2.2 Темір жол көлігінің даму перспективалары

Темір жол көлігін дамытудың негізгі мақсаттары:

• қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ете отырып, республиканың жолаушылар, жүк, почта және багаж тасымалына қажеттілігін толық және толассыз қанағаттандыру;

• саланың одан әрі тұрақты дамуын қамтамасыз ететін жаңа сапалы деңгейге көшіру;

• отандық өнімнің өзіндік құнындағы көлік шығындарын төмендету, көлік қызметтерінің сапасын арттыру, олардың ассортименттерін кеңейту;

• теміржол көлігінің қызмет етуінің экономикалық қауіпсіздігіне қол жеткізу;

• баламалы көлік коридорлары арқылы тасымалдар бәсекелестігінің тұрақты үдеуі жағдайында Қазақстанның транзиттік әлеуетін арттыру;

• жоғары технологиялық импорт алмастырудың көлемін арттыру болып табылады.

Темір жол саласы басымды орын алатын Қазақстан көлігінің тұрақты жұмыс істеуі шикізаттық бағдардағы экономикамыздың қызмет етуінің ажыратылмас шарты болып табылады.

Сала дамуының жаңа деңгейі Қазақстан темір жолының техникалық жарақталуын айтарлықтай жақсартуға, оны 2015 жылы дүниежүзілік стандартқа жақындатуға, транзиттік әлеуетті арттыру арқылы бәсекелестіктің жоғары деңгейіне, жылжымалы құрам паркін отандық жаңа локомативтермен және вагондармен жинақтауға, ипорт алмастыру деңгейін арттыруға, көліктік инфрақұрылымды дамытуға мүмкіндік береді.

Отандық өндірістік өнімдердің өзіндік құнындағы көліктік шығындарды азайту экономикалық өсуге және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін нығайтуға әсер етеді.

Отандық көлік жүйесінің экономикалық қауіпсіздік проблемасы республика қауіпсіздігі үшін ерекше маңызы бар, сондықтан оны шешу үшін мемлекеттің жан жақты қолдауы қажет. Қандай да болмасын жағдайда экономиканың өмірлік маңызды қажеттіліктерін және тұрғындардың тасымалға деген қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын әрі төтенше жағдайларда оның жұмыс істеуге дайын болуын қамтамасыз ете алатын көліктің даму деңгейін қамтамасыз ету талап етілді, оның өзіндік ішкі және сыртқы қатерлерге қарсы тұра алуы қажет.

Темір жол көлігімен жүк тасымалаы мен жолаушы тасымалы көлемінің өсуінде қалыптасқан пропорциялар ескеріліп даму жоспарында жүк айналымы мен жолаушылар айналымының тиісті өсу қарқыны көзделген.

Тасымалдау процесі теміржол көлігінің негізгі өндірісі болып табылады, сондықтан оны ұйымдастыру “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ -ң барлық техникалық кешеніне қойылатын сандық және сапалық талаптарды анықтайды, оның салдары ретінде оны жүзеге асырудың қажетті материалдық және еңбек ресурстарын белгілейді.

Дүниежүзілік тәжірибені алға тартсақ операциялық қызметті оңтайландыру жөніндегі іс шаралардан болатын тиімділікті тасымалдау қызметінің ағымдық шығындарын 7-10% үнемдеу деп бағалауға болады.

Тасымалдау процесін ұйымдастыру жалпы желілілік технологияның оңтайлы вариантын таңдауды және ең аз пайдалану шығындарды қамтамасыз ететін жоспарланып отырған жүк ағындарын (вагон ағындарын ұйымдастыру, поездар қозғалысының графигін әзірлеу, локомотивтер мен локомотив бригадаларыг үйлестіру және т.б) игеруді қамтамасыз етуі тиіс. Тасымалдау процесін тиімді басқару шын мәніндегі тасымалдау процесін жүзеге асыруда әзірленген графиктен ауытқуын азайтуға бағытталуы тис.

