Мазмyны

Кіріспе..........................................................................................................................6

1 Оралмандардың тарихи отанына оралудағы теориялық аспектілері ............

1.1 Оралмандардың қазақ иммиграциясына қабасқаты қоғамдатік саясаты...

1.2 Оралмандарды орналастырудың yлттық ерекшеліктері мен

ағымдары.......................................................................................................

2 Қазіргі көші – қонда сақталған мәселесіелер және оны шешудің жолдары .........

2.1 Оралмандар оралмандар шешу жолдары және оның негізгі рөлдері.....

2.2 Оралмандарды қyқықтық ортаға бейімдеу мәселесіесі ...........................

3 ҚР оралмандардың конституциялық –қyқықтық мәртебесі.........................

Қорытынды...................................................................................................

Қосымша...........................................................................................................

Пайдаланылған дерек көздер тізімі........................................................................

Кіріспе

Зерттеу жyмысының бастылігі Қазақстан Республикасы өзінің тәуелсіздігін қатайта түсуімен бірге және жақын елдердегі қазақ оралмандарына ерекше көңіл бөлінуде. Кезінде әр түрле себептермен көшіп кеткен қандастарымыз тәуелсіз қоғамдаімізге орала бастады. Сондықтан оларға «оралман» атауда бөрі лді.

Қазіргі таңда әлемдегі оралмандардың 7-8 пайызы тарихи Отанына оралды. Сонымен қатар оралмандар еліміздегі үлкен қyқықтық топты қyрады. Сол себепті yлттық негіздегі демографиясының пайда болуына, демографиялық қауіптен шығудың әрекеті тек оралмандар арқылы шешіліп жатыр. Сонда да елге оралған оралмандарды қyқықтық жағдайының, күнделікті тyрмыс-тіршілігінің көңілі жетпеулігі, Кейбіреулерінің күнкөрістері және баспана, жер, Азаматдардық алу, оқу, жерсініп кетуі т.б. мәселесіелеріне қарау. Зерттеу обьектісі: Оралмандардың қyқықтық мәселесіесі қарастырылады. Қазақтың жерінде оралмандардың демографиялық үлесінің азшылығы, осы мәселесіені толтыру. Және Қазіргі, ертеңгі қазақтың мәселесіесін шешу жолдарын талдау Зерттеу пәні - тарихи еліне оралған оралмандардың Қазіргі және келешектегі жағдайлары қандай болу керектігі және оларды ортаға қалай сіңдіру мәселесіесі болып қарастырылады.

Дипломдық жyмыстың әрекеті мен міндеттері. Бyл дипломдық жyмыстың әрекеті ҚР оралмандардың конституциялық - қyқықтық мәртебесін зерделеу болып табылады. Қойылған мақсатқа жету үшін бyл бітіру жyмысының қарастырылуына қарай бірқатар міндеттер қарастырылады яғни:

- оралмандар yғымына бөрі лген қағидаларды қарастыру;

- оралмандар мәселесіесі бойынша Қазақстан Республикасының қyқықтық аспектілерін қарастыру;

- оралмандардың отандарына оралуына әсер ететін негізгі факторларды анықтау.

- көші-қон саясатының бағытын қарастыру;

- жиналған туралыеттер нәтижесінде оралмандардың Қазіргі жағдайына баға беру, мәселесіелерін ашып көрсету;

- оралмандарды әлеуметтанушы ретінде сараптау;

- қоғамдатің оралмандарға арналған қyқықтық саясатына, істелген жyмыстарын сараптау, кемшіліктерін анықтау;

Дипломдық жyмыстың әдістемелік негізі болып арасында үлкен дәрежеде тарихи, салыстырмалы, логикалық және функционалдық әдістер болатын қоғамдатік-қyқықтық нақтылықты танудың жалпы ғылыми және жеке ғылыми әдістері табылды.

Зерттеудің теориялық негізі. Зерттеуде Қасымбеков М., Найманбаев Қ және басқалардың еңбектері сүбелі үлес болып қосылды.

Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы Теориялық материалдарды еларалық қyқықтық актілер, сонымен қатар, оралмандардың қyқықтық мәселесіелеріне бекітетін Қазақстан Республикасының әрекеттегі заңдарда қарастырылады.

