1.3 Сақтандыру қызметін мемлекеттік реттеу

Сақтандыру нарығын құруды арнайы сақтандыру туралы заңға негіздеу керек, онда сақтандыру нарығына қатысушылардың бәрі үшін кең жағдай жасауға бейімделіп, әсіресе сақтандыру ісіндегі аса қауіпті авантюризмнің пайда болуына мүмкіндік бермеу керек.

Сақтандырудағы заң шығарушылық тек қана клиенттердің мүддесін ғана емес, сондай – ақ сақтандыру ұйымдарының өздерінде болуы ықтимал банкроттықтан сақтандыру құрылымдарында туындаған монополизмнен сақтауға тиіс. Осы сақтандыру ұйымдары өткізіп жатқан операциялардың қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін де, өздерінде бар қаражатты салудың мақсатқа сәйкестілігі үшін де және сақтандырушы мен сақтандырылушының қарым – қатынасын ғана емес, секілді мемлекетпен, тіпті сақтандырушылар арасындағы қатынастар үшін де қажет [5, 28 б.].

Нарық, әсіресе оның алғашқы қаз тұру сәтінде алып – сатарлық науқанның тууына соқтырмай қоймайды, ондағы мақсаты «сақтандыру бәлішінен» тезірек әрі молырақ асап қалу. Сондықтан сақтандыру қызметін реттейтін қатаң жүйе аса қажет, ол бір жағынан өздерінің өте айқын болашағы мен мүмкіндіктерін болжап сақтандыру жүргізетін, аяқтарына нық тұрған сақтандыру ұйымдарының жолынан кедергілерді алып, екінші жағынан – сақтандыру ісі мен сақтандырушыларға зиянын тигізетін ұйымдарды сақтандыру нарығына жібермес еді. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің VIII сессиясы (1992 жылдың маусымы) «Қазақстан Республикасындағы сақтандыру туралы» Заң қабылдады, ал X сессияда бұл заңға жекелеген өзгерістер мен толықтырулар енгізілген болатын.

Осы Заң енгізілген өзгерістер мен толықтырулар ескеріле отырып, сақтандыру қызметтерінің нарықтық қатынасын қалыптастыруға, сондай – ақ кәсіпкерлік қызмет субъектілері мен азаматтарды сақтандыру қорғанысын кеңейтуге бағытталған.

Осы Заңмен реттелетін қатынастар:

Сақтандыру шартын жасасу мен орындау барысында туындайтын сақтандырушы мен сақтанушы арасындағы қатынастар;

Сақтандырушылар мен сақтандырушылардың сақтандыру қатынастары арнаулы заңдармен реттеледі.

Сақтандыру қызметін жүзеге асыратын адамдарды мемлекеттік тіркеу.

Сақтандыруды жүзеге асыратын адамдарды мемлекеттік тіркеу кәсіпорындарды тіркеу үшін белгіленген тәртіппен жүргізіледі.

Сақтандырушының жарғылық қорының мөлшері оның меншік түріне және қызметінің ұйымдық түріне қарамастан 100 мың сомнан кем болмауға тиіс.

Сақтанушының заңға қайшы мүдделері сақтандыруға жатпайды. Шетел азаматтары, азаматтығы жоқ адамдар, шетелдік заңды ұйымдар сақтандыру қорғанысы құқығын Қазақстан Республикасы азаматтарымен, заңды ұйымдарымен бірдей пайдаланады. Жекелеген жағдайларда бұл құқықтан айыру тек заң актілерімен белгіленуі мүмкін.

Шетелдік заңды мекемелер мен Қазақстан Республикасы аумағында тіркеліп, жұмыс істейтін шетелдік қатысулар арқылы өз қызметкерлерін, мүліктері мен жауапкершілігін сақтандыру, сол секілді Қазақстан Республикасы заңдарына сай міндеттілікке жататын басқа да сақтандыру Қазақстан Республикасының сақтандыру мен халықаралық практика туралы заңдылықтарына сәйкес Қазақстан Республикасының сақтандыру кәсіпорындарында жүзеге асырылады.

