3.2 Дамыған шет елдердегі сақтандырудың тәжірибесі
Қазіргі заманда капиталды концентрациялау мен централизациялау жүріп жатыр. Бұл сақтандыру жұмысына да тән. Ірі корпорациялармен байланысты керемет сақтандыру монополиялары құрылып жатыр. Олар сақтандыру рыногының әлемдік үлкен бөлігін бақылап отыр. Сақтандыру операциясында акционерлік сақтандырудың үлесі әр түрлі. Ұлыбритания, Германия, Францияда көбірек те, АҚШ-та аз. АҚШ-та акционерлік сақтандыру компаниялары құрылған.
Интернациолизация процесі сақтандыру рыногын жыл сайын жаулап келеді, мұнда Еуропа экономикалық бірлестігі (ЕЭБ) үлкен бақылауға алынған. Сонымен қатар ЕЭБ-нің Шығыс елдеріне де келе бастауы Еуропадағы бақылау мен либерализацияны ақырындата бастайды.
ЕЭБ құрылмастан бұрын Европа сақтандыру комитеті жұмыс істеген (ЕСК), ол қатысушы елдердің және Еуропа экономикалық қызмет ету мен дамыту үйымының (ЭҚДҰ) қатысушыларының ақпарат алмастырушысы болған. ЕСК-ң алғашқы құрылымын 18 елдің сақтандырушы компаниялары кірді, сонымен қоса Югославия сақтандыру қоғамының ассоциациясы бақылаушы ретінде кірді. Содан бері үлкен өзгерістер енгізілді. Алғашқы жоспарға Европа Одағының елдері қойылды. ЕСК-ға жаңа 11 мемлекет кірді. 1993 жылы ассоциацияланған мүше ретінде Исландия, Кипр және Мальта, содан кейін Польша, Венгрия, Чехия және Словакия енді, 1996 жылы Словения, Эстония, Литва және Латвия кірді. Осылайша бүгінгі күні ЕСК-ң құрамына 29 ел енді [15, 26 б. ].
ЕСК-ң негізгі тапсырмаларының бірі – халықаралық индустриядағы ұйымдардың жеке қызығушылығын таныту.
ЕСК 18 салалық комитет, 20 подкомитеттерге ие.
Олардың барлығы өзара сақтандырудың әр түрімен айналысады немесе әр түрлі қызмет түрімен айналысады. Жыл сайын 200-дей жиналыс өткізеді. Жыл сайын ЕС мәселесіне байланысты 30 жиын өтеді, бұл кезде саяси мәселелер де талқыланады. Бұндай кездесулер мен жиындар дискуссия катализаторы ретінде қаралады. Сақтандырудың техникалық – құқықтық жақтары да көңілден тыс қалмайды. Қызмет түрлері осымен ғана шектелмейді.
Көрсетілген мүмкіндіктер ЕСК-ң негізгі қызметі болып табылады, негізгі мақсат – Біртұтас еуропалық рыноктың мәселелерін шешу.
Біртұтас сақтандыру рыногын қалыптастыру үш сатыдан тұрып, шамамен 20 жылға созылды.
Алғашқы сатысында пайда болудың тәуелсіз принципі көрсетілген, сонымен қатар басқа мемлекетте сақтандыру компаниясының қаржы және заң шарттарында филиалдың ашылуы.
Бекітілген директивтерге сай сақтандыру компаниялары европалық деңгейдегі қойылған ережелерге сай құрылуы керек. Мемлекет оны бақылауға алады.
Біртұтас сақтандыру рыногы 5 принципте базаланады:
Жалғыз лицензия принципі, компанияның барлық қызметтерін
Еуропаның бүкіл территориясына таратуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, мемлекетте қаржылық және техникалық бақылауды жүзеге асырады;
Өз елімен, қожайын елдің берген рұқсаты. Бұл кез – келген Еуропа мемлекеттерінің территориясында қызмет көрсетуді жүзеге асырады;
Бақылау органдары қойған бақылау мен өзара келісім жүйесі;
Бұрын болған бақылауды сақтандыру компаниясының төлем мүмкіндігі бақылауына ауыстыру, оның акционерлері мен басқару аппараттарының жүзеге асыруымен болатын бақылау орнату;
Ережелерді либерализациялау.
Қазіргі таңға дейін ЕСК қызметі Біртұтас сақтандыру рыногын құруға бағытталды, ал қазір бұл рынок толығымен құрылды деуге болады. Берілген контексте Комитет шамамен 50 сұрақты зерттеп, бақылап отыр.
ЕСК сақтандыру компаниялары өздерінің негізгі назарын қоршаған орта проблемасына аудару керек деп болжайды. Бұл жүйе экологияға тиген зардапты тек спецификалық бағада емес, жауапкершілік туралы заң жүйесімен азатар еді.
Қазіргі таңда Еуропалық Комиссия экономикалық тұрғыдан төлем мүмкіндігінің адаптация қарастыруда.
