1. Арганізацыя гістарычнай навукі Беларусі на мяжы хх – ххі ст.

Паварот у развіцці гістарычнай навукі Беларусі адбываецца ў другой палове 80-х гг. пад уплывам «перабудовы». Можна нагадаць петыцыю 28 беларускіх навукоўцаў да М.С.Гарбачова аб прыніжэнні статуса беларускай мовы (15 снежня 1985 г.), ліст-пратэст А.Адамовіча да М.С.Гарбачова аб няпоўным асвятленни наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС у СМІ (1 чэрвеня 1986 г.), утварэнне аб’яднання «Мартыралог Беларусі» (1988 г.) і інш. падзеі. Палітыка «галоснасці», дэмакратызацыя грамадства карэнным чынам паўплывалі на масавую самасвядомасць, выклікалі зацікаўленасць да т.зв. «белых плям» гісторыі, найперш савецкага перыяда. На думку, У.М.Міхнюка адбыўся «крызіс даверу да гістарычнай навукі». У другой палове 80-х гг. новыя падыходы да падзей савецкай гісторыі былі вызначаны расійскімі даследчыкамі (Валабуевым, Данілавым, Палікарпавым, Афанасьевым і інш.), што знайшло адлюстраванне ў калектыўных зборніках, напрыклад, «Страницы истории советского общества» (1989 г.). Аўтары пісалі аб дэфармуючым уплыве «сталінізма» і «таталітарызма» на ўсе сферы палітычнага, эканамічнага, культурнага і духоўнага жыцця савецкага грамадства пры захаванні сацыялістычнага ідэала.

У гістарычнай навукі БССР пачала нанава фарміравацца нацыянальная гістарыяграфічная канцэпцыя, падмацаваная дзейнасцю палітычнай апазіцыі (БНФ) і літаратараў. Выступленні і публікацыі супраць дэнацыяналізацыі і саветызацыі ў БССР выклікалі дыскусію не толькі сярод адукаваных слаёў насельніцтва, але і ў навуковых колах рэспублікі.

М.С.Сташкевіч лічыць, што ў гістарычнай навуцы Беларусі ў канцы 80 – пачатку 90-х гг. склаліся тры падыходы даследчыкаў да праблемы абнаўлення гістарычнай навукі і гістарычнай свядомасці беларусаў. Першы – кансерватыўна-дагматычны – прадугледжваў нежаданне адмовіцца ад ранейшых ідэалагічных прынцыпаў, схільнасць да захавання класавага падыхода. За яго выступалі члены грамадскага аб’яднання «Гістарычныя веды», якое ўзнікла ў 1996 годзе. Другі падыход – нацыянал-патрыятычны – прадугледжваў поўны перагляд гістарыяграфічных канцэпцый з пазіцый этнацэнтрызму і «нацыяналізацыі гісторыі». Яго прыхільнікамі былі гісторыкі, якія цесна супрацоўнічалі з палитычнай апазіцыяй. Трэці падыход – крытычны – вызначаўся грунтоўным аналізам папярэдняй савецкай гістарыяграфіі, выкарыстаннем новых метадалагічных падыходаў. Ён быў характэрны для большасці супрацоўнікаў Інстытута гісторыі НАНБ і выкладчыкаў ВНУ.

У першай палове 90-х гг. супрацоўнікі Інстытута гісторыі НАНБ распрацавалі нацыянальную канцэпцыю гісторыі Беларусі. Яе прадставіў у 1993 г. доктар гістарычных навук М.В.Біч у праекце «Аб нацыянальнай канцэпцыі гісторыі і гістарычнай адукацыі». Канцэпцыя прадугледжвала дэпартызацыю і дэідэалагізацыю гістарыяграфіі, выкарыстанне плюралістычнай метадалогіі, прыярытэт прынцыпа аб’ектыўнасці і гуманістычных каштоўнасцяў.