Шетелде жүрген Қазақстан Республикасы азаматтары мен заңды ұйымдарының мүліктік мүдделері, егер бұл сол елдің заңдарына қайшы келмесе, Осы Заңға сәйкес сақтандыруға жатады.

Сақтандыру міндетті және ерікті сақтандыру түрінде жүзеге асырылады. Міндетті сақтандыру – заң күшімен жүзеге асырылатын сақтандыру.

Міндетті сақтандыру кезінде сақтанушы сақтандырушымен құқылық актіде ескерілген, осы сақтандыру қатынастарын реттейтін жағдайларға орай шарт жасасуға міндетті. Міндетті сақтандыру шарты өз қызметін ұсынған кез келген сақтандырушымен жасалуы мүмкін. Мемлекеттік сақтандыру кәсіпорны үшін мұндай шартты жасау оның міндеті болып табылады. Міндетті сақтандыру мынадай жағдайларда қолданылады: әуе, темір жол, су жолы, ішкі су жолы қатынастары және облысаралық, республикааралық автомобиль көлігі маршруттарындағы жолаушыларды сақтандырғанда; заңды ұйымдарды – көлік құралдары иелерінің азаматтық жауапкершілігін сақтандырғанда. Міндетті сақтандыруды ұйымдастыру мен жүргізу тәртібін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті белгілейді. Ерікті сақтандыру – тараптардың ықылас білдіруімен жүзеге асырылатын сақтандыру.

Сақтандыру талаптары сақтанушы мен сақтандырушы арасында жасалатын шартпен белгіленеді. Сақтандыру шарты бойынша сақтанушы сақтандыру төлемін төлеуге міндеттенеді, ал сақтандырушы сақтандыратын жағдай туғанда сақтанушыға немесе шартта көрсетілген өзге адамға сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемін) төлеуді мойнына алады. Сақтандыру шарты жазбаша түрде жасалады. Жазбаша шарттың үлгісін сақтандырушы таңдайды, не тараптардың келісімен белгіленеді. Шарт. Егер онда өзге тәртіп көзделмеген болса, алғашқы сақтандыру төлемін төлеген кезден бастап бекітілді деп саналады.

Сақтандыру шартының мазмұны тараптардың келісімімен айқындалады.

Сақтандыру шартында: шарт тараптары; атандыру объектісі; сақтандыру жағдайы; сақтандыру сомасының (сақтандыру өтемінің) мөлшері, оны өтеудің тәртібі мен мерзімі; сақтандыру төлемінің мөлшері, оны өткізудің тәртібі мен мерзімі; шарттың қолданылу мерзімі; шарт талаптарын бұзғаны үшін тараптардың жауапкершілігі көрсетілуі қажет. Тараптардың келісімі бойынша шартқа басқа да тараптар мен міндеттемелер енгізілуі мүмкін.

Қолданылып жүрген заңдармен салыстырғанда сақтанушының жағдайын нашарлата түсетін және осы Заңға қайшы келетін шарт талаптары жарамсыз деп табылады. Сақтандыру төлемдерінің мөлшерлері шартпен белгіленеді, заңдармен белгіленген мөлшерлер бұған кірмейді [6, 236 б.].

Тараптардың келісімдерімен сақтандыру төлемдері шетел валютасымен төленуі мүмкін. Сақтандыру төлемін шартта көрсетілген мерзімде төлемеу, егер шартта өзгеше көзделмеген болса, шарттың тоқталуына әкеп соғады.

Мерзімінен бұрын тоқтатылған шарт төлем бойынша қарыздар өтелген жағдайда бір ай ішінде қайта жалғастырылуы мүмкін. Шартта неғұрлым ұзақ мерзім көзделуі мүмкін. Бұл ретте шартты жалғастыру жөнінде жазбаша өтініш талап етілмейді. Мерзімінен бұрын тоқтатылған шарт сақтанушы қарыз сомасы төлеген күннің ертеңінен бастап қайта күшіне енеді.