Зерттеу жyмысының қyрылымы жағынан дипломдық жyмыс кіріспеден, 3 тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған дереккөздер тізімімен қосымшадан тyрады.

1 Шетел оралмандарының елдеріне оралудағы тарихи теориялық аспектілері 1.1 Қазақ иммиграциясына қабасқаты қоғамдатік саясат Әр қоғамдатің негізгі байлығы – ол оның халқы болып саналады. Демографиялық жағдай әр қоғамдатің экномикасына, yлттық және қоғамдатік қауіпсіздігіне тікелей әсер етері сөзсіз. ҚР Президентінің yзақ мерзімді «Қазақстан-2030» стратегиясының кезек күттірмейтін негізгі міндеттерінің бірі – еліміздегі кең өріс ала бастаған демографиялық мәселесіені шешу болып қарастырылады. Қазақстан 1-ші ондыққа (9-орын) кіруіне қарамастан, елтың саны бойынша тым артта қалып отыр (60-орын). Сонымен де, мәселесіе елтың орналасу тығыздығына ғана емес. Бyл проблема жер көлеміш шағын, экономикасы дамыған Европа қоғамдатеріне де өріс алуда.

Еуразия кіндігінде орналасқан, географиялық кеңістігі кең Қазақстан ғасырлар бойы көшпенділік өмір салтының бағзы заманнан бастап қалыптасқан оралмандар және демографиялық процестерде болған. Қазіргі таңдағы әлемдік оралмандар мәселесіесіне Елімізде басқа қалған жоқ. Сонымен қатар yлтттық оралмандар саласында әлемдегі төрт қоғамдатің , сонымен қатар Германия, Ресей, Израиль және Қазақстан репатриаттарын тарихи отанына көшіруді қолға алуда. Мындай оралмандар саясаты біраз қоғамдатер басынан yйымдастырды. Мысалы айта кетсек 1947 жылы Израил тәуелсіздік алғаннан соң дүние жүзіне шашырап кеткен еврей yлтын репатриациялау саясатын жүргізді. Ең алдымен Кyші – қон министрлігін ашты. Сол саясаттың нәтижесінде 30 жылда 2 миллион еврейді отанына көшіріп алды.

Едге көшіріп алу саясаты мyсылман әлемінен қорғанудың бір әрекеті және yлттық демографиялық процессті Көпшіліктеріейту болып саналады.

Елтың туу деңгейінің төмендеуі жалпы бір мінезге ие болып отырғанын көптеген фактілер дәлелеп берді. Атап айтқанда индустриализация және урбанизация процесі; аграрлық, топтық – отбасылық шаруашылық түрден индустриалды, индивидуалды түрге көшу процестері барлық қоғамдатерге туу көрсеткіштерінің әлсіреуіне әкеліп соғады.

Бyл оралмандар саясаты 2 жылда жүзеге асып, 2 миллионға жуық мигранттар көшірілді. Сөйтіп Оралмандар министрлігі миссиясын сәтті аяқтап жабылды. Бyрынға өткен заманда, отбасында балалар ата- аналарына үлкейген уақытта шаруа жyмыстарына көмекші болып, ол қкүшейейған уақытта ата-аналарын қамқоршы ретінде өте қажет болатын, отбасында балалары қанша көп болса, сонша өмір сүруі жақсара түсетін. Сонымен қатар, ол уақыттарі отбасындағы әр баланың өзінің анықталды функциясы, рөлі бар болатын.

Қоғамның пайда болуына қабасқаты қyқықтық прогрестің нәтижесінде отбасындағы балалардың жоғарыда қарастырылған анықталды болмай қалды, басқаша сол функциялар қоғамдағы қyқықтық институттарға көше бастады.

Балалардың өз ата-аналарына үлкейген уақытта қyқықтық жағынан берер көмегі төмендей түсті, Сол себептібірте-бірте ата-аналардың бала санына деген талап қызығушылықтары төмендеп кетті. Ата-аналар өздерінің балаларына тек қана рухани –психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыру көзі ретінде қарай бастады. Ал, ондай қажеттіліктерді өтеу үшін бір жанyяға бір – екі перзенттің өзі жеткілікті.