Сақтандырудың әрбір түрлері өздерінің жеке ерекшеліктеріне ие, қазіргі таңда мемлекеттік және жеке сақтандырудың арасында шекарасын көрсету жалпы проблемаларға еніп отыр. Табиғи апаттармен байланысты қатаң сыңдар, қоршаған орта мен залал орнын толтыру; мемлекеттік бағдарламалар мен жоспарлардың өзгеруі, техникалық және демографиялық өсіммен байланысты өзгертулер – осылардың бәрі сақтандырылған, сақтандырушы және үкімет арасындағы қауіптің өсуіне әкеледі. Осылайша Еуропалық сақтандыру компаниялары олардың бизнесіне кері әсерін тигізетін маңызды проблемалармен ұшырасады.
Негізгі халықаралық ұйымдардың қатысуынан басқа. Мысалы, сауда және дамытудың БҰҰ конференциясы, (ЮНКТАД), қызмет ету және экономикалық дамыту ұйымы (ОЭСЗ), Еуропа Кеңесі, ядролық энергетика бойынша халықаралық агенттіктер, БҰҰ–ң Еуропалық экономикалық комитетті, ФИДУС және МСК; ЕСК қазіргі таңда халықаралық қызметті екі салада жүзеге асырып отыр:
пайда бола бастаған рыноктармен кооперация;
қаржы қызметін либерализациялаудағы халықаралық келіссөздер жүргізу.
Бұрынғы СССР елдерінде басталған кооперация бағдарламасын өңдеу бітті. Осы бағдарлама барысында пайда болған, «ноу-хауды» қолдау өте маңызды.
Бұл жаңа қызметтер арқасында кеңейіп отырады. Олардың кейбіреулері өмірден көріне бастады:
Балтия елдерімен коорпорация (бағдарлама басталып қойды);
Сақтандыру орталығы құрған TACIS жобасын Беларусияда жүзеге асыру.
Еуропалық экономикалық достыққа ұқсас Азия континентінде Экономикалық қызмет көрсету ұйымы (ЭҚҰ) тіршілік етеді, оның құрамына Ислам Республикасы Иран, Ислам Республикасы Пәкістан және Түрік Республикалары енді. 1992 жылы бұл достастыққа Орта Азия мен Қазақстан елдері енгізілді. Осы достастықтың төңірегіндегі Иран, Пәкістан, және Түркия сақтандыру ұйымдары бірігіп, қайта сақтандыру компаниясын құрды. Осы елдердің өкілдерінің ойынша Орта Азия мен Қазақстан елдерінің сақтандыру рыноктары осы достастыққа кіруі керек.
Осыған байланысты Иран, Пәкістан және Түркияның қайта сақтандыру компаниялары Азірбайжан, Ауғаныстан, Қазақстан, Өзбекстан, Түркменстан елдерінің өкілдерін қатыстыра отырып бірнеше жиындар ашты.
Бұл елдерде сақтандыруды дамыту экономикалық дамумен қатар жүрді, бірақ сиымдылықтың қанағаттанарлықтай өсуі байқалған жоқ. Сондықтан валюта қайтарылымы көрінді. Қайта сақтандыру пұлдары (қорлар) ОЭС 1967 жылы құрылды [16, 14-17 б.].
Алдағы уақытта бұл пұлдардың жұмысы достастық мүшелерін қанағаттандырмады. Сондықтан достастықтағы елдер мен базасында ірі қайта сақтандыру компанияларын құру туралы келісім құрды.
Қайта сақтандыру компаниялары бұрын болған пұлдың алдында мына өзгешіліктерге ие, атап айтсақ:
- аймақ ішінде және аймақтан тыс қайта сақтандыру компанияларының аймақтық кеңейіп, дамуы (пұлмен салыстырғанда). Көп жағдайда ОЭС-ке кіргізу үшін афро-азиялық елдерді қайта сақтандыру жобасының болуы. Бұл қауіпті балансын тек географиялық бөлу емес, сонымен қатар осы аймаққа шетел валютасын ендіреді;
- қайта сақтандыру компаниялары сақтандыру бизнесінің барлық класында жұмыс істейді. Оған әуе сақтандыруы мен өмірді сақтандыру жатады. ОЭС қайта сақтандыруының көлемінің өсуі байқалады;
- ОЭС қайта сақтандыруы аймақтық экономикалық дамудың инвестициялық қорын берер еді. Бұндай инвестициялардан кіріс резервті толтыра отырып өседі;
- қайта сақтандыру компаниялары сыбайлас компанияларға көмек көрсетіп, олардың қызмет аясын кеңейтуге ат салысады;
- ОЭС қайта сақтандыруы халықаралық рыноктан мамандандырылған қауіп – қатер сақтандыруын арқалау мүмкіндігі пұлдарға қарағанда жоғары.
Қойылған тапсырмалардан шыға отырып, ОЭС қайта сақтандыру компаниясының қызметі мыналар болып табылады:
қайта сақтау операциясын барлық түрі бойынша ОЭС аймағында және одан тыс жүзеге асыру;
өз рыногының сыйымдылығын арттыру үшін қайта сақтандыру компанияларының санын арттыру;
қатысушы компанияларының жақсы жағынан қызмет көрсету шартын дұрыстау, оларға техникалық және консультативті көмек көрсету;
ОЭС аймағындағы валюта қайтарымын шығару;
ОЭС елдерінің ұлтаралық және қайта сақтандыру ұйымдарының әскери келісімшартпен жұмыс істеуі;
ОЭС елдерінің капиталын және резервтерін қордан инвестициялау, ол экономикалық дамуға үлкен әсерін тигізеді.
