3.Głoski (charakterystyka samogłosek, charakterystyka spόłgłosek).

Głoskę słyszymy, literę piszemy. Jedna głoska może być zapisana dwoma znakami, czyli dwiema literami, np. Głoska sz jest zapisywana przy użyciu dwu liter – s i z.

Najmniejszy segment wypowiedzi wychwytywany przez ucho ludzkie to głoska. W języku polskim są 42 głoski – dzielimy je na samogłoski i spόłgłoski).

W języku polskim mamy 5 – 8 fonemów samogłoskowych: i, (y), e, a, o, u, (ą), (ę). W tradycyjnych opisach języka polskiego przyjmuje się też, że istnieją co najmniej dwa fonemy samogłoskowe nosowe odpowiadające literom ę i ą. W nowszych opisach fonologii polszczyzny współczesnej fonemów samogłoskowych nosowych nie wymienia się, uznając, że grafemom ę, ą odpowiadają w istocie ciągi złożone z dwu fonemów, ustnej samogłoski oraz odpowiedniego fonemu spółgłoskowego. Jeżeli przyjąć, że istnieje 6 polskich fonemów samogłoskowych, to literom (grafemom) samogłoskowym odpowiadają następujące fonemy:

-literom i, y – i/y (Litera i może oznaczać również zmiękczenie poprzedniej spółgłoski. Przyjęcie istnienia jednolitego fonemu i/y wymagało przyjęcia istnienia w wyrazach obcych niezależnych fonemów typu r´, t´. Obecnie powszechnie[1] przyjmuje się istnienie dwóch odrębnych fonemów i oraz y.);

-literom e, a, o – odpowiednio fonemy e, a, o;

-literom u, ó – fonem u;

-literze ę – fonemy (grupy fonemów) en (np. przed t), eń (np. przed ć) em (np. przed b), e (np. przed l, ł i na końcu wyrazu);

-literze ą – fonemy (grupy fonemów) on (np. przed t, k), oń (np. przed ć) om (np. przed b), o (np. przed l, ł), ą (np. na końcu wyrazu).

Fonem /a/ realizowany jest jako głoska [ä][2], fonem /u/ jako głoska [u], fonem /o/ jako głoska [ɔ]. zaś fonem e jako głoska [ɛ]. Między dwiema spółgłoskami miękkimi (tak jak w wyrazach jajko czy pięć)[3] występują odpowiednio głoski [æ], [ʉ], [o] i [e]. Co do fonemów i oraz y, w nagłosie, po samogłosce i po spółgłosce miękkiej (czyli tam, gdzie odpowiada mu litera i) występuje tylko [i], a po spółgłosce twardej (litera y) – [ɨ].

Obok zapisu /ɨ/, /ɛ/, /ɔ/ spotyka się /ɪ/, /e/, /o/.

Samogłoski nosowe.

W języku polskim występują zachowane jeszcze z prasłowiańskiego samogłoski nosowe, które zanikły w większości pozostałych języków słowiańskich (występują w języku kaszubskim, oraz można było resztkę ich znaleźć w dialektach macedońskich i bułgarskich jeszcze w początku minionego wieku). Samogłoski te to ą oraz ę. Jednak i w polskim zachodzi proces zaniku samogłosek nosowych. Samogłoski historycznie nosowe, w pewnych kontekstach przechodzą w nienosowe. Dotyczy to przede wszystkim ę na końcu wyrazu, np.:

Zjawisko	Przykład
	Pisownia	Przeważająca wymowa
Zanik nosowości ę w wygłosie	się	sie
	kobietę	kobiete
	widzę	widze

Ale ten proces nie zachodzi tak jak w większości języków słowiańskich, bo tutaj nie zanika nosowość, lecz jakby spółgłoska nosowa odszczepia się od samogłoski i stoi sama. Obecnie praktycznie wszystkie dawne samogłoski nosowe wymawiane są asynchronicznie jako nosowe dwugłoski, tzn. składają się z elementu ustnego i nosowego. Elementem nosowym jest [n] (przed /d/, /t/, /cz/, /dż/, /c/, /dz/), [ɲ] (przed /ć/, /dź/), [m] (przed /p/, /b/), [ŋ] (przed /k/, /g/), [w̃] (przed /s/, /z/, /sz/ i /ż/). Tak więc typowa współczesna wymowa dawnych samogłosek nosowych to np. „kąt” – /kɔn̪t̪/, „wąż” – /vɔw̃ʃ/ (wymowa /vɔ̃ʃ/ nie jest już w ogóle brana pod uwagę przez autorów nowszych opracowań specjalistycznych[5], chociaż jest stosowana w słownikach[4]), „trąbka” – /ˈt̪rɔmpka/. W innych językach nosowość zanikła, np. ǫ przeszło często w u (czeskie „budu” i rosyjskie „буду” („budu”)) obok polskiego „będę” /bende/ z prasłowiańskiego „bǫdǫ”.

Dwugłoski nosowe tworzą się tam, gdzie ich wcześniej nie było, najczęściej w pozycji przed /s/. Por. pisownię nonsens i wymowę /ˈn̪ɔw̃sew̃s/. Tego typu wymowa zdarza się także w przypadku samogłosek innych niż e i o, np. „awans” – /ˈavaw̃s/, „kunszt” – /kuw̃ʃt/.

Istnieje też tak zwana wymowa beznosówkowa, uważana za błędną przez normatywistów.