Тап осындай жүйе, сонымен қатар бала саны көп, үлкен отбасынан аздау, бір-екібаласы бар отбасына өту процесі Қазіргі таңда қарқынды түрде жүріп, келешекте де өз жалғасын табуы мүмкін 26.

Сондай- ақ, Қазіргі күндегі ел санының өзгеруін тек қана тарихи, қyқықтық та демографилық факторлармен түсіндіру мәселесіені толық ашуға мүмкіндік болады.

Осы уақатта отбасындағы балалар саны қоғамдағы белгілі бір мәдени қyндылықтарға, қоғамдық пікірге қарай анықталатын анықталады37. Сол себептідемограф ғалымдардың өздері психологиялық факторлар үлкен рөлдерді атқарады. Психологиялық және қyқықтық-психологиялық факторлар тек қана отбасындағы дүниеге келетін балалар санын анықтауда емес, сонымен қоса әртүрлі саяси, қyқықтық, моральдық- этикалық себептерге байланысты туудың әлсіреуіне өте қолайлы жағдай туғызып отыр.

Азаматдар үшін туу деңгейнің әлсіреуіне қарсы бағытталған демографиялық саясатты нақтылау жолында психологтардың қабасқауы күннен-күнге анықталдырақ болып барады. Екі тараптан, сонымен қатар ата-ана тарабынан жалғыз балаға бөрі летін мейір сол баланың психологиялық тyрғыдан алғанда әлсіз жан болып тарихына да әкеп соғары сөзсіз. Сонымен қатар, бір отбасында бір-екі баланың ғана тәрбиеленуі қайнап тyрған қоғамға өмір сүруге қабілетсіз азаматтарды әкеліп екінші бір мәселесіені да ушықтырып отыр.

Жалпы қазақ көшінің эКөші - қон және имКөші - қон себебін тоқтала кетсек.

Дүниежүзінің көптеген қоғамдатерінің саяси-тарихи басынан өткен стратегиялық мәдени, экономикалық, урбанизациялық, yлттық оралмандарсаясаты болған.

Оралмандар мәселесіесі тек 20-ғас пайда болған процесс емес, бyрыннан келе жатқан процесс. Еуропа, Еуразия сонымен қатар Қазақтың yлы даласында сан ғасырлар бойы көшпенділік өмір салты болғанын біліп отырғанбыз. 

Қазақ диаспорасының қалай қалыптасқанын қyқықтық–тарихи кезеңдерге бөліп қарауға болады.

1.Абылай хан уақытындағы аумалы-төкпелі кезеңдегі жоңғар шақпын- шылығы, сонымен қатар 1723 жыл «Ақтабан шyбырынды Алқакөл сyламасы». М.Тәтіновтың зерттеуі бойынша жоңғар шапқыншылығында 1 млн 100 мың қазақ азаматтарының саны азайғанын айтады. 

2. 1750 жыл Қазіргі Қытай Алтайына Жәнібек Бердіқyлyлы бастаған керей руының көші, Абылай хан заманында саяси билікке келіспеушіліктің әсерінен туындады. Бyхар жыраудың «керей қайда барасың » деген жыр шумақтары болып табылады.

3. 1864 жылы Қытай және Ресей қоғамдатер арасындағы «Шәуешек» еларалық шекара бөлісу келісіміне қарастырылады. Міне осының әсерінен қазақ ирреденттері мен қазақ диаспорасы болған. Екі үлкен державалардың өз пайдалары үшін жасалған келісім мүлде жергілікті yлтпен қараспады. Өзіміздің еліміздің Оңтүстік-Шығыс және Шығыс өңірлері Қытай патшалығының еншісіне бөрі лді.

4.1916-19921 жж аралығындағы соғыс зардаптары анықталады.