На аснове праекта была распрацавана новая праграма гістарычнай адукацыі ў РБ. З 1993/1994 навучальнага года ў пачатковую школу ўведзены курс «Мая Радзіма – Беларусь», у базавую школу – курс «Гісторыі Беларусі» са старажытных часоў да сучаснасці, аналагічна і ў старэйшыя класы сярэдняй школы, але на праблемным узроўні. У вышэйшай школе замест курса «Гісторыі КПСС» для студэнтаў усіх ВНУ быў уведзены курс «Гісторыі Беларусі».

Для асвятлення ўсеагульнай гісторыі спачатку ўжываліся расійскія падручнікі. А для асвятлення савецкага перыяда айчыннай гісторыі быў падрыхтаваны дапаможнік для настаўнікаў і вучняў старэйшых класаў «Актуальныя пытанні гісторыі БССР. Савецкі перыяд» (1991 г.). З мэтай поўнага забеспячэння вучэбнага працэса беларускія навукоўцы (Г.В.Штыхаў, У.К.Пляшэвіч, П.А.Лойка, М.В.Біч, В.М.Фамін, У.Н.Сідарцоў і інш.) падрыхтавалі вучэбныя дапаможнікі па гісторыі Беларусі для 5–6-га, 7-га, 8-га, 9-га, 10 і 11-га класаў школы. Выданні характарызуюцца высокім навуковым узроўнем, аўтарскім падыходам да праблем мінулага Беларусі, пэўнай палітызацыяй гісторыі, недастаткова распрацаваным метадычным апаратам.

Для настаўнікаў, студэнтаў і аматараў гісторыі выйшлі навукова-папулярныя выданні: «100 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі» (укладальнікі І.Саверчанка і З.Санько), «История Беларуси: вопросы и ответы» (укладальнікі Г.Галенчанка і У.Асмалоўскі), «Крыжовы шлях» (укладальнікі Л.Лойка і Т.Лойка). Аўтары ў даступнай форме імкнуліся задаволіць патрэбу ў папулярнай літаратуры па асноўным аспектам гісторыі Беларусі. Выданні маюць слабы метадычны аппарат і аўтарскую інтэрпрэтацыю.

Упершыню айчынная гісторыя з нацыянальна-дзяржаўных пазіцый была прадстаўлена ў «Нарысах гісторыі Беларусі» (1994 – 1995 гг.), падрыхтаваных аўтарскім калектывам Інстытута гісторыі НАНБ пад кіраўніцтвам акадэміка М.П.Касцюка.

Распараджэннем Прэзідэнта РБ ад 16 жніўня 1995 г. была створана Дзяржаўная камісія па падрыхтоўцы і выданню падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў па сацыяльна-гуманітарнаму цыклу. У яе склад увайшлі вядомыя даследчыкі – Я.М.Бабосаў, І.Я.Навуменка, Э.М.Загарульскі, І.В.Аржахоўскі, У.С.Кошалеў, А.І.Падлужны, Г.Я.Галенчанка, П.Ц.Петрыкаў, П.Ф.Дзмітрачкоў. Пад кіраўніцтвам камісіі было падрыхтавана другое пакаленне дапаможнікаў па гісторыі Беларусі (5 – 11 класы), выдадзеных у 1997 – 1998 гг. Сярод аўтараў – Г.В.Штыхаў, Э.М.Загарульскі, В.У.Ракуць, П.А.Лойка, М.В.Біч, У.Н.Сідарцоў, В.М.Фамін, С.В.Паноў, П.Ц.Петрыкаў, В.А.Мілаванаў, Г.Я.Галенчанка, І.А.Аўдзееў і інш.

