Лекція 1. Stylistyka

Spis treści

1.Predmiot i zakres stylistyki.

2. Pojęcie i rodzaje stylu.

(Styl autora, styl utworu, styl gatunku literackiego, styl epok).

Literatura

1.Stylistyka polska. Zarys. Kurkowska H.,Skorupka St.Warszawa,1959.- S. 60-65.

2.Podstawy stylistyki i retoryki. E.Wierzbicka, A.Wolański, D.Zdunkiewicz-Jedynak.Warszawa, PWN, 2008. – s. 2-14.

1.Opracowanie lektur i wierszy. Warszawa, 2010.- s.16-19.

2. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pomoc:Porady_stylistyczne

3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Stylistyka

1.PRZEDMIOT I ZAKRES STYLISTYKI

Nazwa stylistyki datuje się z połowy XIX wieku. Utworzona od łac. stylus (gr. axv/.oc) na wzór terminu gramatyka, pojawia się w różnych ję­zykach europejskich: ang. stylistic (później w formie stylistics), fr. styli-stiąue, niem. Stilistik. Spośród słowników polskich jako „naukę o stylu" notuje po raz pierwszy ten wyraz Słownik Wileński (1861 r.).

Odkładając na później ściślejsze określenie, czym jest stylistyka, po­równajmy dwojaką analizę tekstu: 1) ze stanowiska językowo-gramatycz-nego i 2) ze stanowiska stylistycznego. Posłuży nam w tym celu początek ósmej księgi Pana Tadeusza:

„Przed burzą bywa chwila cicha i ponura; Kiedy nad głowy ludzi przeleciawszy chmura Stanie i gicżąc twarzą, dech wiatrów zatrzyma, Milczy, obiega ziemię błyskawic oczyma, Znacząc te miejsca, gdzie wnet ciśnie grom po gromie: Tej ciszy chwila była w Soplicowskim domie. Myśliłbyś, że przeczucie nadzwyczajnych zdarzeń Ścięło usta i wzniosło duchy w kraje marzeń."

Analizując ten fragment, możemy się zastanawiać nad formami flek-syjnymi poszczególnych wyrazów, nad ich budową słowotwórczą i zna­czeniem, możemy brać pod uwagę strukturę całego okresu i poszczegól­nych zdań i wtedy będzie to analiza językowo-gramatyczna.

Możemy też starać się określić, za pomocą jakich form i środków języ­kowych poeta wyraża treść tego okresu, za pomocą jakiego obrazu oddaje moment poprzedzający ważne wydarzenia w Soplicowie. Zauważymy przede wszystkim, że spokój przed tymi wypadkami zestawia poeta z ci­szą przed burzą i że cały przytoczony okres to rozbudowane porównanie, które w sposób niezmiernie sugestywny oddaje nastrój wyczekiwania. Na ten nastrój składają się elementy językowe obrazu. Nagromadzone prze­nośnie o charakterze animizującym uwydatniają ciszę i ukazują bezgłośne, dalekie błyskawice będące zapowiedzią rychłych gromów. Chmura bu­rzowa jest przedstawiona jako człowiek, który nim wybuchnie gniewem, zapowiada to miną „grożąc twarzą" i rzucając oczyma „błyskawice". Napięcie i dynamizm ciszy podkreśla postać dokonana czasowników: stanie, zatrzyma, ciśnie. Niedokonane formy: milczy, obiega urozmaicają monotonię form dokonanych. Użycie w analizowanym fragmencie różnych czasów (teraźniejszego, przyszłego dokonanego, przeszłego) odbija jakby zmienność przyrody, uzmysławia to, że w naturze mimo pozornej ciszy stale się coś dzieje coś zmienia. W zestawieniach treści poszczególnych wyrazów jest całkowita harmonia. Treści te wzajemnie się uzupełniają, wynikają niejako jedne z drugich. Nie ma tu połączeń zaskakujących — są one raczej utarte, ale charakterystyczne. Niezwykły związek wyrazowy „błyskawic oczyma" znajduje oparcie w szerszym kontekście („obiega ziemię błyskawic oczyma") i uzasadnienie w animizowanym obrazie chmury. Wszystkie formy i elementy językowe służą zasadzie najpełniej­szego oddania treści i nastroju opisywanego zjawiska.