Қолданылып жүрген операциялық жоспарды қайта қарау дегеніміз ең алдымен станциялар жұмысының технологиялық процестерін жетілдіру және кірме жолдардың сұрыптау жұмысын азайту есебінен поездарды қалыптастыру жоспары мен поездар қозғалысының графигін оңтайландыруды, поездар құрамының салмағы мен ұзындығының нормаларын экономикалық негізде қолдануды, локомотивтер мен локомотив бригадалардың жұмысында айналым учаскелерінің тиімді сызбасын ізірлеуді білдіреді. Бұл ағымдық және күтіліп отырған жүк тасымалдарын жүзеге асыратын станциялардың және жылжымалы құрамның санын қысқартуға мүмкіндік береді. Басқа сөзбен айтсақ, жаңа операциялық жоспар “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ құрамынан шығарылуға тиіс артық активтерді белгілеуге мүмкіндік береді, яғни саланы қайта құрылымдау процесіне ықпал етеді.

Операциялық жоспар инфрақұрылымға қойылатын шын мәнінде ағымдық және жоспарлы тасымалдарға қажетті талаптарды нақты белгілеуге мүмкіндік береді. Бұл шамадан тыс жолдардың, сигнализация және байланыс құрылғыларының тізімін және т.б нақтылауға, сондай ақ инфрақұрылымның техникалық дамуының басымдылықтарын белгілеуге мүмкіндік туғызады.

Жолаушылар шаруашылығының қызметін жетілдірудің ең маңызды бағыттарының бірі поездар қозғалысының мөлшерін (айналым кезеңділігін) және құрам сызбаларын қалыптасатын жолаушылар ағымдарына сәйкестендіру болып табылады.

Соңғы он жылдың ішінде тасымалдар көлемі айтарлықтай азайды, сондықтан бүгінгі күні Қазақстанның темір жол саласында артық активтер бар. Артық активтерді сәйкестендіру және жоюдың мақсаты оларды күтіп ұстаумен байланысты пайдалану шығындарын, сондай ақ оларды қалпына келтіру бойынша залалдарды азайту болып табылады.

Жүк тасымалдарының көлемін, құрылымын және бағыттарын өзгерту бір жағынан артық негізгі қорлар бар (локомотивтер мен жүк вагондары мүккәмал паркінің саны, станциялық жолдар мен аз пайдаланылатын желілердің пайдалану ұзындығы, станциялар мен бөліну қосындарының саны және т.б екінші жағынан жылжымалы құрамның кейбір түрлерінің жетіспеушілігімен ашықвагондар, мұнай құйатын цистерналар, магистральдық тепловоздар байланысты олардың тапшылығы байқалады, тасымал жиі болатынтелімдерде инфрақұрылым жағдайларының нашарлауына моральды және табиғи тозған, ескірген автоматтандырылған басқару жүйесін қолдануға әкеліп соқты. Негізгі активтерді оңтайландыру мақсатында олардың артықтарын жою және қолданылып жүргендерді қалпына келтіру әрі жаңа активтер сатып алудың өгжей тегжейлі бағдарламасын белгілеу керек. Басқа сөзбен айтатын болсақ саланың техникалық кешенін қолданылып жүрген және болжамданып отырған көлемдерге және тасымалдардың құрылымына сәйкеске келтіру керек.

ТЕМІР ЖОЛ

Қолда бар жолдарды талдау және оларға қойылатын талаптар оларды қысқартудың ұзақ мерзімді бағдарламасын жүзеге асыру қажеттілігіне нұқсайды. Азия даму банкімен Еуропалық қайта құру және даму банкі сарапшыларының бағалары бойынша бас, станциялық және арнаулы жолдардың ұзындығы 2014 жылда 25% қысқарту керек. Негізінен станциялық және кірме жодардың, сондай ақ аз қолданылатын желілердің ұзындығын қысқарту керек. Сонымен бірге жүк жиілігі жоғары емес желілерде оларды қалпына келтіру үшін қажетті күрделі шығындарды азайту үшін қос жолды телімдерді қос қосындылы дара жолға ауыстыру қажет.