5. 1928-1932 жж қолдан жасалған саяси тәркілеу мен ашаршылық уақытында миллиондаған оралмандар бас сауғалап басқа қоғамдатерге кетуге мәжбүр болып отыр. Сонда да орны толмас қайғыға yшыраған миллиондаған Азамат тағдыры опассыз жүргізілген саясаттың қyрбаны. Ауқатты оралмандардың мал-мүлкін тәркілеу себебіде қазақ оралмандарына сөзсіз әсерін тигізген.  6.1937-19938 жждағы саяси қуғын-сүргін уақыты. Қазақ заңгерлері мен діндар азаматтарды кеңес саясаты басты нысанаға алғанын білгенбіз. Мyстафа Шоқай, Халифа Алтай бастатқан саясаткерлер сол уақыттагі саяси – қyқықтық ықпалдардың әсерінген атажyртын тастауына себеп болып отыр. Кейде статистикалық деректерге қарасақ, халқымыз 1645-1945 жж аралығында 5 млн. 50 мың Азаматнан айырылған екен. 1897 жылы жалпы елтық санақтың туралыеттері бойынша, еліміздің уақытылы шекара аумағында оралмандардың үлесі 81% болса, 1962 жылы бyл көрсеткіш төменгі-нүкте 29 пайызға көрсетілген [1].

1991 жылы тәуелсіздік алған уақытта 36-40 пайызды қyраса, 2005 жылы оралмандардың үлесі 57 пайызға өсті. Сонымен қатар елімізден көшкенмен көшіп келгендердің есептей отыра да қарауға болады. 

Осындай қyқықтық саяси-тарихи қyбылыстардың әсеріне қазақ yлтының екіге жарылып отыр. Сонымен қатар жергілікті оралмандар (Мемлекеттегі) және қазақ диаспорасы (шетелдегі оралмандар). Диаспораса грек сөзі, шашыранды өсу деген мағананы білдіреді[2]. Осылайша басқа жаққа кетіп, шашыранды жүргендердің немесе шоғыр болып отырғандардың өз атамекеніне қайтып оралғандарын репатриаттар дейді. Ал қазақ ирреденттері қоғамдааралық шекаралар бөліскен уақытта басқа қоғамдатің аумағында қалып қалған азаматтар. Кейбіреулерінің тyрғылықты баяғыдан бөрі тyрып келе жатқан мекені. Мәселесіен, Ресейдегі, Орынбор,Омбы, ҚХР-ғы Алтай, және тағы басқалары.

Қазақстанмен қатарлас болса да, басқа жерде саны қалың шоғыр күйінде қалған және шалғай жерлерде тарыдай шашырап кеткен барша қазақ диаспорасының 1998 жылы жалпы саны 5 млн. жарым мың деп есептеледі. Олар барша саны 13 миллионнан асқан қазақ халқының 35 пайызын қyрайды.

Тарихшылардың жалпы пікірлері Моңғолиядағы қазақ диаспросының тарихын 2 үлкен кезең деп танылады. 1-ші кезең – 1723 жылғы Жоңғар шапқыншылығынан ХІХ ғасырдың 70-жж аралығы болса, екінші кезең – ХІХ ғасырдың 70-80-жжынан ХХ ғасырдың 20-жжына уақыттагі қашықтығы. Сонда да, 1-ші кезең аралығында абақ керейдің жекелеген рулары Бабасқа Моңғолия жеріне барып мекендегені болмаса, нақты Қобда (Алтай тауының теріскей беті,) сонымен қатар, Қазіргі Баян-Өлгей жерін қоныстанғаны екінші этапқа сәйкес келеді.

Осы туралы Сәбит Мyқанов “Тянь-Шаньның теріскей жақ бетіндегі елтардың көпшіліетеріоралмандар болып саналады. Кейбіреулерінің алды Қытай өлкесіне Абылай заманында өткен - деп жазса, ғалым С.Толыбековтың жyмысынал: “Орта жүздің ханы Әбілмәмбет 1742 жылы Ресейдің билігіне қарауға наразы болып, біразын алып, Шығыс Түркістанға көшкен – деп айтқан.

Осы байланыстыда қазақтың Моңғолияға қоныстануы Қытайдағы қазақтың тарихының жалғасы деуге болады. Мемлекеттегі оралмандардың саяси-қyқықтық процестері қандай немесе қалай болып жатыр деген сyрақтарға жауап іздеуге боладв.

Жалпы оралмандар иммиграция саясатын тарихи-қyқықтық екі кезеңдерге бөліп қарауға болады.

1-ші 1954-1962 жж арасындағы Қытай Ел Республикасындағы Шинжан-Yйғыр автономиясындағы ирреденттер мен қазақ диаспорасы-ның үдіре көшуі. Бyл көш қазақ иммиграциясының басы анықталады. Сондағы қиын-қыстау, жоқшылық заманда қалай оларды қарсы алды.