АҚШ-тың сақтандыру рыногы
Америка Құрама Штаттарындағы қазіргі сақтандыру рыногы мен кәсіпкерлігінің дүние жүзінде өзіне тең келерлік ештеңе жоқ, және сан алуандығымен ерекшеленеді.
Дамыған елдердің сақтандыру рыногындағы АҚШ монополиясы жұмыс істейді, солардың ішінде 8 мыңнан астамы сақтандыру мүлігіне тән. АҚШ-қа тән нәрсе – әр штаттың сақтандыру заңы, сақтандыруды бақылаушысы бар, сондықтан тұтас бақылау органы мен сақтандыру туралы федералды заң жоқтың қолы.
Әрине, әрбір штат өзінің жарғылық капиталын, сақтандыру қызметінің түрлерін орнақтырады, сақтандыру организациясының бақылауын жүргізеді, сақтандыру қызметін бақылауды және басқаруды жүзеге асырады, брокерларға, агенттерге, сақтандыру компанияларына лицензия береді.
Сақтандыру организациясының екі түрі бар – акционерлік қоғаммен екі жақты сақтандыру қоғам Мемлекеттік сақтандыру компаниялары онда жоқ. Компанияның акциясын заңды және жай тұлғалар басқарады. Тарихи тұрғыдан алғанда сақтандыру компанияларының арасында әсіресе екі жақты сақтандыру компанияларының орны ерекше, алайда, көлемі жағынан олар акционерлік қоғамдардан маңызды емес.
Елімізде сақтандырудың 3 түрі бар:
бенефиттер (денсаулықты, өмірді, зейнетақыны, медициналық т.б. сақтау);
жеке меншікті (азаматтардың автомобильдері мен басқа мүліктерінің құрылымын сақтау);
коммерциялық (сақтандырудың басқа да түрлері).
Көптеген штаттардың заңына сәйкес өмір мен мүлікті сақтандыру операцияларын өткізу – сақтандыру компанияларын мамандандыру болып табылады. Қазіргі кезде АҚШ-тың барлық сақтандыру компанияларындағы ақша суммасы 2 трлн. доллар немесе көлемінде келеді. АҚШ үшін сақтандыру индустриясы антимонополды заңға сай келмейді.
Барлық
сақтандырушылар бақылануы, олардың
қызметін 3 консалтингті компаниялары
(A.M. Best, Moody's,
Standard
and Poor`s)
сараптайды, олар қаржы жағдайы туралы
хабар береді, сақтандыру жұмысы бойынша
каталог шығарады, сонымен бірге төлем
мүмкіндіктері туралы информация береді.
Брокерлік компаниялар басқа компаниялардың қызметін сараптаумен айналысу, олардың қаржы жағдайын оқу, ақша төлеу, сервисті қызмет көрсету дәрежесі т.б. қызметтерімен айналысатын ерекше бөлімшелерге байланысты.
Сақтандырушылардың пайдалы жұмыс криитерийлердің шығын дәрежесі, инвестиция бойынша пайда мен коэффициент пайдасы болып табылады.
Американдық сақтандыру қоғамы үшін инвестициялық төлемінің маңызы зор. Жыл үшін пайда негізінен тура сақтандыру операцияларынан емес инвестициялардан түседі [16, 34-35 б.].
АҚШ-тың сақтандырушылары өнідіріс корпорацияларымен тығыз қызмет істейді. Толық емес деректерге қарағанда өндіріс корпорацияларының әрбір 100 басшылары 27 сақтандырушыға келеді. Шындыққа келсек, сақтандыру компанияларының алдында коммерциялық және инвестициялық банктер тұр.
Сақтандыру компанияларының негізін акционерлік қоғам мен екі жақты сақтандыру қоғамы құрайды. Андеррайтер институты мен сақтандыру брокерлерінің институты бар, яғни ол сақтандыру агенті немесе тәуелсіз брокерлік фирма бар. Пруденті деген өмірді сақтандыру ірі сақтандыру қоғамының 20 мыңнан астам сақтандыру брокерлері бар. Басқа да брокерлік фирмаларды атауға болады. Мысалы «Марка-Макленнан», «Фрек Солл», т.б.
80 жылдарда картельді жүйенің жойылуы әскери жағдайдан кейінгі кезеңде жұмыс істеген сақтандыруды құрады. Қазіргі кезде заң сақтандыруға қатысты ақша саясатын қарастыруда.
Соңғы кезеңдерде АҚШ штаттарынан қойылым қозғалысының шектеулілігі алынды, жеке ақшаларда олардың пайызы 40, оны ұсақ сақтандыру компанияларын ірі көптеген шығынға әкеледі.
Әрі сақтандыру компанияларына «Стейт фарм мьючуэл атомобиль иншуранс компани» деген транснационалды компания жатады, ол Иллинойс штатында 1922 ж. пайда болды, транспортты, мүлікті, авиацияны және қайта сақтандыруды сақтандырады.
Тағы бір ірі компаниялардың бірі – «Метрополиттен Лайф иншуранс К», оның негізі 1868 ж. Нью-Йоркте қаланды, 1915 жылдан бастап бұл компания екі жақты бастау өмірін сақтандырады, «Сигма» – 1982ж. негізі қаланған диверсификацияланған сақтандырғыш компания, бұл «Коннетикут джэнэрил корпорейшн» және ИНА корпорейшн» деген екі ескі қоғамның бірігуінен пайда болған, ол мүлік кор жауапкершілікті сақтандырады.