Жолдың ұзындығын қысқарту екінші қайта салуға жарамды жолдың үстіңгі материалдарының біразын алуға мүмкіндік береді.

ЛОКОМОТИВТЕР

Сарапшылардың пікірі бойынша айтарлықтай қысқартуды локомотив паркінде де жүргізу керек. 1997 Жылы басталған үрдісті жалғастыру үшін, қызмет ету мерзімі өтіп кеткен локомотивтер қалпына келтірілмей немесе жөнделмей есептен шығарылатын болады. Локомотивтердің мүккәмал паркі 2006 жылда 1473 бірлікке дейін, яғни 25% қысқартылды және бұдан әрі локомотив паркін жоспарланып отырған жаңарту ескеріліп 2014 жылға қарай 1200-1300 бірлікке дейін қысқартылды.

Осы кезең ішінде барлық паровоздар есептен шығарылды, магистральдық тепловоз паркі 430 бірлікке дейін, электровоздар 500 бірлікке, маневрілік тепловоздар 380 бірлікке дейін қысқартылды.

ВАГОНДАР

“Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ - ң жүк вагондар паркінде қызмет ету мерзімі өткен вагондардың жеке салмағы үлкен қолда бар вагондардың 35% түзу күйде емес. 1993-2000 Жылдар ішінде мүккәмал паркінің вагондарын есептен шығарудың орта жылдық қарқыны 3%-дан астам болды. 2014 Жылға қарай қызмет ету мерзімін ұзарту үшін күрделі жөндеудің және вагондар сатып алудың жоспарланып отырған көлемі ескеріліп олардың паркін мың бірлікке жеткізу көзделіп отыр. Оның ішінде ашық вагондардың жеке салмағы көп болады. Астана және Алматы арасында қатынайтын жүрдек поездың тұрақты қатынасын 2004 жылдың үшінші тоқсанында қамтамасыз етуді межелеп отырмыз. 2003 жылдың шілде айында Қазақстанға жаң аүлгідегі 44 «Тальго» вагондары жеткізілді. Осы вагондардан жолаушылар құрамы жасақталынды.

Алматы - Астана учаскесінде қозғалыс жылдамдығын дамыту бағдарламасына сйкес биылғы жылдың бірінші жарты жылдығында 200 шақырым темір жол желісі күрделі жөндеуден өткізілмек. Жолдың жоғары құрылымын қайта жаңғырту жұмыстары қазіргі заманғы үлгідегі құрастыру әдістерімен темір бетон шпалдарын пайдалану арқылы жүргізілмек. Бұл жүрдек поезының айырма пунктерінде жылдамдығын арттыруға мүмкіндік туғызып, бәсекелестікке қабілетті, әрі табысты қозғалыс құралы ретінде қалыптасуына зор әсерін тигізбек.

Инвестициялық бағдарламаға келетін болсақ оның негізгі мақсаты саланы жылға қарай мыналар арқылы жаңа сапалық техникалық деңгейге шығару болып табылады:

• негізгі магистралдарда қазіргі заманғы жол техникасын қолданып инфрақұрылымды оңалту

• жаңа теміржол желісінің құрылысы

• саланы толық ақпараттандыру, автоматтандырылған диспетчерлік басқару орталығы АДБО енетін қазіргі заманғы тасымалдау процесін басқару орталығын құру, талшықты оптикалық байланыс желісінің құрылысы

• жылжымалы құрамды қалпына келтіру және жаңарту үшін отандық зауыттық жөндеу базасын локомотив пен вагон шығару және жаңа импорт алмастырушы өндірістер құру

