшін арналған:

- ең жақсы жабдықтардың нұсқаларын таңдауды техника-экономикалық негіздеу (жабдықтар, машиналар, механизмдер, құралдар мен жабдықтар);

- жаңа техниканы немесе рационалды ұсыныстарды экономикалық тиімділікпен анықтау;

- жаңа техниканы ойлап тауып және рационалды ұсыныстарды енгізгендер үшін сыйақы мөлшерін анықтау.

Жаңа техникаға халық шаруашылығында бірінші іске асырылатын ғылыми еңбектің нәтижелері мен қолданбалы зерттемелер, өндірісте қолданылатын технологиялық процестерді жетілдіру, өндірісте еңбекті ұйымдастыру тәсілдері, осы тәсілдердің нәтижесінде техника-экономикалық көрсеткіштердің өсуін және де шаруашылықты, басқа да әлеуметтік сұрақтарды шешеді.

Экономикалық нәтижелікті дұрыс анықтау үшін, ең алдымен күтетін нәтиже мен жоспарлау нәтижесінің шығындарын салыстыру арқылы анықталады. Бұл кезде «әсер» мен «нәтижелік» түсініктерін айыру қажет.

Әсер деп соңғы өндірістік нәтижені, яғни өндірістік еңбекті жоғарылату және т. б.

Нәтижелік – бұл әсердің барлық шығындарға қатынасымен анықталады. Сондықтан нәтижелік – салыстырмалы өлшем.

Қаржы көрсеткіштері экономикалық нәтижелікті есептеу үшін және бір дана өнімге салынған капиталды салымдар мен салыстырмалы салымдар, пайдалану шығындары, бір дананың өзіндік құны негіз болады.

Капиталды салымдар жаңа құрылыс орнына кететін барлық шығындарды, және де оларды кеңейтуге, негізгі қорларды қайта құру және жаңарту (модернизация). Салыстырмалы капиталды салымдарды өнімнің бір данасына кеткен капиталды шығындар.

Пайдалану шығындарына жалақыны есептеу мен төлеу, жанармай, электр энергиясы, қосалқы материалдар, амортизациялық және төлемдер жатады.

Экономикалық нәтижелік әрқашан сапалы және натуралды көрсеткіштермен толықтырылуы керек. Натуралды көрсеткіштер санына еңбек өнімділігі, негізгі қорды пайдалану дәрежесі, сенімділігі, өнімнің сапасы, жанармай шығыны, электр энергиясы шығыны жатады.

Экономикалық нәтижеліктің негізгі көрсеткішіне жылдық экономикалық әсер жатады, яғни бұл базалық және жаңа техника бойынша жоғарыда көрсетілген шығындардың салыстырмалы көрсеткіші.

Есептеуге берілгендер:

Базалық тербелмелі-станоктың бағасы, С_к1 – 6000000 тенге.

Жобалық тербелмелі-станоктың бағасы, С_к2 – 6500000 тенге.

Базалық қондырғының жылдық жөндеу саны, n_рем1 – 3,0.

Жобалық қондырғының жылдық жөндеу саны, n_рем2 – 1,0.

Базалық қондырғыны жөндеу құны, С_рем1 – 800 000 тенге.

Жобалық қондырғыны жөндеу құны, С_рем2 – 900 000 тенге.

5.3 Экономикалық тиімділікті есептеу

Қондырғыны жетілдіргеннен кейін капиталдық шығындар, жөндеуге шығындар және жетілдіруден кейін жылдық жөндеу саны өзгереді. Базалық және жетілдірілген қондырғылар шығындардың айырымы өткізілген шараның экономикалық тиімділігінің критериі болып табылады.

Есеп айырысу кезеңiне тең қабылданатын қондырғының қызмет мерзiмiн аламыз: t_сл = 8 жыл.