Америкэн интернэшнл групп (АИГ) – қазіргі халықаралық диверсификацияланған сақтандырушы топ және сауда мен өндіріс қауіпсіздігінің АҚШ-тағы сақтандырушысы, соның нәтижесінде 130 елде 44 компаниясы бар, 28 мың адамы бар холдинг компаниясына айналған.
Ірі сақтандыру компанияларының ең маңыздылары:
«Континентал корпорейшн», 1853 ж. негізі қаланған
«Пруденшл Иншуранс компани оф Америка» – 1876ж.
«Олстейт Иншуранс компани» – 1913 ж. және т.б.
Ұлыбританияның сақтандыру рыногы
Ұлыбританияның сақтандырушы рыногы мен кәсіпкерлігі бірнеше жылдардан бері Лондон дүниежүзілік қаржы орталығы Лондон деп таныды. Лондонда орналасқан Ллойдс, сақтандыру және қайта сақтандыру компаниялары Лондон рыногын құрады, олар оны екі тең бөлікке бөледі – Рынок компаниясы және Ллойдс Лондонда дүниежүзілік сақтандыру компанияларының ішіндегі ең ірілері орналасқан. Сонымен бірге барлық ірі халықаралық сақтандыру және қайта сақтандыру брокерлерінің орталық офисі бар.
Лондонда дүниежүзілік сақтандыру компанияларының ішіндегі ең ірілері орналасқан. Сонымен бірге барлық ірі халықаралық сақтандыру және қайта сақтандыру брокерлерінің орталық офисі бар.
Лондонды халықаралық сақтандыру организациясының штаб – квартирасы және ұлттық сақтандыру рыногының бөлімшелері орналасқан, олардың қызметі халықаралық сипатта.
Жеке және мүліктік сақтандыру негізінен мамандандырылған сақтандыру компанияларына ғана тоқталған. Мүліктік сақтандыру жеңіл автомобильдерді, үй мүлігін және азаматтық жауапкершілігін т.б. сақтандыру сияқты дәстүрлі қызметтерді одан әрі дамытады.
Институтты сақтандыру рыногын акционерлік қоғам, екіжақты сақтандыру қоғамы, достық қоғам, шетел сақтандыру компаниялары танытады. Ұлттық сақтандыру компанияларының ішіндегі ең ірісі – халықаралық статусы бар, 690 ұлттық және 143 шетел сақтандыру компаниясы бар «Ллойд» деген сақтандыру корпорациясы [17, 25-27 б.].
1982 жылы Ұлыбританиядағы ЕЭС-тің шешіміне сәйкес жаңа әмбебапты сақтандыру компаниялары пайда болды. Жеке және мүлікті сақтандыру полисін бір сақтандыру компаниясы шығарады. Заң бойынша олар сақтандырудан басқа кәсіпкерліктің басқа түрімен айналысуға болмайды.
Сақтандыру келісімі сақтандыру компаниялары арасында тікелей жүзеге асады, ал олардың арасындағы делдал қызметін андеррайтинг кеңселері, сақтандыру кеңселері мен брокерлер жүргізді.
Анддерайтинг компаниялары әр аймақта сақтандыру полистерін сатумен айналысады, бірақ жеке және заңды тұлғалар арасында жасалған келісіммен шығатын міндеттерге кеңсе жауапты емес.
Ұлыбританияның сақтандыру рыногында маңызды рөлді ұлттық және халықаралық сақтандыру брокерлері, сақтандыру кеңселері алады. Олардың арасында сақтандыру және қайта сақтандыру келісімдерінің 50 пайызы құрылады. Ұлыбританиядағы Сақтандыру заңы 1982 жылы өзгеріс енгізіліп сақтандыру компаниялары туралы Заңға сүйенеді. Заңда сақтандырушының төлем төлеуі, сақтандыру компанияларының инвестициясы туралы сұрақтар, құқықтық нормалар бар.
Ұлыбританияда сақтандыруды сауда мен өндіріс Департаменті жүзеге асырады. Сақтандыруды бақылау көптеген құқық пен бас июге толы. Бақылаудың басты мақсаты сақтандырушылардың қалауын қорғау. Мысалға, басқару мен капитал құрылымын, Ллойдс сақтандыру бірлестігінің қаржы жүйесін қарастырайық.
Ллойдс сақтандыру бірлестігі – Лондон рыногының сақтандыру және қайта сақтандыру бөлігінің ең маңыздысы. Ллойдстың қызмет процесін түсіну үшін оның құрылым қарастыру қажет.
Ллойдстың ерекшелігі – «Член-андеррайтер» немесе «Имена» дегендердің капиталы. Ғасырлар бойы Ллойдтың мүшелері міндеттерге шексіз жауапты болды. Аналитиктердің пайымдауынша, егер Ллойдс акционерлік қоғам болса, онда оның акционерлері жарғылық капиталына Ллойдстың көлемінен 3 есе көп төлер еді.
1994 жылдан бастап Ллойдс принциптері өзгереді, себебі оның мүшесі болып тек «Имена» индивидуалды мүшелерімен бірге шектеулі жауапкершілігі бар корпоративті мүшелер де кіреді.