• отандық салалық ғылымды қалыптастыру

• өндірістік процестерге жаңа ресурс үнемдеуші технологияларды енгізу,

• негізгі қорларды жоспарлы алдын ала жөндеу жүйесінен олардың жағдайы және орындалған жұмыс бойынша жөндеу жүйесіне көшу мақсатында қазіргі заманғы диагностикалық құрамдарды қолдану

Бағдарламада көзделген жобаларды жүзеге асыру жылжымалы құрамды қазіргі заманғы талаптарға сәйкес техникалық экономикалық өлшемдерін арттырып және инфрақұрылым элементтерін жаңарту паркті отандық локомотивтермен және вагондармен жинақтау жолымен жоспарлы ауыстыру арқылы бұдан әрі саланың тұрақты дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Бұл Қазақстандық темір жолдардың техникалық жарақталуын 2015 жылға қарай дүниежүзілік деңгейге жақындатуға және бәсекелестің жоғары деңгейіне қол жеткізуге мүмкіндік туғызады. Инвестициялық бағдарлама бір жағнан ТМД елдерінің көпшілігіне тән Кеңес Одағының Теміржол желісінің бір орталықтан технологиялық тәуелсіздікте болуы, баламалы транзиттік каридорлардың дамуы, темір жол көлігінің негізгі құралдарының моральдық тозуы, ғылым мен технологияның алдыңғы жетістіктерінен технологиялық артта қалуы, 90-шы жылдары тасымал көлемінің күрт төмендеуімен байланысты артық өндірістік қуаттылықтардың, жылжымалы құрам мен контингентінің мөлшерінің көп болуы сияқты бірқатар тарихи факторлар ескеріліп жасалған. Екінші жағынан саланың шектелген қаржылық жағдайында ауыр экономикалық өсуден ресурс үнемдеуші жоғары технологилардың және саланы басқарудың жаңа жүйесі базасындағы икемді жаңа экономикалық модельге көшумен сипатталатын инвестициялық стратегияны қолдану қажеттілігі ескерілген. Мұндай стратегия экономикалық өсу нүктелерінде инвестициялық рессурстарды шоғырландыру арқылы инвестициялық процесті түбегейлі қайта құруды талап етеді.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 15 наурыздағы №310 қаулысына сәйкес іске асырылған “Қазақстан темір жолы” республикалық мемлекеттік кәсіпорын “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ етіп қайта құрумен бірінші кезеңнің аяқталуы атап өтілді, бұл саланы реформалаудың кейбір қортындыларын шығаруға мүмкіндік береді.

Оларды ұстау жөніндегі шығындарды ұзақ жылдары бойына жүк жөнелтушілер тариф арқылы өтеп келген әлеуметтік сала объеатілері мектептер, балабақшалар, медецина мекемелері толық дерлік жергілікті атқарушы органдарға берілген және темір жол кәсіпорындары төлейтін салықтар құрамдас бөлігі болып табылатын мемлекеттік бюджеттен қаржыландырылуда.

Қосалқы қамтамасыз ету қызметімен айналысатын барлық еншілес мемлекеттік кәсіпорындар (“Жолжөндеу”, “Жол жөндеуші”- жол жөндеу бойынша, “Локомотивжөндеу” мен “Теміржолмашжөндеу” локомотивтерді жөндеу бойынша “Теміржолсужылужабдықтау” кәсіпорындарды сумен және жылумен қамтамасыз ету бойынша, “Көліктелеком”- телефон және телеграф байланысы қызметтерін қамтамасыз ету бойынша, “Әскерилендірілген темір жол күзеті” және басқалары жеке заңды тұлғалар акционерлік қоғамдар болып бөлінеді, бұл оларға өз қызметінде акциялар пакеттерін иеленуші “Қазақстан темір жол” ҰК АҚ тың тарапынан жасалатын бақылау мен басқаруды сақтай отырып, икемді, нарықтық тетіктерді қолдануға мүмкіндік береді.