Есептеулерді формула бойынша шығарып алуға болады:

ΔЗ = З₁ – З₂ (5.3.1)

мұндағы З₁, З₂ – базалық және жетілдірілген қондырғының шығындары:

З_{1, 2} = (З_к + З_рем – А)×a (5.3.2)

мұндағы a – уақыттың факторын есепке алатын дисконттау коэффициентi;

З_к – капиталдық шығындар (тек қана алғашқы жылғы);

З_рем – жөндеуге шығындар.

Уақыттың факторын есепке алатын дисконттау коэффициентi:

(5.3.3)

мұндағы Е – қайта қаржыландыру мөлшерлемесі (Е = 12%).

Капиталдық шығындар (тек қана алғашқы жылғы):

З_{к 1, 2} = С_{1, 2}

Жөндеуге шығындар:

З_{рем 1, 2} = n_{1, 2} × C_{рем 1, 2} (5.3.4)

мұндағы n_{1, 2} – қондырғылар әрқайсыларының жылдық жөндеу саны;

С_{рем 1, 2} – қондырғылар әрқайсыларының бiр жөндеуiнің құны.

А – амортизациялық жарнаулар:

; (5.3.5)

Есептеуге әдiстеменi қарап шығып тiкелей кiрiсемiз.

Базалық қондырғының шығындарын есептеу (З₁).

Базалық қондырғының шығындары (6.3.2) формулаға сәйкес алғашқы жылы келесіге тең болады:

З₁ = (З_к1 + З_рем1 – А₁)× a₁

Базалық вариант үшін капиталдық шығындар:

З_к1 = 6 000 000 теңге.

Жылдық жөндеу шығындары (6.3.4) формуласы бойынша:

З_рем1 = 3 × 800 000 = 2400 000 теңге.

Базалық вариант үшін амортизациялық жарнауларды (5.3.5) формуласымен есептейміз:

_{А1 = 6000000/8=750000 теңге.}

Алғашқы жыл үшiн дисконттау коэффициентi:

Сонымен, базалық вариант үшін алғашқы жылдық шығындар:

З_1.1 = (З_к1 + З_рем1 – А₁)×a₁ = (6000000 + 2400000 – 750000)×0,893 =

=6831450 теңге.

Шығындардағы келесi жетi жылдар үшiн капиталдық салым болмайды:

З_1.t = (З_рем1.t – А₁)× a_t

Қызметтiң барлық мерзiмiне шығындарды және дисконттау коэффициентерін есептеймiз және нәтижелерін 5.3.1- кестесіне енгіземіз.

5.3.1-кесте - Дисконттау коэффициентерінің нәтижелері және қызметтiң барлық мерзiмiне шығындары

Жыл, t	Дисконттау коэф., at, %	Шығындар, З1.t, теңге.
1	0,893	6 831 450
2	0,797	1 315 050
3	0,712	1 174 800
4	0,636	1 049 400
5	0,567	935 550
6	0,507	836 550
7	0,452	745 800

Барлығы: З₁ = 12 888 600 теңге.

Жетілдірілген қондырғының шығындарын есептеу(З₂).

Жетілдірілген қондырғының шығындары (5.3.2) формулаға сәйкес алғашқы жылы тең болады:

З₂ = (З_к2 + З_рем2 – А₂)× a₂.

Жетілдірілген вариант үшін капиталдық шығындар:

З_к2 = 6500000 теңге.

Жылдық жөндеу шығындары:

З_рем2 = 1 × 900000 = 900000 теңге.

Жетілдірілген вариант үшін амортизациялық жарнаулар:

_{А1= 6500000/8=812500теңге.}

Дисконттау коэффициенттерi негiзгi варианттағыдай болады.

Сонымен, жетілдірілген вариант үшін алғашқы жылдық шығындар:

З₂ = (6500000 +900 000 – 812500)×0,893 = 5 882 638 теңге.