Tego rodzaju analiza tekstu, jaką tu naszkicowaliśmy, a więc doko­nywana ze stanowiska celowości i przydatności użytych w nim środków językowych do wyrażania treści myślowej i uczuciowej, jest analizą j ęzykowo-stylistyczną.

Najistotniejszym momentem w tej analizie jest ocena zjawisk języko­wych na tle kontekstu, a więc ich ocena jako elementów wypowiedzi, określająca celowość i skuteczność ich użycia, tzn. to, czy w sposób od­powiadający zamierzeniom piszącego lub mówiącego wyrażają one treść wypowiedzi i czy wywołują zamierzoną reakcję u odbiorcy. Badaniu więc podlega tutaj funkcja ekspresywna i impresywna form językowych.

Analiza stylistyczna obejmuje wszystkie działy nauki o języku: fone­tykę, morfologię, składnię, słownictwo wraz z semantyką. Każdy z tych działów przekazuje niejako stylistyce pewne grupy zagadnień.

Tak na przykład w zakresie fonetyki stylistyka zajmuje się m. in. wartością onomatopeiczną (dźwiękonaśladowczą) głosek, jej wyzyskiwa­niem w utworach literackich dla wzmożenia realizmu opisu, wywołania nastroju itp.

W zakresie morfologii przedmiotem analizy stylistycznej bywają najczęściej formy fleksyjne o silnym zabarwieniu uczuciowym, np. obocz-ne do form męskoosobowych formy nieosobowe rzeczowników osobowych rodzaju męskiego, które zależnie od kontekstu mogą mieć odcień dodatni lub ujemny (np. pany, dziady, o tym szerzej zob. s. 35-36). Spośród form słowotwórczych stylistyka zajmuje się szczególnie tymi, które odbijają po­stawę uczuciową mówiącego, a więc np. hipokorystykami, czyli spiesz-czeniami (np. córuchna), formami augmentatywnymi, czyli zgrubieniami (np. flacha itp.). I tu, podobnie jak w poprzednich działach zagadnień, chodzi nie o analizę samych struktur językowych, ale o ich funkcję eks­presywna i impresywna (10).

W zakresie składni stylistyka analizuje typy zdań i wewnętrzną budowę zdań, oceniając ich przydatność do wyrażania zamierzonej treści. Tak np. jednym z pytań, na które badacz stara się odpowiedzieć, dokonu­jąc analizy sty listy czno-składniowej tekstu, jest pytanie, czy w badanej wypowiedzi układ wyrazów w zdaniach w sposób właściwy uwypukla naj­ważniejsze elementy zawartej w nich treści.

Niezmiernie rozległą i bogatą dziedziną badań stylistycznych jest słownictwo. Stylistyka bada je i ocenia przede wszystkim pod ką­tem doboru wyrazów jako elementów wypowiedzi. W bezpośrednim związku z tymi zagadnieniami pozostaje dział synonimiki zarówno wyra­zowej, jak i frazeologicznej. Opis zróżnicowania znaczeniowego między wyrazami bliskoznacznymi należy do semantyki, ocena celowości użycia tych wyrazów w każdej konkretnej sytuacji — do stylistyki. Słownictwo może być przedmiotem analizy stylistycznej również ze względu na bar­wę wyrazów i zwrotów — barwę środowiskową, chronologiczną, stylową i emocjonalną (zob. rozdział „Barwa wyrazów"), przy czym i tu, jak i w innych działach zagadnień, badacz-„stylista" zajmuje się nie tylko określaniem tych barw, ale również, a nawet przede wszystkim, sposo­bami ich użytkowania w różnych wypowiedziach.