Бірнеше жылдар бойы Ллойдстағы капиталмен аралас жағдай өз қалпын сақтайды, бұл рынокта Ллойдс санының көбеюіне әсерін тигізеді. Алайда Ллойдстың жеке мүшелерінің көбі «шектеу жауапкершілігі» жүйесіне өткісі келмейді, себебі олар көптеген жеңілдіктерден айырылады.
1995 жылы сақтандыру рыногындағы Ллойдстың корпоративті мүшелерінің үлесі 50 %-ға көбейді. 53 компания 2,4 млрд. фунт стерлинг көлемінде капитал салынды, ал Ллойдстың жеке мүшелері 7,8 млрд. фунт стерлинг көлемінде капиталды жүзеге асырды.
Ллойдстың шығындарымен байланысты сақтандыруды орнына келтіру мен басқа шығындарды төлеуді «Premium Frust Fund» қоры төлейді.
Ллойдстың келесі сенімді дәрежесі Ллойдсқа міндетті түрде депозит пен резерв. Сыртқы мүшелердің 250 мың фунт стерлингтен кем емес жағдайы және депозиті болу керек, бірақ егер оның жағдайы 250 мың фунттан кем болмаса, лимиті төмен болады.
Ллойдстың үшінші ерекшелігі – Ллойдс қорынан тыс жеке актив мүшелері. Бұл активтер де табиғаты жағынан қауіпті, сондықтан Ллойдста «High –Level Stop –hoss» қоры құрылған. Бұл қорға Ллойдстың барлық мүшелері активті қосу керек.
Ллойдстың ең соңғы сенімді сатысының бірі – орталық қор мен жеке меншік. Бұл қор заң бойынша кепілдік қоры емес, алайда мәні жағынан сондай және Ллойдстың мүшесі болып табылмайтын сақтандыру мен қайта сақтандыру кепілдік етеді.
Лойдстың андеррайтер мүшелері өз қызметтерін өз капиталын қауіпке қойып бастады. Одан әрі дамуда Ллойдс мүшелері синдикатқа біріге бастады. Қазіргі кезде 180-ге жуық индексттер бар. Әрбір синдикат бір сақтандырушы жыл тіршілік етеді, одан әрі бөлінеді, одан қайта бірігеді. Ллойдстың сақтандыру мерзімі 3 күнтізбек жылына тең. Үш жылдан кейін «Имена» арасында шығын мен кіріс бөлініске түседі, кірісті бөлмеу деген ұғым мүлде жоқ.
Ллойдс бағалы және күрделі жүйелі кеңсесімен ерекшеленеді. Ллойдстың мүшесі болғысы келетін адам синдикатқа тікелей беттесе алмайды. Алғашқы кезекте ол Ллойдс мүшесінің агентімен келісімге отыруы қажет. Мұндай агенттің қызметі инвесторға таңдау жүргізу сабағынан көрініс табады.
Синдикат мүшелерінің сақтандыру ісін басқару құқығы бар.
Басқару агенттері синдикаттың андеррайтинг саясатын анықтайды. Барлық басқару агенттері автоматты түрде Ллойдстың кеңесшілері басқару агент статусы жоқ.
Сақтандыру компанияларының қаржы есебінің көлемі мен түрлері заңға сәйкес құрылған. Аудиторлық тексеру мен қорытындылар жүргізіледі.
Сақтандыру компаниялары сақтандыру қызметінен кіріске салық төлейді, және мүлікке салық төлейді.
Германияның сақтандыру рыногы
Германияның сақтандыру компаниялары дүние жүзіндегі ең сенімділердің қатарында. Дүние жүзіндегі ең алғашқы міндетті социалды сақтандыру жүздеген жылдар бұрын Германияда пайда болды. Сонымен бірге Германияда дүние жүзіндегі ең алғашқы коммерциялық сақтандыру жүйесі енгізілген. Сонда ең ірі Европадағы сақтандыру компанияларының бірі орналасқан. Мюнхенде – дүние жүзіндегі ірі қайта сақтандыру компаниялары, ал Кельнде – әлемнің барлық қайта сақтандыру компаниялар арасында үшінші орын алатын қайта сақтандыру компаниясы бар.
Германиядағы ең ежелгі сақтандыру компаниясы «Общества взаимного страхования» мұнда сақтандырушылардың өздері сақтандырылған. Мұндай компаниялардың мүшелері жетекшілікті өздері таңдайды, әрі кірісті өзара бөледі.
Германиядағы ең ірі сақтандыру компанияларының бірі – коммерциялық негізде сақтандыру қызметін көрсететін, жеке капитал иесіне жататын акционерлік қоғам.
Германияда сақтандыру компаниялары үшін Федералды бақылаудың бар екенін айта кету қажет. Ол Берлинде орналасқан. Бұл ведомство рынокқа сақтандыру компанияларын мемлекеттік жүйеге жіберуді басқарады. Мемлекет сақтандыру компаниясының жұмыс стилін, өмірін сақтандыруда клиенттерден түскен төлемдерді, сақтандыру жауапкершілігін т.б. тексереді.
Жыл сайын мемлекеттік мекемелер сақтандыру компанияларының жалпы қаржылық жағдайын тексеріп тұрады. Сонымен бірге осы резервтер қайда салынады. Әдетте сақтандыру компанияларына – қозғалмайтын мүлікке резерв енгізу, қарыз беру, облигация сатып алу т.б. тән.