Шығындардағы келесi жетi жылдар үшiн капиталдық салым болмайды:

З_2.t = (З_рем2.t – А₂)× a_t

Қызметтiң барлық мерзiмiне шығындарды және дисконттау коэффициентерін есептеймiз және нәтижелерін 5.3.2 кестесіне басамыз.

5.3.2-кесте - Дисконттау коэффициентерінің нәтижелері және қызметтiң барлық мерзiмiне шығындары

Жыл, t	Дисконттау коэф., at, %	Шығындар, З2.t, теңге.
1	0,893	5 882 638
2	0,797	69 738
3	0,712	62 300
4	0,636	55 650
5	0,567	49 613
6	0,507	44 363
7	0,452	39 550

Барлығы: З₂ = 6203852теңге.

Сонымен, (5.3.1) формулаға сәйкес, 8 жыл бойы қолданудың шығындар айырымы келесіге тең:

ΔЗ = З₁ – З₂ = 12 888 600 – 6203852= 6684748.

Электрэнергиясына шығындар (бізде сол қозғалтқыш қалады, сондықтан тұтынатын электрэнергиясы сол 2 жағдайлы болады):

З_эн = 36МЭ/(_уд  cos)+0,98N_ycтТэф, (5.3.6)

мұндағы МЭ = 9,5 кВт - электрқозғалтқыштың номиналды қуаты;

_уд = 0,92 - электрқозғалтқыштың ПӘК-і;

cos = 0,95 - желідегі қуаттың жоғалу коэффициенті;

N_ycт = 11 кВт - электрқозғалтқыштың орнатылған қуаты;

Т_эф = 8500 сағат - жабдық жұмысының жылдық әсерлі фонды;

З_эн1 = З_эн2 = 36·9,5/(0,90,95)+0,98118500 = 92030000 теңге.

Жабдыққа қызмет көрсетуге шығындар

З_обс = Т_эфЧ_стK_обс(1+К_д), (5.3.7)

мұндағы Ч_ст = 400 теңге - қызмет көрсетушінің сағаттық тарифтік құны;

К_обс1 = 4 ад/маш; К_обс2 = ад/маш;

К_д = 0,48 - қосымша жұмыс айлықты ескеретін коэффициент (әлеуметтік сақтандыруға, сыйақыға, еңбек қорғауға және т.б.);

3_обс.1 = 85004004(1+0,48) = 20128000 теңге;

3_обс.2 = 85004002(1+0,48) = 10064000 теңге.

Қосымша материалдарға шығын

3_вc.м = mЦ_нТ_эф , (5.3.8)

мұндағы m - қосымша материалдың шығын нормасы, кг/ч;

Ц_н - материалдың біреуінің бағасы, теңге/кг;

m₁ = 5 кг/сағ май; Ц_нб = 1500 теңге;

m₂ = 8 кг/сағ май; Ц_нб = 800 теңге.

З_вс.м.1 = 515008500 = 63750000 теңге;

З_вс.м.2 = 88008500 = 54400000 теңге.

5.3.3-кесте - Жабдықты пайдалану шарттарындағы пайдалану және келтірілген шығындар, теңгемен

Статья	Белгіленуі	Аналог	Жоба	Ауытқу
Жабдыққа Амортизациялық салымдар	Зам	450000	600000	150000
Электрэнергиясына шығын	Зэн	92030000	92030000	100000
Жабдыққа қызмет көрсетуге шығын	Зобс	20128000	10064000	10064000
Қосымша материалдарға шығын	Звс.м	63750000	54400000	9350000
Жөндеуге шығын	Зр	2400000	900000	150000
Аспаптарға шығын	Зи	21032	26029	4997
Бірлескен күрделі салымдарға амортизация	Зам.с	180975	180070	905
Падаланулық шығындар (сумма 1-8)	U'	176881364,5	157528818	16112546
Келтірілген шығындар	Зэкс	177495614,5	149123718	28371896,5

Базалық және жобалық қондырғыларды салыстыра отырып 1 жылда шығынды 835594 теңгеге үнемдейміз .