W zakresie semantyki stylistyka bada stosunek użycia wyrazów do znaczeń wyrazów, tzn. ustala, czy zastosowanie wyrazu w danym kon­tekście mieści się niejako w jego możliwościach semantycznych wyzna­czonych przez czynniki historycznojęzykowe i społeczne, oraz ocenia ce­lowość indywidualnych, jednostkowych odchyleń w tym zakresie. Oto przykład takiego odchylenia:

..Profesor Teodor ruszył w naszą stronę, uszczypnął mnie w policzek, matkę pocałował w rękę i zaprosił do siebie na preferansa. Zgarnął jeszcze parę osób, wśród nich poetę." (J. Parandowski, Złota nić)

W przytoczonym tekście użycie wszystkich wyrazów oprócz wyrazu zgarnąć zgodne jest z ich podstawowymi znaczeniami. Użycie czasownika zgarnąć jest tu niecodzienne, ponieważ odbiega od podstawowej wartości semantycznej wyrazu («garnąc zsunąć, zmieść») i wykracza poza jego zwykły zakres (zgarnąć można przedmioty materialne, np. pieniądze, okru­chy ze stołu, śnieg z dachu). Ale to odchylenie od powszechnego zwyczaju językowego jest tu celowe, ma uzasadnienie w szerszym kontekście. Jest bowiem jednym ze środków charakterystyki zamaszystej, trochę despo­tycznej postaci profesora, który zgarnia osoby tak jak rzeczy.

Poza analizą i opisem funkcji zjawisk językowych w różnego typu wy­powiedziach stylistyka, opierając się na tych badaniach analityczno-opi-sowych, charakteryzuje ogólne cechy stylowe poszczególnych utworów (11).

!!!!

i wypowiedzi, indywidualny styl autorów, styl gatunków literackich i epok, a poza tym — co jest szczególnie może istotne — charakteryzuje poszczególne odmiany funkcjonalno-stylistyczne języka wykrystalizowane w różnych dziedzinach działalności ludzkiej. W tym sensie jest nauką również syntetyzującą o charakterze zarówno opisowym, jak i histo­rycznym ¹.

Stylistyka, według zgodnej opinii językoznawców zabierających głos w dyskusjach nad jej charakterem i zakresem, winna stanowić dział nauki o języku. Pogląd ten podziela również wielu historyków literatury (np. K. Budzyk). Ale nawet badacze stojący na stanowisku odmiennym przyj­mują z konieczności językoznawczy podział nauki o języku jako podstawę systematycznego wykładu stylistyki.

Autorzy niniejszej pracy uważają stylistykę za dział nauki o języku zgodnie z rozumieniem języka ogólnonarodowego jako obejmującego wszelkie odmiany języka mówionego i pisanego wraz z językiem utworów literatury pięknej. W ich rozumieniu język utworów literatury pięknej, zwany często językiem artystycznym, jest stylem artystycznym, tj. zespołem językowych środków artystycznych mających zastosowanie w literaturze pięknej.

Opowiadając się za włączeniem stylistyki do językoznawstwa nie negują oczywiście jej ścisłych związków z nauką o literaturze, zwłasz­cza w zakresie zagadnień dotyczących stylu artystycznego. W badaniach tego stylu zachodzi często potrzeba stosowania odrębnych metod niż w ba­daniu innych stylów ze względu na jego niesłychaną złożoność (w język utworu literackiego mogą być włączone fragmenty innostylowe, może on wykraczać poza współczesne normy literackie itp.) i — co może istotniej­sze — ze względu na to, że każdy środek językowy w dziele literackim stanowi element dwu systemów: języka ogólnonarodowego i artystycz-nojęzykowego systemu utworu, pełni obok funkcji komunikatywnej funk­cję estetyczną. Tą przede wszystkim przyczyna nasuwa badaczom od dawna myśl o potrzebie podziału „terenu'' badań stylistycznych między naukę o języku a naukę o literaturze.