Сонымен бірге Мемлекет клиенттер туралы деректерді бақылайды, сақтандыру компаниясындағы банкте жиналған ақшалар үшінші адамға берілмеуі тиіс. Германияда жеке деректерді қорғау Заңы бар.
Ұсақ акционерлерге қарағанда ірілер өз кірісін қолданбайды, оны мекеменің одан әрі дамуына қосады. Сонымен бірге олар коммерциялық іс-әрекеттерден кірген кірістен де бас тартпайды. Мысалы, біз оны банктер мен сақтандыру компаниялары арасындағы екі жақты қатынастан көрінеді. Мәселен, қаржы қатынастардағы ең қуаттылардың бірі Еуропаның ірі сақтандыру концерінде 10% акционерлік капиталы бар неміс банкі, ал соңғысының өз кезегінде, осы банктің 20% акционерлік капиталы бар, әрі Allianz Holding – тің басқа да банктерде акционерлік капиталының маңызды бөлігі бар [18, 45-48 б.].
Сақтандыру компаниялары банктермен тығыз байланыста. Сақтандыру компанияларының қызметі мен банктер тұтас комплекс құрады. Мысалы, егер жеке адам банктен қарыз алса, банк одан кепілдік талап етеді. Мұндай кепілдіктің орнына өмірді сақтандыру келісімі бола алады. Мұндай кепілдіктің орнына өмірді сақтандыру келісімі бола алады. Клиент өзінің мұрагері ретінде банкттен алады, егер клиент өліп қалса, банк жеңілмейді. Егер клиенттің сақтандыруы болмаса, банк әрине өзі акционер болып табылатын сақтандыру компаниясына барып сақтануды талап етеді.
Германияда сақтандырудың төменгі түрлері белгіленген. Жақындарға пайдалы сақтандыру. Сақтандырылған адам қайтыс болған жағдайда, сақтандыру компаниясы оның жақындарына зейнетақы төлейді.
Еңбекке жарамсыз болған жағдайда сақтандыру. Нақты сақтандыру келісімінің шарттарына сәйкес, мүгедек болған жағдайда айлықты шығындатудың белгілі пайыздары қайтарылады. Әдетте мүгедек болған жағдайда, адам жақсы төленетін жұмыс істей алмайды, сондықтан мұндай жағдайда сақтану қажет.
Жеке зейнетақылық сақтандыру – заң бойынша зейнетақыға қосымша.
1871 ж. бастап Германияда біреуге себепті болсын, себепсіз болсын залал тигізген үшін, оның орнын толтыру туралы заң бар. Бұл қауіптілік сақтандырулы болуы қажет, нақты адамдар оны жүзеге асыруға міндетті. Оларға сақтандыру компаниясын таңдау еркіндегі беріледі.
Мәселен, сақтандыру жауапкершілігі жоқ адам бірде – бір көмедегі қозғалысқа жіберілмейді. Мұндай қызмет көрсететін Германияда 120 сақтандыру компаниясы бар.
Германиядағы отбасыларының 60 %-ында сақтандыру жауапкершілігі бар.
Сақтандыру жауапкершілігі заң бойынша белгілі мамандарға ғана арттырылады: нотариус, салық төлеу сұрағы бойынша консультант, ревизор – экономист. Заңгерлер үшін сақтандыру жауапкершілігі мамандандырылған ассоциацияға ғана тән.
«Мекемені сақтандыру» – бұл өрт, найзағай, жаңбыр, жел т.б. құбылыстардың үйге тигізген әсерін сақтандырады. «Күн» бағасы бойынша үйдің сақтандыруды құру» үйді қайта қайта құруды сақтандыруды қамтамасыз етеді. «Үй шаруашылығындағы заттарды сақтандыру» пәтердегі ұрланған немесе зиян келтірілген заттардың құнын қайтарады. Мұндай сақтандыру Германияның 80% пәтерінде бар.
«Заңды құқықтарын қорғау сақтандырушы» деген сақтандыру да бар. Кімде – кім қауіпсіздікті сақтандырғысы келсе, соған ыңғайлы. Сонымен бірге кез келген адам қаржы қауіпсіздігін, мысалы, жүктерін жоғалтуды сақтандыруына да болады.
Германияда өндіріс сферасындағы сақтандырудың келесі түрлері бар: өндірістегі сақтандыру жауапкершілігі (ұрлық, өндірістегі бұзылыс нәтижесінен туындаған) несиені сақтандыру.
Тауар мен қызметті сатып алушы әрқашан жабдықтаушы есебін төлей алмайды. Мұндай кезде несиені сақтандыру өте пайдалы болады бұл тұтынушыға тауар мен өндірістің негізгі түрлерін сатып алуға мүмкіндік береді. Келісімге отырмастан бұрын сақтандыру компаниясы сатып алушының төлей алу қабілетін тексереді.
Әлемге аты әйгілі герман мемлекеттік сақтандыру фирмасының бір – Хэрмес, неміс экспортерлерінің қауіпсіздігін өзіне алушы. Оның көмегімен соңғы жылдары Орталық және Шығыс Европа елдеріндегі дәстүрлі қауіпсіздік мүмкіндіктерін тұрақтындыруға болады.