Қытайдан көшіп келген оралмандар мен қоса yйғыр yлты да көшіп келгені. Кейбіреулерінің нақты саны 130 мың адма. Yлттық иммиграция саясатын күрделендіруі, көшіру науқаны сол бастағы қазақ yлтының демографиялық азшылықтан қyтқаруға өзіндік үлестерін қосқан.

Расында да бyндай демографиялық ахуал өте күрделі тіпті қорқыныш туғызатын жағдайға апарып отыр. Өзіміздің еліміздің қyқықтық-демографиялық жағдайын словяндар, еуропалықтар, кәрістер т.б. yлт өкілдері толтырды. Соғыс жжы жер аударғандар және 1952-1954 жжы аралығында тың игеруге келгендер 2 млн-нан астам келімсектер келіп жетті.

Бөрі лген отарлау саясатының yлттық келбетті өзгертуіне yшырату. Соның нәтижесін қазір көріп отырмыз. Тілімізден, дінімізден, салт-дәстүрімізден айырылып отырғанбыз. 

Қытайдан елімізге көшкен қазақ азаматтар Өзіміздің еліміздің әр түрлі аумағына орналастырды. Көпшіліктеріі Шығыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан және Алматы облысына қоныстанды. Кеңес өкіметі оларға белгілі жағдайларда жағдай жасады. Үш айдың ішінде көшпенділерге жеке қyжаттарын рәсімдеп берді.

Кеңес үкіметінің ауылда қyру мәселесіесіне таптырмайтын еңбек күші анықталады. Оралмандардың көпшіліктері мал шаруашылығымен айналысты. Сол уақытта де қyқықтық проблемалар туындаған. Мәселесіен тyрғын үй, жyмыспен қамту, оқу мәселесіесі, қyжат алу, т.б. Нақты айта кетсек Нарынқол, Шелек, Панфилов, Кеген және Yйғыр ауданына қоныс тепкен ағайындар колхоздың өте нашар жөндеу көрмеген, едендері де жоқ Азаматдар тyруға келмейтін үйдерде паналады [3]. Қазақ Министрлер Кеңесі көшіп келушілерге көптеген жағдайдар жасау үшін үкімдер мен қауылдар шығарды. Бyндай оралмандар саясатын ең төменгі жергілікті басқару органдары қарастырып отырады. Негізінде ауылда, колхоз басшылары қоныс аударушыларғы жалпы қyқықтық жағдай жасауда Кейбіреулерінің еңбектері шексіз болғанын ескерген жөн. Бyл мәселесіенің шығуы жоспарсыз оралмандарсаясатын жүзеге асыруы. Үш күнде 100 мыңдай Азаматдарды орналастыру қандай қиын екені белгілі болған. Осындай қиындыққа қарамай әлеуемттік мәселесіені шешуге тырысты.

Осы жоғалтып алған қyжаттарын жасап берудің заңдарын қарастырды. Бyл процесс тез және уақытылы кең ауқымды жүргізіліп отырады. Азаматтарды қyжаттандыру процессі үш айда миссиясын аяқтады. Жyмыстың тез бітуі кеңес бюрократиясының зор әсері анықталады. Ең басты Дінмyхаммед Қонаевтың елеулі еңбектерінің бірі деп атап айтуға болады. 

Қазіргі таңда сол көпшенділердің жалпы жан саны 1млн-дай. Міне, отарлық саясаттың этникалық азып немесе жyтылып кетпеуіне бірден–бір әсер еткен қазақтарды анықталады. Қазір Кейбіреулерінің жалғастары Қазақстан Республикасының жоғарғы лауазымды қызметтерінде қызмет етуде. Мәселесіен Қазақстан ел жазушысы Қабдеш Жyмаділов, Қазіргі Қызылорда облысының әкімі Мyхтар Қyл-Мyхаммед, Сyлтан Жанболатов жазушы, белгілі ақындар Марфуға Айтқожина, Оразақын Асқар т.б. көптеген интеллектуалдардың келгенін еліміздің интеллектуалды пайда болуына шексіз үлестерін қосты.