Для студэнтаў ВНУ, найперш гістарычных факультэтаў, калектыў аўтараў пад кіраўніцтвам доктара гістарычных навук Я.К.Новіка (Г.С.Марцуль, Э.А.Забродскі, У.К.Коршук, М.С.Сташкевіч, М.К.Сакалоў і інш.) выдаў у 1998 г. вучэбны дапаможнік па «Гісторыі Беларусі». У выніку супрацоўніцтва кафедры гісторыі Беларусі Гродзенскага дзяржаўнага універсітэта і Рэспубліканскага інстытута вышэйшай школы пры БДУ ў 2000 – 2002 гг. быў апублікаваны курс лекцый (у 2-х частках) па айчыннай гісторыі. З аўтарскіх прац заслугоўваюць увагу выданні Г.М.Сагановіча «Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца ХVІІІ ст.» (2001 г.), З.В.Шыбекі «Нарыс гісторыі Беларусі (1795 – 2002)» (2003 г.), П.Г.Чыгрынава «Очерки истории Беларуси» (2000 г.).

Вядучым навуковым цэнтрам, які ажыццяўляе і каардынуе гістарычныя даследаванні ў Рэспубліцы Беларусь, з’яўляецца Інстытут гісторыі НАНБ (дырэктар – доктар гістарычных навук А.А.Каваленя).

Структурна Інстытут гісторыі складаецца з дзесяці аддзелаў (археалогіі каменнага і бронзавага вякоў, археалогіі жалезнага века, археалогіі сярэдневяковага перыяда, археалогіі і гісторыі Полацкай зямлі, гісторыі Беларусі ХІІІ – ХVІІІ стст., гісторыі Беларусі ХІХ – пачатку ХХ стст., сацыяльна-эканамічнай і палітычнай гісторыі Беларусі, ваеннай гісторыі Беларусі, гісторыі нацыянальна-культурнага развіцця, гісторыі нацыянальных і міжнародных адносін Беларусі, спецыяльных гістарычных дысцыплін), якія вызначаюць прыярытэтныя накірункі ў вывучэнні айчыннай гісторыі.

Супрацоўнікі інстытута праводзяць фундаментальныя даследаванні па пяцігадовым тэмам, якія зацвярджаюцца і фінансуюцца ўрадам краіны. У 1990 – 1995 гг. рапрацоўвалася тэма «Гісторыя станаўлення і развіцця беларускай народнасці і нацыі. Нацыянальныя працэсы і міжнацыянальныя адносіны на сучасным этапе», у 1996 – 2000 гг. – «Нацыянальная гісторыя Беларусі», у 2001 – 2005 гг. – «Беларусь у сацыяльна-эканамічных і грамадска-палітычных працэсах ХХ стагоддзя». На 2006 – 2010 гг. запланавана тэма «Гісторыя беларускай нацыі, дзяржаўнасці і культуры».

З абагульняючых акадэмічных прац неабходна адзначыць выданне шасцітомнай «Гісторыі Беларусі» (у 2000 – 2006 гг. выйшлі чатыры тамы (1-ы, 3-і, 4-ы, 5-ы)), трохтомнай «Гісторыі сялянства Беларусі» (у 1997 – 2002 гг. выйшлі два тамы), «Канфесіі на Беларусі» (1998 г.) і інш.

Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя П.Броўкі» ажыццявіла выданне «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (у 6-і тамах, 1993 – 2003 гг.), якому няма аналагаў на постсавецкай прасторы. У 1995 г. пад кіраўніцтвам Б.І.Сачанкі выйшлі аднатомныя энцыклапедычныя даведнікі «Мысліцелі і асветнікі Беларусі. ХІ – ХІХ стагоддзі» і «Беларусь». Апошняе выданне стала асновай для «Беларускай Энцыклапедыі» у 18 тамах, якія былі надрукаваны ў 1996 – 2004 гадах. У 2005 г. выйшлі першыя тамы энцыклапедый «Вялікае княства Літоўскае» і «Беларускі фальклор».

