2.2 Қысқа мерзімді активтер: сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді дебиторлық берешектер және өзге де дебиторлық берешектер

Кассалық операцияларды жүзеге асыру тәртібіне сәйкес кәсіпорындар есепті қолма-қол ақшаларды осы ұйым қызметкерлеріне оперативті,шаруашылық және басқа да шығынлдарға беруіне болады.

Жұмсалынбаған есепті қолма-қол ақшалар ұйым кассасына оларды берген күннен 3 күннен кешіктірмей қайтарылуы тиіс.

Қолма-қол ақшаларды сонымен бірге қызметтік жолсапарлық шығындарды жабу үшін де беріледі.Қызметтік жолсапар деп-жұмысшы-қызметкердің кәсіпорын басшылығының өкімімен белгілі бір мерзімге еңбек міндетін атқару үшін жұмыс орнынан тыс жерге жолсапарын айтамыз.Жұмысшы-қызметкерлердің жоспарларының мерзімін ұйым басшысы анықтайды,бірақ ол жолдағы уақытты санамағанда 40 күннен аспауы тиіс. Қызметтік қажеттілік жағдайында осы ұйымның басшысы бұйрық шығаруы арқылы жолсапардың мерзімін ұзартуы тиіс.

Жолсапарға шығу күні болып жұмысшы-қызметкердің тұрақты жұмыс орны мекенінен жүретін поездің,ұшақтың,автобустың немесе басқада автокөлік құралының жөнелу күні саналады,ал келу күні болып аталған көліктердің тұрақты жұмыс мекеніне келу күні саналады.

Жолсапардағы жұмысшы- қызметкерге мыналар өтелінеді:

1. Жол құжаттары негізінде жолсапар мекеніне жетуіне және қайта оралуына кеткен нақты төленген шығындар;

2. Жол билеттерінің бронінің,қонақ үйдегі орнының және поездарда төсек-орнының құны (осы шығындарды растайтын құжаттардың бар болу шартымен);

3. Ұсынылған құжаттар бойынша тұрғын орныды жалдауға кеткен нақты шығындар.Растаушы құжаттар жоқ болған кезде тұрғын орынды жалдауға кеткен шығындаржолсапар бойынша күндік нормалардың 50% мөлшерінде өтеледі.

4. Жолсапарда болу уақытында тәуліктілер(суточные).

Жолсапарға шығу алдында жұмысшы -қызметкерге жол ақысына,орынды жалдау мен күндіктерге жұмсалынатын сомасындай ақшаны аванс ретінде береді. Жолсапардан қайтып келгенде жұмысшы-қызметкер 5 күн ішінде нақты жұмсалынған ақша қаражаттары жөнінде аванстық есепті тапсыруы тиіс.Аванстық есепке қосымша ретінде жолсапарлық куәлік,тұрғын үйдің жалы және жол ақысы туралы құжаттар тіркелінеді.

Есепті тұлғалардың есебі 1250 "Қызметкердің қысқа мерзімді берешегі" шотында жүргізіледі. Қолма-қол ақшаларды есепке алған кезде:

Дт 1250 "Қызметкердің қысқа мерзімді берешегі"

Кт 1010 "Кассадағы ақша қаражаттары"

1250 "Қызметкердің қысқа мерзімді берешегі" шотының кредитінде мына шоттар дебетінде көрсетілген сома көрсетіледі:

- 1300 " Қорлар" бөлімшесінің шоттары -алынған материалдар сомасына;

- 1010 " Кассадағы ақша қаражаттары" -аванстың жұмсалынбаған бөлігін қайтару;

- 8410 " Үстеме шығындар"-жұмысшылардың жолсапармен байланысты нақты шығындары ;

- 7210 "Әкімшілік шығындары" -әкімшілік басқару персоналының жолсапарымен байланысты нақты шығындары.

«Алынған вексель» шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте «Алынған вексель» шотында және «Алынуға тиісті қарыз» шоттың кредитінде көрсетіледі. «Алынған вексель» шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді. Пайыздық вексель бойынша «Алынған вексель» шотында,

«Вексель бойынша алынатын пайызы» деп аталатын субшоты ашылуы мүмкін.

Пайыздық емес вексель (марапаттау сомасы жеке көрсетілмейтіндіктен, вексель номиналдық құны бойынша есептелінеді) бойынша екі қосымша шот ашылуы мүмкін.

«Вексельдің алынған сомасынан марапаттау сомасы шегерілген (дисконт)».

«Вексель бойынша марапаттау сомасы (дисконт)».

Кейбір жағдайларда жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін вексель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.

Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель құнды қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.

Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.

Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін білдіреді.

Аудармалы вексель – (тратта) кредитордың (транссангтың) қарызкерге (трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға (ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналынады. Яғни оның жәй вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы жазбаша бұйрығын бере алады.

Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге болады.

• Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз алдына бөлек көрсетіледі.

• Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек көрсетілмейді, бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.

Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және қазыналық болып үш түрге бөлінеді.

• Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау мерзімінің кешіктірілу себебіне байланысты беретін коммерциялық несиесі ретінде рәсімделеді.

• Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар Мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады.

Шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайық. «Алынуға тиісті қарыздар» шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтер үшін төлеуге банк қабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезеңді қамтитын болып екіге бөлінеді.

Дебиторлық қарыздар деп - жеке азаматтардың,ұйымдардың және мекемелердің осы ұйым алдындағы ақшалай түріндегі міндеттемелері есептелінеді.Дебиторлық қарыз қарыз алушының шоттарды төлеу және төлейді деп күтілетін мерзімге байланысты қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді деп бөлінеді.дебиторлық қарыз тауарларды өткізу,қызметтерді көрсету сияқты операциялар нәтижесінде туындайды.