Жылжымалы және тартымдық құрамдарды жөндеу аясындағы қызмет көрсетулердің бәсекелес рыногын кеңейту үшін “Локомотивжөндеу”, “Вагонжөндеу”, “Теміржолмашжөндеу” және “Жолаушылар тасымалы” сияқты кәсіпорындар филиалдарының мүліктік негізінде өндірістік кооперативтер мен жауапкершіліг шектеулі серіктестіктер құрылды.

Сол арқылы жөндеу саласындағы нарықтық қатынастарды дамыту үшін жағдай жасалды, бұл ретте “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ барлық қызметтерді конкурстық негізде атып алуды жүргізеді. Бұл қамтамасыз ету қызметі кәсіпорындары арасындағы бәсекелестікті дамытуға мүмкіндік береді және тұтастай алғанда, олардың қызметтерін сатып алу бойынша шығындарды азайтты.

Басы артық активтерді шағын, орта бизнес кәсіпорындарына пайдалануға беріп, “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнесті қолдаудың стратегиялық мемлекеттік міндеттерін шешуді айтарлықтай рол ойнады.

Бірінші кезеңнің маңызды шараларының бірі магистральдық темір жол желісінің мүдіктік кешенін белгілеу және оны “Қазақстан темір жолы” ҰК” АҚ-тың меншігіне беру болды.

Қайта құрылымдаудың бірінші кезеңінің соңы темір жол көлігінің өндірістік және қаржы экономикалық көрсеткіштерінің әрі қарай жақсаруымен атап өтілді.

2003 жылдың соңында локомотив тартымын беру қызметінің негізгі түрі болып табылатын “Локомотив” акционерлік қоғамы және мемлекетаралық және арнаулы тасымалдарды жүзеге асыратын “Қазтеміржолкөлік” акционерлік қоғамы құрылды.

Сонымен бірге “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ құрамында құрылымдық бөлімшелер , қызметі магистральдық темір жол желісін пайдалану және күтіп ұстау болып табылатын Магистралдық желі дирекциясы және поездардың қозғалысын диспетчерлік басқару функциясын орындайтын Тасымалдау дирекциясы құрылды.

90-шы жылдар кезеңінде темір жол көлік инфрақұрылымының басты элементі бола тұра, ТМД ның барлық елдеріне тән экономикадағы дағдарыстық процестерге душар болды. Өндіріс көлемдерінің құлдырауы және кәсіпорындар арасындағы экономикалық байланыстардың үзілуі 1991 жылмен салыстырғанда 1997 жылы тасымалдау көлемдерінің үш еседен артық төмендеуінен, төлем жасамау проблемасынан және тұтынылатын ресурстар құнының тоқтаусыз өсуінен көрінді.

Экономиканың жүйелік дағдарысы саланы қаржылық және өндірістік құлдырауға алып келді. Сол кезеңдегі темір жол көлігіне тән белгі аз пайдаланылатын желелердің, станциялардың, жылжымалы құрамның, пайдалану және жөндеу кәсіпорындарының, еңбек персоналының басы артық саны болды. Қор қайтарылымының және еңбек өнімділігінің созылмалы түрде төмендеуі осының салдары болды.

Осы жағдайда Үкімет темір жол көлігін қайта құрылымдауда алғашқы қадам жасады. Темір жолды қаржы экономикалық сауықтыру үшін 1997 жылы 31 қаңтарда Үкіметтің қаулысымен Алматы, Тың және Батыс Қазақстан темір жолдарын қосу арқылы Қазақстан темір жолы республикалық мемлекеттік кәсіпорын құрылды.

Қабылданған шешімнің дұрыстығын кейінгі жылдардың нәтижелері растады. Барлық қаржы ағындарын біріктіру, қаржылық тәртіпті қатаңдату және басқаруды орталықтандыру саланың қаржылық жағдайын тұрақтандыруға мүмкіндік береді.