Сақтандыру төлемін уақытылы өткізбеу себепті шарт мерзімінен бұрын тоқтатылғанда, сақтанушыға төленген сақтандыру өтемінің шартта көрсетілген бөлігі қайтарылып беріледі. Міндетті мемлекеттік сақтандыру жөніндегі төлемдер өндіріс шығынына жатады.

Сақтандырудың ерікті түрі бойынша шығын кәсіпорындардың, бірлестіктердің және ұйымдардың қатысуымен, әрі олардың жекеменшік түрлеріне, олардың өкіміндегі табыс есебіне қарамай – ақ жүзеге асырылады. Сақтандыру сомасы мен сақтандыру өтемінің мөлшері, олардың мөлшері заңдармен белгіленбеген жағдайлардың бәрінде, шартпен белгіленеді.

Жеке басты сақтандыру бойынша сақтандыру сомасы сақтанушыға оған әлеуметтік сақтандыру, әлеуметтік қамсыздандыру бойынша және шеккен зиянның орнын толтыру ретімен тиесілі сомаға қарамастан төленеді.

Мүліктік сақтандыру бойынша сақтандыру өтемі, егер шартта өзгеше көзделмесе, сақтандыру жағдайы туған кезде сақтанушы тікелей шеккен нақты зиянның мөлшерінен аспауға тиіс.

Сақтандырушы алған сақтандыру сомасына және сақтандыру өтеміне салық салынбайды.

Тараптардың келісімімен сақтандыру сомасы мен сақтандыру өтемі шетел валютасымен төленуі мүмкін.

Сақтандырушы сақтандыру жағдайы туған кезде сақтанушыға (сақтандырылған адамға) сақтандыру сомасын, (сақтандыру өтемін) шартта көрсетілген тәртіп пен мерзімде төлеуге, сондай – ақ өтелуге тиісті зардапты азайту мақсатында жұмсалуға қажетті шығынның орнын сақтандыру сомасы ауқымында толтыруға міндетті. Сақтанушы сақтандырушыға сақтандыру жағдайы туралы шартта белгіленген мерзімде және үлгіде хабарлап, сақтандырылған мүліктерді құтқару мен сақтау шараларын жасауға, сондай – ақ кінәлі адамнан өндіріп алу құқығын қамтамасыз етуге міндетті.

Сақтанушының (сақтандырылған адамның) келтірілген зиянға жауапты адамнан өндіріп алу құқығы мүліктік сақтандыру бойынша сақтандыру өтемін төлеген сақтандырушыға осы сома ауқымында көшеді. Сақтанушы (сақтандырылған адам) осы талапты орындату құқығы үшін қажетті қолында бар құжаттардың барлығын сақтандыру өтемін алған кезде сақтандырушыға беруге міндетті.

Сақтанушының азаматтық заңдарда белгіленген тәртіппен тигізген зияны үшін жауапты адамға сақтандыру өтемі сомасының ауқымынан жоғары талаптар қою құқығын сақтандырушыға беруге, сондай – ақ ол адамға басқа да талаптар қоюды тапсыруға құқығы бар. Бұл құқықтардың көшуін сақтандыру шартында ресімдеуге де болады.

Сақтанушы сақтандыру жағдайы туғаннан кейін сақтандырушыға өзінің сақтандырылған мүлікке деген құқығынан бас тартатының хабарлап, сақтандыру сомасын толық көлемінде алуына болады. Сақтандыру шарты заңдарда көзделген жалпы негіздемелерден басқа мынадай жағдайларда жарамсыз деп танылады. Егер ол: осы Заңның 5-бабының төртінші бөлігінде қарастырылған жағдайларда; қылмыстық жолмен тапқан немесе қылмысты істің себепшісі болып табылатын мүліктерге қатысты; сақтанушы шарт жасасқанда заңсыз пайда табуды алдын ала көздеп, оның ішінде, бұл сақтандыру жағдайы туғаннан кейін жасалған болса.