Жеке сақтандыру компаниялары жабдықтаушының саяси қауіпсізідігін де сақтандырады, мәселен, белгілі бір елге эмбаргоны жеткізуді хабарлау және соның нәтижесінде дайындалған жабдық қайтадан жүктен түсірілуі мүмкін емес.
Сақтандыру компанияларының жұмысы тек коммерциялық фирма мен өндіріс мекемелерінің қауіпсіздігі ғана емес, рынок концепциясының сапасы мен алғы шарттарын, техникалық жабдықтың сенімділігі мен қауіпсіздігін зерттеу болып табылады. Техниканың қауіпсіздігі мен сенімділігі жеткіліксіз шарттағы қауіпсіздігі сақтандырылмаған, бір жағынан сақтандыру жоқ болған жағдайда, мекеме жұмыс істей алмайды. Сақтандыру компаниясы қысым көрсеткен жағдайда, фирма өз қызметін қайта ұйымдастырады, қауіпті жабдықтан бас тартады т.б. сондықтан сақтандыру компаниялары айналасын қорғау үшін күзетті қажет етеді.
Сақтандыру компанияларындағы жылдың қаржы есебі мен бухгалтер есебінің принципін Федералды бақылау ведомствосы тұрады. Жылдық қаржы есебінің ерекше талаптары – сақтандыруды белгілі бір түрлері байланысты жүргізу, мәселен, өмірді сақтандыру.
Жылдық қаржылық есепке барлық қосымша компаниялардың операция нәтижелері мен бухгалтер баланстары, барлық ел бойынша сақтаушының өзі мен кеңселер де кіруі тиіс.
Компанияның сыртқы аудит халықаралық нормаға және аудит стандартына сәйкес келуі тиіс. Сыртқы аудиттің нәтижесі қаржы тұрақтылығының бағасына, ақы төлеу дәрежесіне, т.б. назар аударылатын аудитор қорытындысымен безендіріледі. Жылдық қаржы есебі, барлық қосымшаларымен бірге акционерлерге беріледі де, баспада басылады.
Кейбір шет елдердегі сақтандыру тәжірибесі. Қазіргі кезде сақтандыруға, оның дамуына мықты әсерін тигізуші төмендегі факторлар: сақтандыру рыногын интернационализациялау, сақтандыру және несие рыногын өсіру, сақтандыру қызметінің жаңа түрлерін өңдеу, рыноктың ірі және массалық қауіпсізідікке бөлінуі, капиталдың концентрациясы. Өз кезегінде, бұл бақыттардың дамуына бүгінгі күнгі әлем экономикасы өз әсерін тигізуде.
Соңғы жылдары әлемдік экономика көтерілу стадиясында, алайда, аймақтық дамуда оның тәуелділігі біркелкі емес: біреуінде депрессия байқалса, (яғни, сыртқы қарызбен, инфляцияның өсуімен, бюджет тапшылығымен байланысты), ал басқа елдерде экономикалық өсу жалғасуда. Әрине, әлемдік экономиканың жағдайын анықтаушы процестер халықаралық сақтандыру рыногының жағдайына әсер ете алмайды. Эксперттеудің бағалауы бойынша, халықаралық сақтандыру рыногындағы қазіргі жағдайды тек жоғары өсу темпі ғана емес, дамушы елдердегі сақтандыру рыногын оятатын белсенділік те анықтайды.
Сақтандыру кәсіпкерлігінде маңызды рольді шет елде 14 – 20% операцияларды жүзеге асыратын француз рыногы. Теңіз сақтандыруында Франция үшінші орында, ал әлемдегі авиациялық қауіп жөнінде 20%.
Бұрынғы жылдары өте әлсіз орында болып келген Франциядағы қайта сақтандыру қазіргі кезде өте қарқынды дамуда және қайта сақтандыру қоғамының жақсы құрылымы құрылуда.
Жалпы сақтандыру премиясының жинағы бойынша Франция рынокта бесінші орында.
Сақтандыруды интернациянализациялау процесінің күшеюіне байланысты сақтанушының да мәселелері қиындап барады. Швеция, Швейцария, Австралия сияқты мемлекеттер батыс елдерінің арасына таралған интирация процесіне қосылудан қалғысы келмейді, бірақ олар Еуропаның экономикалық бірлестігіне кірмей, өзіндік статусын сақтауға тырысады.
Швецияның сақтандыру рыногы өте қызық.
Швецияда кез келген залалдың орнын жабу қажет. Залалдың орнын жабумен тек сақтандырушылар емес, компенсация қызметшілері де айналысады.
Залалдың орнын жабу залал тиген адамның кінәлілік дәрежесін есептеумен анықталады.
Ауада, ауа транспортында адамдарға залал тиген жағдайда, жауапкершілікті өз мойнына әуе қайығының иесі алады, (ол өзі жеке залал тигізбесе де).
Швед мемлекетінде автоинспекцияда тіркелген, бірақ сақтандырылмаған жағдайда транспорт залалы болса, транспорт иесі 1 мың кран штраф төлейді. Ал егер траспорт әр түрлі елдердегі сақтандыру организацияларында сақтандырылса, онда компенсация жауапкершілігі екеуінің арасында бөлініске түседі. Сақтандырушы өзі залалмен тигізсе, сақтандырушы залал тиген адамға кінәлі адамның сомасының орны шыққанща сондай сома төлеуі қажет.