Rozgraniczenie obu stylistyk: językowej i literackiej, a właściwie ściślejsze określenie przedmiotu tych dwu działów stylistyki, nie zostało dotychczas ostatecznie dokonane. Przedstawiciele szkoły fran­cuskiej (np. Bally i Marouzeau) za podstawę rozgraniczenia przyjmowali (12) normy wyboru środków językowych. Stylistyka ligwistyczna w ich uję­ciu zajmuje się głównie doborem wyrazów i środków językowych, anali­zując je ze względu na normy powstające spontanicznie, regulowane śro­dowiskowo i społecznie, bez współudziału refleksji; natomiast stylistyka literacka be da normy wyboru świadomego, dokonywanego ze współudzia­łem refleksji, którego celem jest wywołanie zamierzonego efektu. Styli­styka literacka opiera się jednak na stylistyce lingwistycznej(13).

Do słusznych wniosków dotyczących dwu stylistyk doszli języko­znawcy radzieccy zabierający głos w dyskusji nad zagadnieniami styli­styki, prowadzonej na łamach czasopisma „Woprosy Jazykoznanija" w r. 1954. Podział stylistyki na językoznawczą, zajmującą się stylami po­zaartystycznymi i literacką, zajmującą się stylem artystycznym jest mo­żliwy a nawet potrzebny. Obie stylistyki badają stosunek środków wyrazu do wyrażonej treści, ale stosunek ten w stylu artystycznym jest o wiele bardziej złożony niż w jakiejkolwiek innej odmianie języka, poza tym niewspółmiernie duża w porównaniu z innymi odmianami stylowymi jest tu rola pierwiastka indywidualnego. Nie ma jednak powodów do przeciw­stawiania sobie tych dwu stylistyk, już choćby dlatego że wiąże je wspólny po większej części materiał. Chcąc badać styl epok dawniej­szych, zwłaszcza styl potoczny, językoznawca musi sięgnąć do literatury pięknej, zaświadczającej tę odmianę stylową w dziełach dramatycznych, dialogach powieści itp. Badacz stylu artystycznego musi się oprzeć na wynikach stylistyki językoznawczej po to, by analizując język utworu, móc ustalić jego „skład" stylowy^do czego znajomość stylów wyodrębnia­jących się w języku danej epoki jest konieczna. Stylistyka językoznaw­cza stanowi podstawę dla literackiej również dlatego, że dostarcza jej m. in. kryteriów do rozstrzygania o stopniu nowatorstwa językowego pisarza i do oceny jego innowacji ^ł.

Językoznawcy polscy choć uważają stylistykę za przedmiot badań ję­zykoznawczych, ograniczają jednak jej zakres do tych działów, w których analiza nie wykracza poza środki ściśle językowe. Zakresu obu działów stylistyki bliżej nie sprecyzowali. Na temat granicy między badaniami sty­listycznymi a tęoretycznoliterackrmi szerzej wypowiada się jedynie Ta­deusz Milewski: „Do nauki o literaturze należałaby zatem analiza obra­zowania poetyckiego, kompozycja sytuacji i całych utworów literackich. Ona zajmowałaby się problemem porównań, przenośni i innych typów obrazowania, teorią dramatu, powieści itd. Stylistyka natomiast badałaby formę językową utworów literackich w granicach, w jakich spełnia ona funkcje samodzielnego środka ekspresji artystycznej(13). Do stylistyki zatem należałby problem wersyfikacji, onomatopei, archaizmów, dialektyzmów itp."

Autorzy niniejszej książki stoją na stanowisku, że stylistyki lingwi­stycznej od literackiej (a właściwie literaturoznawczej) nie da się ostro odgraniczyć, jednakże praktyczniej jest ich zdaniem zachować termin „stylistyka literacka" na oznaczenie tego działu stylistyki, który się zaj­muje stylem artystycznym ze względu na jego funkcje w utworze oraz zasadami kompozycji utworu literackiego i wersyfikacją(14).