Егер сақтандыру жағдайы мынадай себептерден:

- сақтанушының қорғануға қажетті және амалсыз мәжбүр болған жағдайлардағы әрекеттерінен өзге сақтану жағдайын туғызуға біле тұра әдейі бағытталған, не оның тууына себепші болатын әрекеттерінен;

- сақтанушының заңмен белгіленген тәртіппен әдейі жасалған қылмыс немесе әкімшілік құқық бұзушылық деп танылған әрекеттерінен;

- егер әскери қатерден сақтандыру шартпен көзделмеген болса, заң жүзінде белгіленген тәртіппен әскери деп танылған әскери әрекеттерден және соларға қатысты әскери сипаттағы шаралардан туындаған жағдайда сақтандырушы сақтанушыға сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемін) төлеуден толық немесе ішінара бас тартуға қақылы. Әскери іс - әрекеттерден туындайтын негіздемелер бойынша сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемін) төлеуден толық немесе ішінара бас тартуға қақылы. Әскери іс - әрекеттерден туындайтын негіздемелер байынша сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемін) төлеуден бас тартылған жағдайда сақтанушыға ол өткізген сақтандыру төлемдері қайтарылып беріледі. Сақтандырушы негізгі сақтандыру шартын өзгеріссіз қалдыра отырып, сақтандыру шарты бойынша өз міндеттерінің бір бөлігін екінші сақтандырумен қайта сақтандыру арқылы қамтамасыз етуге құқылы [7, 114 б.].

Бірігіп сақтандыру сақтандырушылардың бір сақтандыру шарты бойынша бірлесуіне жол береді, бұл ретте олардың сақтанушы алдында ортақ жауапкершілігі пайда болады.

Сақтандырушылардың жауапкершілігі

Сақтандыру сомасын (сақтандыру өтемін) уақытылы төлемегені үшін сақтандырушы сақтанушыға (сақтандырылған адамға) мерзімі өтіп кеткен әр күн үшін төлеуге тиісті соманың

Нақты адамға – 0,2 проценті;

Заңды ұйымға – 0,1 проценті мөлшерінде өсім төлейді.

Сақтандырушының лауазымды адамдарды Қазақстан Республикасы заңдарында көзделген тәртіптілік, материалдық, әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікті мойнына алады.

Сақтандыру шартынан туындайтын дауларды белгіленген тәртіпке сәйкес сот немесе төрелік сот қарайды. Бұл ретте сақтандырушылар мен сақтанушылар осы істер бойынша мемлекеттік баж салығын төлеуден босатылады.

Сақтандыру операцияларының қаржы жағынан тұрақтылығын және сақтандыру қызметін жүргізуді қамтамасыз ету үшін сақтандырушылар мақсатты қорлар: негізгі, қосалқы және сақтандыру – валюта қорын жасайды.

Қорлар мөлшерін сақтандырушылар дербес белгілейді Сақтандыру қорларына салық салынбайды. Сақтандырушы қызметін тоқтатқан жағдайда сақтандыру қорларының қалған қаражатына белгіленген тәртіпке тәртіппен салық салынады. Сақтандырушылар заң жүзінде рұқсат етілген кез келген басқа бір кәсіпкерлік қызметпен айналысуға қақылы.

Сақтандыру кәсіпорындары меншіктің кез – келген түрінде болуы мүмкін. Меншік түрлері әр түрлі сақтандыру кәсіпорындары өз қызметтерін жүзеге асырған кезде тең құқықтарда пайдаланады. Сақтандыру кәсіпорынның ұйымдық түрін құрылтайшылар белгілейді.

Шетел азаматтары мен шетелдік заңды мекемелер, сол секілді олар қатысып отырған бірлескен кәсіпорындар Қазақстан Республикасы аумағында сақтандырушы ретінде қимыл жасай алмайды.

Сақтандырушының негізгі сақтандыру қызметінен алатын пайдасы кіріс (сақтандыру қызметінен алынған сақтандыру төлемдері мен өзге де кірістер) мен шығыстың (сақтандыру сомасын төлеу мен сақтандыру ісін ұйымдастыруға және оның материалдық базасын жасауға кеткен шығындарды өтеу, еңбекке ақы төлеуге жұмсалған шығындар, сақтандыру қорларына аударымдар) арасындағы айырма ретінде белгіленеді.