Мемлекеттік ұйымдардағы дебиторлық берешектер есебі «Мемлекеттік мекемелердің дебиторлық берешек туралы есептерді жасау және ұсыну ережесіне» сәйкес жүргізіледі.

Дебиторлық қарыздардың есебі - 1200 "Қысқа мерзімді дебиторлық берешектер" және 2100 " Ұзақ мерзімді дебиторлық берешектер" бөлім шоттарында жүргізіледі.

Қарыздар ұйым банкрот болса, жойылса,басқа себептер болса онда дебиторлық берешекті өндіріп алу күмәнді болып саналады.Күмәнді болып мерзімінде төленбеген дебиторлық қарыз,ал мерзімі қойылмаған болса онда төлеу мерзімі өтіп кеткен және кепілдермен қамтамасыз етілмеген қарыз есептелінеді.Үмітсіз дебиторлық қарыздарды есептен шығаруға байланысты мүмкін болатын шығындарды өтеу мақсатында күмәндіталаптар бойынша резервтер құрылады.

Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты арттырғанмен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірбиеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таратылуы, сондай-ақ берешекті талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады.

Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары – «Күмәнді қарыздар» деп аталады. Күмәнді қарыздарға-уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық берешектер жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын берешектерді есептен шығарудың екі тәсілі бар:

• Тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады.

• Резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі. Мұндай берешекке болжам жасалынады.

Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке келтіре алмайды, яғни күмәнді берешектерді тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетілген сәтінде емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады.

Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебіне резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасында дебиторлық берешекке түгендеу жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің бірінші бөліміндегі 178 бабына сәйкес берешектің өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 жыл болып белгіленеді. Үш жыл аралығында өтелмеген берешек күмәнді қарыздарғы жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық борыштар «үмітсіз қарыз» – деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомасы құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв құрмаса және үмітсіз қарыздың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай-ақ бұл сома қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.

Кез келген кәсіпорындар мен ұйымдарды алып қарасақ та олардың барлығы да қай шоттардың төленбейтіндігін алдын ала болжап білуі мүмкін емес. Дегенмен де қаржылық есеп беруі кезінде жыл бойы жұмсалған шығындарды жабатын сомаларды анықтау қажет. Бұл уақыттағы бағалаудың салдарынан елеулі айырмашылықтардың пайда болуы ықтимал. Жалпы халықаралық тәжірбиеде күмәнді қарыздарды бағалау үшін мынадай екі әдісі қолданылады:

• несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз әдісі (қаржы-шаруашылық қызметі туралы есеп беруде);

• дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі (бухгалтерлік баланста).

Бұндағы бірінші аталған әдістің мақсаты күмәнді дебиторлық берешектердің нәтижесінде туындаған шығындарды дұрыс есептеу болса, екінші әдістің мақсаты дебиторлық берешектің таза өзіндік құнын дұрыс есептеу болып табылады. Көптеген кәсіпорындар мен ұйымдарда бұл әдістердің екеуі де кеңінен қолданылады.

Жоғарыда аталған несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне тоқталатын болсақ, бұл әдіс сәйкестік принципіне бағытталған. Мұнда күмәнді берешектерден шеккен нақты шығындар мен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелінген пайыз арасындағы қатынастардың орташа пайызы тәжірибеге сүйене отырып есептеледі. Содан кейін бұл пайыз күмәнді қарыздар көлемін анықтау үшін есеп беру кезеңіндегі сатылған нақты өнімге қолданылады.

Негізінен несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісі бойынша әрдайым дебиторлық қарыздардың таза өзіндік құнын есептеп отыру мүмкін емес. Бұл әдістің тұжырымдамалық негізі болып сәйкестілік принципі қызмет етеді. Өйткені күдікті қарыз сатылым негізінде туындаған. Әдіс қолданылуы барысында өте қарапайымдылығымен және тиімділігімен ерекшелінеді. Ескеретін жағдай, несиеге сатылған тауарларға қолданылатын пайыз мөлшері әрдайым жаңартылып отыруы тиіс.

Күмәнді қарыздарды бағалау үшін қолданылатын дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі бухгалтерлік баланста таза дебиторлық қалдықтың қалуына негізделген. Бұл әдіс бойынша күдікті борыш пайызын анықтаған уақытта өткен кезең мәліметтері пайдаланылады. Әдістің негізгі мақсаты болып күтіп отырған күдікті дебиторлық борыштың нақты ақшалай өзіндік құнын анықтау есептеледі. Несиеге сатудан алынатын таза табыстан есептелген пайыз әдісіне қарағанда дебиторлық қарыздарды өтелу мерзімі бойынша есептеу әдісі дебиторлық қарыздардың нақты өзіндік құнын өтеуге қажетті күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының дұрыс жасалуына мүмкіндік береді. Кейіннен күдікті қарыздарға жасалған резерв сомасының ағымдағы қалдығы талап етілген қалдыққа сәйкес түзетіледі. Бұл жағдайда күмәнді қарыз берілген түзетілім сомасына дебиттелінеді. Жалпы күмәнді қарыздар бойынша жасалынған қажетті резерв сомасының мөлшерін анықтау үшін мыналар қолданылады:

• негізгі дебиторлық берешекке жасалған бірыңғай құрамдастырылған мөлшерлеме;

• алынуға тиісті шоттың мерзіміне сәйкес әрбір сомасына бөлек негізделген мөлшерлеме.