Қазақстанның темір жолы инфрақұрылымға және жылжымалы құрамға инвестициялар жасамай ақ қолда бар активтердің базасында толассыздықтың қажетті деңгейімен тасымалдау қызметін және тарифтердің өсуі салыстырмалы төмен болғанда поездар қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Сала нақты бір деңгейде Қазақстанның ірі кәсіпорындарының қалыптасуында және нығаюында басты роль атқарды.

Соңғы жылдары қол жеткізілген Қазақстан Республикасының экономикалық өсуі қамтамасыз етуші және тасымалдаушы қызметтегі бәсекелестікті дамытуға және жеке меншік инвестицияларды тартуға бағытталған темір жол көлігін одан әрі қайта құрылымдау қажеттілігін белгілейді.

Осымен қатар қайта құрылымдаудың негізгі қағидаттарының бірі темір жол желісін мемлекеттің меншігінде сақтап қалу тжәне оны Қазақстан Республикасы экономикасының қажеттілігін барынша қанағаттандыру және транзиттік әлеуетіе кеңейту мақсатында дамыту болып табылады.

Сонымен бірге одан әрі қайта құрылымдау қажеттілігі Магистральдық желі операторының Ұлттық тасымалдаушыдан қаржылық бөлу және магистральдық желіге барлық тасымалдаушылардың бірдей қол жеткізуін қамтамасыз ету бөлігіндегі оның іс шараларын Темір жол көлігі туралы Қазақстан Республикасының Заңына, сондай ақ темір жолдың әлеуетті бәсекелестік тасымалдау қызметін табиғи монополиялық қызметтен бөлу бөлігінде Табиғи монополиялар туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес келтірумен байланысты.

Темір жол көлігінің мемлекет пен қоғам үшін оңтайлы қызмет ету жүйесіне қол жеткізу қайта құрылымдаудың мақсаты болып табылады.

Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін мына міндеттерді шешу көзделеді:

• темір жол көлігінің нормативтік құқықтық базасын жетілдіру

• қамтамасыз ету қызметін негізгі қызметтен бөлу

• магистральдық темір жол желісін тнң пайдалану құқығын беру арқылы тасымалдаушылардың бәсекелес рыногын құру

• өндірістік қуаттарды оңтайландыру, темір жол көлігінің тиімділігін арттыру

• жолаушылар тасымалын субсидиялау мәселелерін шешу.

Темір жол көлігі туралы Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес Ұлттық темір жол компаниясы Магистралдық желі операторы барлық тасымалдаушылардың магистральдық темір жол желісін пайдаланудың тең құқығын қамтамасыз етеді. Тасымалдау қызметінде бәсекелестік дамыту өз жылжымалы құрамы бар жаңа тасымалдаушылардың пайда болу есебінен қамтамасыз етілді.

Тасымалдаушыларды қалыптастыру процесі Қазақстан Республикасы темір жол көлігінң қызмет еті ерекшеліктерін, жүк айналымының барынша жоғары болатын кезеңдерде тасымалдарды үздіксіз қамтамасыз ету қажеттілігін ескере отырып жүргізіледі.

“Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ “Темір жол көлігі туралы” Қазақстан Республикасының Заңында көзделген Ұлттық темір жол компаниясының қызметтерін жүзеге асырады.

Бұдан басқа, темір жол жүйесін пайдаланудың тең жағдайын қамтамасыз ету мақсатында “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ бірнеше жүк жөнелтушілер пайдаланылатын кіпме жолдарды беру жөніндегі қызметтерді қоса магистральдық желінің қызметтерін көрсетуге технологиялық байланысты табиғи монополиялық қызметтерді көрсетумен айналысады. Ол үшін “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ-тың меншігіне бірнеше жүк жөнеклтушілер пайдаланатын және «Көліктік сервис орталығы» акционерлік қоғамының меншігіндегі барлық кірме жолдар оңтайлы паркке кірмеген “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ-тың вагон және локомотивтер паркіне айырбастау арқылы беріледі. Осы паркке техникалық қызмет көрсету үшін бір пайдалану вагон депосын «Көліктік сервис орталығы» АҚ-тың меншігіне беру көзделіп отыр. Бұл ретте «Көліктік сервис орталығы» АҚ-тың функциялары вагон паркін қалпына келтірі, сату және жалға беру болып табылады.