Заңды алғаш рет тәжірибеде қолдануға кіріскенде – ақ, оның олқылықтары, кемшіліктері айқын аңғарылады. Осыған орай кейбір ережелер әлемдік тәжірибедегі қабылдаған сақтандыру нарығын ұйымдастыру мен оның функциясының принциптеріне сай келмейді.

Министрліктерде, ведомстволарда құрылған кейбір сақтандыру ұйымдары антимонополиялық заң шығару мен жоғарыда айтылған заңды өз қызмет жағдайларын пайдаланып бұзып, ықтиярсыз – міндеттілікке айналдырып, сақтандырудың жекелеген ерікті түрлерін монополияландырды. Сөйтіп, әуе көліктері жолаушыларының ерікті сақтандыруды «Авиаполис» сақтандыру корпорациясына, теміржол көлігі – «Комеск – Өмір» коммерциялық сақтандыру компаниясына шоғырландырып облыстық ауыл шаруашылығы бұйрық түрінде ауылшаруашылығы басқармаларының өздері құрған сақтандыру ұйымдары деп аталатындардың мүлкін ғана сақтандыруды колхоздар мен совхоздардың басшыларына тапсырып отыр.

Біздің ойымыз бойынша сақтандырудағы осындай былықтың басты себебі тәуелсіз мемлекеттік сақтандыру қадағалауының болмауы, сондықтан Заңның 4-бабын мынадай редакцияда жасау керек еді: «Сақтандырумен айналысатын мекемені мемлекеттік тіркеуді Сақтандыру қадағалауы жүргізіп, сақтандыруды жүргізуге құқық беретін рұқсат лицензия береді. Жекеменшіктің түріне, қызметтің ұйымдық формасына қарамастан сақтандырушының жарғылық қорын құнсыздану процесін ескере отырып, көтеріңкі мөлшерде анықтау қажет. Мемлекеттік сақтандыру қадағалауы қызметінің билігі мен тәртібі Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті бекітетін Ережелермен анықталатын болуы тиіс».

Заңның 6-бабында міндетті сақтандыру түрлерінің тізімдері келтірілген, мұның ешбір пайдасы жоқ. Кез – келген уақытта міндетті сақтандырудың жаңа түріне деген сұраныс пайда болады немесе керісінше – барының өзі керек болмай қалады, бұл әрдайым іс үстіндегі Заңға әр түрлі өзгерістер енгізуге мәжбүр етеді. Осы бапта міндетті сақтандырудың кез – келген сақтандырушымен жасалуы мүмкінділігі бекітілген. Ал тәжірибе міндетті сақтандырудың тиімділігі сақтандырушылар үшін республика көлемінде тек оның ең аз құнын сақтандыру қорымен үлесіне біртұтас жүргізгенде қамтамасыз етілуі ықтимал. Басқа қырынан алғанда сақтандырудың шартың, сақтандыру төлемінің мөлшері мен сақтандырудың өтемін төлеу тәртібін мемлекет бекітеді, демек ол түптің түбінде сақтандырудың қаржылық нәтижесіне жауап береді. «Міндетті сақтандыру құқықтық актіде көрсетілген жағдайларда қолданылады. Мемлекеттік міндетті сақтандырудың барлық түрін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің тапсырумен мемлекеттік сақтандыру ұйымы жалғыз жүргізеді».

Бұрындары сақтандыру қорлары бірнеше мәрте сақтандырумен байланысы жоқ мақсатта бюджетке түгелдей алынып келеді. Бұл әлі күнге жалғасып, сақтандыру жол және басқа қорларға жіберіледі деген желеумен жүргізілуде. Шын мәнінде бюджетке сақтандыру шарты арқылы транзитпен сақтандыру ұйымында өз қаражаттарын сеніп бергендердің, кәсіпорындар мен азаматтардың ақшалары түгелдей алынып келеді. Мұндай жүгенсіздіктен құтылу үшін, Заңда бұл жөнінде арнайы айтқан жөн. Бұл үшін 18-баптың екінші бөлігіндегі «салық салынбайды» дегеннен кейін: «осы Заңның 13-бабында көрсетілген жағдайлардан өзге жерде сақтандыру ұйымдарынан алуға болмайды» деп жазу керек [8, 42 б.].