Осы Өзіміздің қоғамдағы саяси және қyқықтық индустрияларды қарау кезінде мәселесіен ауылда, колхоз, зауыттар қyруда айтарлықтай дамытуға көп күш салуда. Міне, yлттық миграцияның қазақ қоғамына тілдік, діндік, мәдени салт-дәстүрімізді өзімен бірге ала келді.

Бyл да қазақ елінің өз мекенін сақтап қалуға айтарлықтай әсері анықталады. Кейбір зерттеушілердің туралыетіне жүгінсек, келген қазақ мигранттар Мемлекеттегі қазақ тілін сақтап қалуға бірден-бір қазақ тілді оқыту мәселесіесі көп күш келтіруде.

1954-1962 ж.ж аралығында оралмандардың тез ортаға сіңіп кеткені кеңес қоғамының жан-жақты саясаттың жүргізіліп жатқанына байланысты болып отыр. Ол уақытта елтың өмір сүру психологиясы біршама өзгерістерге yшырауға тyседі. Осылардың нәтижесінде қyқықтық-саяси жан-жақты өзгерістерге қоғамның мүшесі болып табылға, Қытайдан оралмандар аударған елге етене оралады.

Бyл қазақ оралмандар иммиграция саясатының жемісі болып табылады. Өзіміздің тарихымыз, өмір сүру салтымыз, жалпы көшпенділік процестер болғанына нақ көзіміз жетіп отыр. Тарихи-қyқықтық оралмандар мәселесіесіннің факторы ретінде қарастырылады.

Екінші шетел оралмандары тарихи отанына оралу немесе қоныстану процессі Еліміздің тәуелсіздігінен бyрын басталып кеткен. Сонымен көштің басталуына Алматы обылысы, Керібyлақ ауданы атқару комитеті төрағасының орынбасары В.М.Колупаев және ауыл шаруашылық бірлестігінің төрағасы Нyрбай Жантілеуовпен жасалған алғашқы еңбек келісім-шарты 1990 жылы желтоқсанның 27-сі күні Сарыөзекте дүниеге келді. Содан 1991 наурыздың 17 күні Монғолиядан «Еңбек келісім-шарты» бойынша yлы көш тарихи отаны ҚР-ның Талдықорған облысына 72 ағайын көшіп келді.

Осыдан кейін Қазақ еліне алыс және жақын қоғамдатен де көшіп келе бастады. Бyл көштің басталуына Монғолия Республикасының саяси-қyқықтық дағдарыстарымен тоқырауына yшырау себебімен қарастырады[4].

Со себепті осындай факторлардың әсері анықталады; жекешелендіру, жyмыссыздық, қазақ жастарының қазақша ЖОО–нда білім алудың қазақ тілінде кеңістігінің көшуі. Жалпы көшті басқарушылар МР-ның Еңбек министрлігінде қызмет атқарған Жапарyлы Зуқа, Заханқызы Сағат, Тyрыспен Аятхан сияқты ағайындар болып отырады. 

Осында оралмандар еңбек келісім-шартымен басталғаның, одан кейін қоғамдатен көп қолдау тапқан. 1991 жылы қарашаның 18 күні болған «Басқа мемлекекттерден және шет елдерден өзіміздің еліміздің ауылды жерлерінде жyмыс істеуге тілек білдіруші бyрынға yлт Азаматдарын Қазақтардың қоныстандыру тәртібі мен шарттары туралы» мен «Азаматтарды қyжаттандыру туралы» Қазақ министрлер кабинетінде 711 –ші қаулысы қабылданып отыр. Бyл қаулы сырт елдерден тарихи отанына қайта оралғысы келетін қандастарымыз үшін өте бағалы қyжат болып отыр.

Қазақстанның Президенті Н. Назарбаевтың «алыстағы ағайындарға ақ тілек» атты хатты жариялады. Бyл хатта көрсетілген шет қоғамдатерінде тyратын ағайындарымызды тарихи елдеріңе қайтыңдар деген yран болды. Қазақ басшысының yранынан кейін елге көшушілер ағыла келеді. Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алған уақыттан бастап, жалпы шет елдердегі этникалық оралмандарды атажyртына көшіріп алу саясатын жүзеге асыруға кірісті. ҚР басшысы саясатын қолдау әрекетінда Өзіміздің еліміздің өнер жyлдыздары әлемде оралмандар тyратын қоғамдатерге гострольдік сапарлар жасап, Елбасының және қоғамдатік саясатты жүргізу миссиясын жақсы атқарды. Өнер жyлдыздары әлемде тyратын оралмандарды тарихи отанға қайтуға yйғарды. Бyл процестерде жақсы көрсетілген.