«Көліктік сервис орталығы» АҚ-на тиесілі және бір жүк жөнелтушімен пайдаланылатын кірме жолдар заңнамада бекітілген тәртіп бойынша осы тұтынушыға сатылады.

Әрі қарай тасымалдаушылар рыногындағы бәсекелестікті дамыту мақсатында «Көліктік сервис оралығы» АҚ жүк тасымалдау жөніндегі қызметтерді көрсетеді.

2003 жылы Компанияның құрамында құрылған қызметі магистралдық темір жол желісін пайдалану және күтіп ұстау болып табылатын Магистралдық желі дирекциясы және поездар қозғалысын басқару мен қауіпсіздікті қамтамасыз ету функцияларын орындайтын Тасымалдау дирекциясы “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ-ың құрылымдық бөлімшелері болып табылады.

«Локомотив» акционерлік қоғамының негізгі қызметі тасымалдаушылар мен магистральдық темір жол желісінің операторыны тең құқықты жағдайда локомотив тартымы қызметін көрсету және тартымдық жылжымалы құрамға техникалық қызмет көрсету болып табылады.

2005 жылғы 1 қаңтарға қарай барлық локомотивтерді техникалық қызмет көрсету пунктері, локомотивтік бригадалардың демалыс үилермен қоса, дербес «Локомотивтік сервис орталығы» акционерлік қоғамы болып бөлінеді, оның бірден бір акционері “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ болып табылады. 2005 жылғы 1 шілдеден бастап акциялар пакетінің 10%-ы кейіннен акциялар пакетін иелену және пайдалану құқығын Қазақстан Республикасының Көлік және коммуникациялар министрлігіне беру арқылы мемлекеттік меншікке беріледі.

«Локомотив» акционерлік қоғамы магистралдық және моневрлік локомотивтер паркін күтіп ұстайды. Маневрлік локомотив паркі Магистралдық желі операторына (“Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ) станциялық жұмысты жүргізу үшін жалға беріледі. Магистралдық желі операторына шаруашылық тасымалдарын жүзеге асыру үшін сондай ақ магистралдық локомотивтер паркі жалға беріледі.

Мемлекетаралық және арнайы тасымалдарды қамтамасыз ету үшін “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ мүкәммал вагондар паркі негізінде жүк тасымалдары бойынша қызмет көрсететін Ұлттық тасымалдаушы болып табылатын «Қазтеміржолкөлік» акционерлік қоғамы құрылды. Бұл ретте, «Қазтеміржолкөлік» акционерлік қоғамы өзінің басы артық вагондар паркін басқа тасымалдаушыларға жалға бере алады немесе сата алады. Жылжымалы құрамға ағымдық қызмет көрсетуге және тоқтатып қоюға арналған жөндеу базасымен қамтамасыз ету мақсатында оған Арыс, Балқаш, Құсмұрын, Орал станцияларындағы жөндеу деполары беріледі.

«Қазкөліксервис» АҚ акцияларының 74% сату «Каскоркөліксервис» АҚ акцияларының 25,5 %-ын «ҚТЖ» ҰК АҚ-тың меншігіне берілген соң жүзеге асырылады.

“Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ тиесілі «Кеденкөліксервис» АҚ акциялары (33%) контейнерлік және терминалдық шаруашылықтың жұмысына бақылау жасалуын қамтамасыз ету үшін 2005 жылға дейін “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ жарғылық капиталында сақталды.

“Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ ұсынатын магистралдық теміржол желісінің қызметтеріне ақыны табиғи монополия саласындағы қызметті бақылауды және реттеуді жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік орган бекітеді. “Қазақстан темір жолы” ҰК АҚ барлық тасымалдаушылардың магистралдық темір жол желісіне бірдей және тең құқықты қол жеткізуін қамтамасыз етеді. Клиенттер үшін тасымалдарға ақы төлеу магистралдық темір жол желісінің қызметтері үшін ақыдан және темір жол көлігінің өзге де қызмет түрлеріне арналған бағадан тұратын болады.

Жалпы экономикалық тиімділікті арттыруға бағдарланған жолаушылар тасымалын реформалаудың міндеттері:

• жолаушылар тасымалын жүк тасымалынан қаржылық және ұйымдық бөлу;

• қаржы ағындарының толық айқындылығына қол жеткізу, шығындарды қысқарту және демеу қаржыны азайту, жеке меншік сектордың ролін күшейту;

• жолаушылар тасымалында бәсекелестікті енгізуден тұрады.

Жолаушылар тасымалы қызметін функционалдық белгілері бойынша екі блокқа бөлуге болады:

Негізгі қызмет – жолаушылар тасымалы, багаж тасымалы;

Қамтамасыз ету және сервистік қызметті – жолаушылар вагондарын жөндеу (Алматы вагон жөндеу зауыты- АВЗ), пайдалану жолаушылар вагон деполары (ЛВЧД) жүзеге асыратын жолаушы вагондарға техникалық қызмет көрсету, ЛВЧД теңгеріміндегі кір жуу комбинаттарының көрсететін қызметтері және жолаушыларға вагон мейрамханаларда қызмет көрсету, вокзалдар.

Темір жол көлігін қайта құрылымдау мынадай оң қорытындыларға жеткізеді:

- қамтамасыз етуші сектор ұйымдарының, вагон және локомотив шаруашылықтарының инвестициялық тартымдылығын арттыру;

- жүк, контейнерлік және жолаушылар тасымалдарының тиімділігі мен сапасын арттыру;

- қамтамасыз етуші қызметте бәсекестік ортаны қалыптастыру;

- темір жол көлік қызметтері рыногын қалыптастыру;

- темір жол көлігіндегі тарифтік саясатты жетілдіру;

- жеке кәсіпкерлік қызмет пен капиталдың аясын кеңейту;

- тасымалдау қызметімен байланысты емес объектілерді жекешелендіруді және коммуналдық меншікке беруді аяқтау;

- тасымалдау қызметіндегі бәсекелестікті дамыту;

- тасымалдаушылар қызметінің бағасын нарықтық негізде қалыптастыру;

- жеке вагон паркінің магистралдық темір жол желісіне қол жеткізуін кеңейту және вагон паркіне жаңа меншік иелерінің пайда болуы үшін қолайлы жағдайлар жасау;

- Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік әлеуетті барынша пайдалану.

Қайта құрылымдау бағдарламасын енгізуден, бағалау бойынша бәсекуелес секторға бөліп шығарылған вагон паркіне он жыл бойы 200-300 млн. АҚШ доллары мөлшерінде жеке инвестициялар ағыны есебінен экономикалық тиімділікке қол жеткізіледі, сондай-ақ, шығындарды қысқарту және жолаушылар тасымалдарына демеушілік қаржыны азайту “Қазақстан темір жолы” ҰК” АҚ-тың қаржылық нәтижелерін жыл сайын 100 млн. АҚШ долларына жақсартады. Бұл жүк тасымалдарына тариф белгілеуді жақсартуға айтарлықтай әсер етеді және республикалық бюджетке темір жол көлігі қызметтерін пайдаланушылардың қаржылай қаражаттың түсуін арттырады.

Сонымен қатар, темір жол көлігінің барлық субъектілерінің қаржылық айқын болуына қол жеткізіледі.

Қайта құрылымдаудың ұсынылып отырған жолы темір жол көлігі ұйымдарының табыстарын молайтуға сонысымен Қазақстанның дамуымен гүлденуіне лайықты үлес қосуына мүмкіндік береді.