Қазір Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинетінің немесе Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі жанынан Мемлекеттік сақтандыру қадағалауын құру басты маңызға ие болуда. Сақтандыру нарығы дамыған елдердің бәрінде мемлекет тарапынан сақтандыру заңдылықтарының сақталуына жеткілікті қатаң сақтандыру бақылауы жүзеге асырылуда. Біздің жағдайымызда мемлекеттік сақтандыру қадағалауы ведомстволық араласудан азат болуы керек. Мынадай жағдайда, яғни өздерінің қолдарында жеткілікті ақшалай қаржысы, қызметтерін айқындайтын жарғысы бар жаңадан қайта құрылған сақтандыру ұйымдарына лицензия беру жүктелсін. Сақтандыру қадағалауы сақтандыру тарифтерінің деңгейін, сақтандырушылардың қоры және резервтік қорларының құрылуын, инвестициялық саясаттың барысын, есепке алу, есеп беру, бюджетке төленетін салықтың түгелділігі мен уақытылығын қарап отыруға тиіс. Сақтандыру қадағалауына сақтандырушылар өз Жарғылары мен сақтандырудың іс үстіндегі заңын бұзатын болса қаржылық санкция салу, заңдылықты өрескел бұзушылардың қызметін тоқтатуға құқық берген жөн.

Өркениетті сақтандыру нарығын құру үшін сақтандыру қадағалауының қажеттігі ешқандай сенімсіздік туғызбайтыны анық. Қуатты аз сақтандыру қоғамдарының жедел өсу процесін тәртіптеп отырумен сақтандыру қадағалауы айналысуға тиіс, өйткені әлгілер өз әрекеттерімен көп жағдайда алып-сатарлыққа апарып соғып жүр.

Қазақстан Республикасы аумағындағы мемлекеттік сақтандыру қызметтерін реттеуді арнайы құрылған Үкіметтік ұйым – Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің сақтандыру Департаменті жүзеге асыруға тиіс.

Қаржы министрлігі сақтандыру Департаментіне сақтандырушылардың қызметін реттеу мақсатымен мынадай құқықтар беріледі:

- сақтандыру қызметін жүргізуге лицензия беруге;

- сақтандырушылардың бірыңғай Мемлекеттік тізімін (реестр) және де сақтандырушылар ассоциациялары одағының, сол секілді сақтандырушылар брокерлерінің тізімін кіргізуге;

- сақтандыру тарифтерінің дәлелділігіне, сақтандырушылардың қаржылық тұрақтылықпен қамтылуына бақылау жасауға;

- сақтандыру резервтерін құру ережелері мен орналастыруды, сақтандыру операцияларының көрсеткіштері мен есепке алу нысандарын және де сақтандыру қызметі туралы есеп беруді белгілеуге;

- сақтандыру мәселелері бойынша нормативтік әрі әдістемелік құжаттарды жете ойластырып дайындауға;

- сақтандыру қызметін іс жүзінде қолдану дағдысын жинақтауға, белгіленген тәртіпте Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы заң шығаруларын дамыту мен одан әрі жетілдіру жөнінде ұсыныс жасап, жете ойластырылған дайындық беруге;

- сақтандырушылардан сақтандыру қызметі жайлы белгіленген есеп беруді және де олардың қаржылық жағдайлары жөніндегі хабарларды қабылдап алуға;

- банкілерден, кәсіпорындардан, мекемелер мен ұйымдардан, сол секілді азаматтардан қажетті хабар – ошарларды алуға;

- сақтандырушылардың Қазақстан Республикасының сақтандыру туралы заң шығарушыларының сақталуына және де олардың беріп отырған есептерінің растығына тексеру жүргізуге;