Саяси және тарихи тyрғыдан көрсетілген оралмандардың тарихи отанына көшкендеріне өз қоғамдатің қазақ ерекшелігін сақтап қалуға және ішкі жан-жақты нығайынаға септігін тигізген.

Өзіміздің еліміздің этникалық имКөші - қон саясатын айқындауда 90-шы жылдары орын алған қyқықтық өзгерістер, сондай-ақ, эмиграцияның шарықтауы шешуші рөл атқарды. Бyрыңғы кезеңдерде орын алған әр түрлі репрессиялар мен қуғындардың салдарынан болған әділетсіздікті жою үшін қабылданған этникалық имКөші - қон саясат елтың орнын толтыру жyмыстарын жүргізуде де анықталды орын алады. Осы тyрғыда оралмандардың этникалық иммиграциясын дамыту yлттық көзқарасты дамыту процессімен, yлттық ерекшелік пен мәдениетті сақтап қалуда және қоғамдатің ішкі тyрақтылығын қамтамасыз етумен қарауға да болады.

Осы айтылған yлттық иммиграция саясатын іске асыруы үшін де нақты заңдардың қажеттілігі керек екендігі байқалады. Осылайша 1992 жылы 26 мамыр айында «Оралмандар туралы» заң қабылданды. Бөрі лген заңның 1 бабына сәйкес, этникалық оралмандарға тарихи отанына көшіп келуіне қyқық беруі көрсетілген. Заң жүзінде оралмандарға имКөші - қон квота(көмек) бөрі леді, этникалық иммиграция бойынша жyмыс істейтін Еңбек министрлігінің жанынан Оралмандар басқармасы оралман ісімен арнайы жyмыс істейді. 1992 жылы 23 қыркүйекте Министрлер кабинеті «Шетелдегі қазақ диаспорасы өкілдерін Казакстанда болған кезіндегі қyқықтық жеңілдіктермен қамтамасыз ету туралы» № 791 қаулысы қабылданған болатын. Қазақстан Президентінің жарлығы 1996 жылы қабылданған заң бойынша «Шетелдегі ағайындарға қолдау көрсету туралы» қоғамдатік бағдарлама пайдаланды. Шынында дабyндай қyжаттар еларалық yлттардың қyқықтары анықталды.

Бізден бyрын жоспарлы стратегиялық бағдарламаларды қабылдаған, оны іске асыруда қоғамдатер диаспорасына қолдау көрсетуге мақсат қойып, шет елдерде тyратын орыс диаспорасын саяси, қyқықтық, мәдени қyқықтарын жүзеге асыруына көп ықпал тигізген.

Yлттық ерекшеліктер сақтауға қолдау көрсету болып табылатын «Шет елдеге отандастарына қабасқаты қоғамдатік саясат туралы» бағдарлама бойынша тапсырытсар бөрі леді. Ал сол сияқты өзіміздің билік өкілдеріміз болса, көршілес қоғамдатің бағдарламасының көшірмесін елімізге жасауға ықпылын тигізді.

Басқа да қyжат 1997 жылы қабылданған «2000 жылға уақыттагі оралмандарсаясатының негізгі ағымдары туралы» деген пәрменді қyжаттар қолданысқа енгізіліп анықталды. Оралмандардың қyқықтық мүмкіншілігін кеңейтіп берді. ҚР басшысы айтқандай «Оралмандар ісі шынында да өзіміздің еліміз үшін ең басты мәселесіегеа айналғаны шындық».

Оралмандар саясатының анықталды қyқықтары қадағалау үшін 1997 жылы қайтадан «Елтың көші-қоны туралы» заңында көрсетілген. Осы заң «Көші -қон» yғымына анықтама бөрі п, оралмандарға қабасқаты бірқатар мәселесіелердің банық қанығын айтқан болатын.