Егер жол – транспорт оқиғасы болған уақытта жүргізушінің киімдері мен басқа да заттарына зиян тигізілсе, оны заңға сәйкес сол оқиға болған жылдағы базалық сомасының жарты көлеміндегі сомасын компенсациялайды.
Сақтандыруға төмендегі траспорт түрлері жатпайды:
қолдану құқығы бар, реквизироваланған;
техникалық қараудан немесе реквизицияның бітуінен кейін үйге жеткізу үшін қолданылады;
әскери үкімет адамдары арасындағы келісімге сәйкес әскери биліктегі немесе үйден әскери бөлімге алмастырылатын транспорт түрі.
Үкімет сақтандыру міндеті қатынасына төмендегілерді енгізбейді.
кейбір шетел мемлекеттерге жататын транспорт түрлері;
шетел мемлекеттерінде орналасқан немесе тіркелген транспорт түрлері.
Швецияда тіркелмеген транспорт түрі, 1959 ж. 20 сәуірдегі Еуропа конвенциясына қосылған мемлекет қатарына жататын болса, шведтік сақтандырусыз-ақ елге кіргізілуге және қолданылуға болады.
Қазақстан сақтандыру компаниялары үшін Жапония сақтандыру рыногы мен кәсіпкерлік тәжірибесінің маңызы зор.
ХІХ ғ. ортасында Жапон аралына сақтандыру келді. Мұнда бір жәйтті айтып өтейік, бұл елдің басқа елдерден айырмашылығы – өмірді сақтандыру және өмірлік емес сақтандыру деген ұғым бар! [19, 64 б.]
Соңғысына мүлікті сақтандырудың барлық түрі жатады, қозғалатын, қозғалмайтын мүлік, автотранспорт, т.б.
Жапонияда сақтандыру кәсіпкерлілігінің бастауы көптеген шетел транспорттарына нүкте қойды. Алғашқы алыс жағалаулар британдықтарды өзіне ұқсастыра бастады. Тек Иокогама портында 240 сақтандыру компаниясы бар. Отандық сақтандырушылар 1879 ж. пайда болды. Ең алғашқы сақтандырушы теңіз компаниясы «Токио Марина», қазіргі кезде ол елдегі ең ірілердің қатарында. Сегіз жылдан кейін «Ясуда» сақтандыру компаниясы пайда болды. Ол масштабы бойынша өмірлік емес сақтандырушы операциясының екіншісі – көп ұзамай сақтандырушылар саны көбейе бастады. Алайда мемлекет тарапынан ешқандай бақылау болмады, резерв қорына ақша түспеді. Соның нәтижесінде көптеген сақтандырушыларды дағдарысқа түсірді.
1900 жылы Жапонияда кәсіпкерлікті сақтандыру туралы Заң қабылданды. 100 жыл өтті, бірақ осы уақыт аралығында тек екі рет қана сақтандырушылардың негізі заңына өзгеріс енгізілді.
1940 жылы Жапонияда 48 сақтандыру компаниялары болған, бес жылдан кейін олардың саны 16 болды, оған себеп – дүниежүзілік соғыс. Әскери жағдайдан кейін экономика дамыды. Елде аз уақыт мерзімінің ішінде әлемдегі экономикалық көрсеткіштерде бірінші және екінші орынға шықты.
Соған сәйкес сақтандыру да дамыды. 1955 ж. Жапония үкіметі барлық автомобильдерді сақтандыру туралы заң қабылдайды.
1973 жылы теңіз сақтандыруы бойынша сақтандыру агенствоваларын жіктеу аквизициясы ендіріледі. Егер сақтандыру жағдайы болмаса, сақтандыру түрін сақтандыру соманы көлемінде депозит ретінде беруді кепілдік ететін 3 жылдан 30 жылға дейінгі сақтау мерзімі бар жинақ сақтандыруы бар. Мұндай сақтандыру жапондар арасында кең таралған.
Қазіргі таңда Жапонияда 56 сақтандыру компаниясы бар. 1955ж. салыстырғанда сақтандыру төлемі 124 есеге артқан, әр жылдың өсім 13% құрайды. Сақтандыру компанияларына бақылау қызметін Жапонияның қаржы Министрлігі жүргізеді. Соңғы жылдары сақтандыру Заңына өзгерістер енгізілді, онда Жапонияның сақтандыру рыногын құқықты басқаруда мемлекеттің қатысын шектеу туралы бағыт бар.
1997 жылдың қыркүйегінен бастап «дискриминациялы автомобильді сақтандыру» деп аталатын жүйеге рұқсат беріледі, ол сақтандыру төлемдерінің қойылымын анықтауға, тәжірибеге, жасқа, жынысқа тәуелді қауіп негізінде тура келісімдерді ұйымдастыру тәсілі мен сақтандыру шартына, эксплуатация режиміне, автомобиль маркасына, меншік түріне мүмкіндік береді.
1996 жылдан бастап сақтандыру премияларының қойылымын либерализациялау сақтандыру брокерлерін активизациялауда қамтамасыз етеді. Жапон кәсіпкерлігі бағытымен ерекшеленетіндіктен, сақтандыру брокерлері арасында конкуренция басталуда.