Сондай-ақ осы заңның 29-ші бабында оралмандарға бөрі летін 14 түрлі жеңілдіктер, өтемақы мен басқа да атаулы көмек түрлері белгіленді. Демек, елімізде оралмандар жпғдпйлары осындай заңды күші бар қоғамда қаулысы және парламент қабылдаған, Ел басы қол қойған заңдар арқылы жүзеге асты.

Расында да, заманның басқаруы біздің қоғамның пайда болуына қабасқаты ««Елтың көші-қоны туралы» Заң әлі де жетілдіре түсуде бюлолғандықтан, толықтыра беру қажет екендігі айтылады. Сонымен де қоғамдатің осы уақытқа уақытта қабылдаған қаулылары мен заңдары аясында оралмандарға, сол оралман жастардың оқуына үлкен жеңілдіктер жасалып отырғандығын атап айтуымыз да дyрыс болар.

1997 жылы бyл өкілеттік қоғамдатік орган Еңбек министрлігінің жанынан оралмандар және демография агенттігі қyрылған болатын. Агенттің басқарушы болып Алтыншаш Жағанова ханым жайғасты. 

Квота жеңілдік бекіту жүйесін енгізу, оралмандардың көшіп келуін және Кейбіреулерінің бейімделуін қадағалау Еңбек министрлігінің оралмандар депкүшейементіне жүктелді; КҚЦА-ның бас кеңсесі Астана қаласында орналасқан, ал оның 16 жергілікті басқарламалары 14 жерлерде де және Алматы мен Астана қаласында орналасып, тікелей Президентке бағынышты анықталады. 2004 жылы қарашада КҚДА Еңбек және елты қyқықтық қорғау министрлігінің жанындағы Оралмандар комитеті болып өзгертілді, бyл өз ретінде бақылау қызметінің Ел басы Әкімшілігінен Еңбек және елты қyқықтық қорғау министрлігіне ауысуына себеп болған. Оралмандар мәселесіесі қоғамдатік анықталды осы жағдайлардың бірі болса да, қоғамдатік мекеменің мәртебесін көтеру қажет болады. Сонымен, оралмандар (Көші – қон)комитетінің қyзреті төмен болғандықтан да жyмыс істеу қyқығыда тары болады. Сондықтан Оралмандар комитетін Көші – қон министрлігі қылып қайта қyру керек. Міне, сонда еліміздегі Көші - қон проблемалар шешуін табар еді.

Оралмандар (Көші – қон)комитетінен басқа оралмандармен әр жағдайларда жyмыс істейтін қоғамдатік органдар бар. Оларды тіркеуде, квотаға енгізуде, Азаматдардық алуға арналған өкілеттіктер тек қана бір органға бөрі лмеген, Сол себептібyл қызметтерде бюрократияға орын бөрі лген. Сонымен қоса қоғамдатік емес yйымдар (ҮЕY) оралмандардың қyқықтық қyқықтық мәселесіесімен айналысады. 1997 жылы Асар оралмандардың бірлескен yйымы қyрылған, т.б

Әр түрлі органдарда дайындалған қyқықтық процесстердің қиындығы және бyл жyмыстарды бір жерден үйлестіре алмау оралмандардың кейбір мәселесіесін шешуге негіз бола алмады. Ендігі басты мәселесіені шешу.

1991 жылдан басталған Қазақ көшінің дәуірін үш этапқа бөліп қарауға болады. Егемендікке қол жеткен тyстары өзге yлт өкілдерінің көпшіліетеріатамекендеріне көшіп кетті. Ауыл шаруашылығына Азамат күші жетпеді. Қазақ көшінің басталуы – Моңғол жерінен 10 мың отбасын қазақ жеріне шақырып алудан басталды. Кейбіреулерінің көпшіліетерібасқа ортаға бейімделіп кетті. Біразы жайы болмай, кері оралды.

Екінші кезең, менің пайымдауымша, 1993-1998 жж. Жасыратыны жоқ, ол жжы жағдай өте қиын анықталады. Бастапқы көшпен келгендер алдындағы қарыздардың соңы 1998 жыл, тіпті жосы күнге дейінсозылып келе жатыр. 

Үшінші кезең, 1998 жылдан 2004 жылдың ақпанына уақытта жалғасты. Сол кезенде атамекенге оралған қандастарымыз елге келу тенденциясы күшейе бастады.