11 снежня 1991 г. на базе Інстытута гісторыка-палітычных даследаванняў быў арганізаваны Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы. Яго супрацоўнікі даследуюць пытанні дакументазнаўства, архівазнаўства, археаграфіі, крыніцазнаўства. У структуры інстытута 5 аддзелаў: дакументазнаўства, архівазнаўства, археаграфіі, аўтаматызацыі архіўных тэхналогій, редактарска-выдавецкі. У 1993 г. была праведзена навуковая канферэнцыя «Архівазнаўства, крыніцазнаўства, гістарыяграфія Беларусі: стан і перспектывы» (г. Мінск), у 1994 г. – «Армія Краёва на тэрыторыі заходняй Беларусі» (г. Гродна), у 1996 г. – «М.М.Улашчык і праблемы беларускай гістарыяграфіі, крыніцазнаўства і археаграфіі» (г. Мінск). Таксама супрацоўнікі інстытута падрыхтавалі і выдалі сборнік дакументаў «Архіўная справа на Беларусі ў дакументах і матэрыялах (1921 – 1995 гг.)», шэраг манаграфій.

Плённа працуе калектыў Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклора імя К.Крапівы. Супрацоўнікі гэтай навуковай установы, якая структурна складаецца з 10 аддзелаў (тэатральнага мастацтва, выяўленчага мастацтва, гісторыі культуры, антрапалогіі, славістыкі і інш.), падрыхтавалі «Гісторыю кінамастацтва Беларусі» у 4-х тамах, фундаментальнае выданне «Беларусы» у 8 тамах.

Для арганізацыя святкавання 500-годдзя з дня нараджэння Ф.Скарыны 15 жніўня 1990 г. па распараджэнню ўрада БССР быў створаны часовы творчы калектыў у складзе АН БССР. Праз год ён атрымаў статус Нацыянальнага навукова-асветніцкага цэнтра імя Ф.Скарыны (дырэктар – А.В.Мальдзіс).

Супрацоўнікі цэнтра даследуюць гісторыю і тэорыю беларускай культуры, працэс фарміравання сучаснай беларускай нацыі, ажыццяўляюць збор бібліяграфічнай інфармацыі, распрацоўваюць беларускую навуковую тэрміналогію, займаюцца праблемай рэстытуцыі культурных каштоўнасцяў, вывучаюць беларускую дыяспару. За 1991 – 1997 гг. імі было праведзена 20 навуковых канферэнцый, у тым ліку два кангрэса беларусістаў. Цэнтр падтрымлівае сувязі з 200 замежнымі беларусістамі ў 23 краінах свету.

З гістарычных грамадскіх арганізацый у постсавецкі час працягвае сваю дзейнасць Беларускае добраахвотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры (заснавана ў 1968 г.), якое мае свае аддзяленні ва ўсіх абласцях рэспублікі. Часопіс, выдаваемы таварыствам, «Памятники истории и культуры Белоруссии», з 1989 г. стаў называцца «Спадчына». Артыкулы ў асноўным былі прысвечаны праблеме беларускай гістарычнай і культурнай спадчыны ў еўрапейскім кантэксце, а таксама гісторыі Беларусі, гісторыі філасофскай думкі, гісторыі мастацтва і рэлігіі, гісторыі нацыянальных меншасцей, беалрускай дыяспары. Друкаваліся гістарычныя крыніцы.

5 лютага 1993 г. на Усебеларускім кангрэсе гісторыкаў у Мінску была створана грамадская навуковая арганізацыя «Беларуская асацыяцыя гісторыкаў» (ініцыятары – М.П.Касцюк, У.М.Міхнюк, П.А.Шупляк). Яе першым старшынёй выбралі тагачаснага дэкана гістфака БДУ П.А.Шупляка, якога ў 1997 г. змяніў акадэмік М.П.Касцюк. Пазней на аснове асацыяцыі быў арганізаваны Нацыянальны камітэт гісторыкаў Рэспублікі Беларусь. Ён у 1995 г. упершыню прадстаўляў рэспубліку на ХVІІІ Міжнародным кангрэсе гістарычных навук у Манрэалі, а праз два гады – у італьянскім Спалета афіцыйна прыняты ў склад гэтай аўтарытэтнай міжнароднай арганізацыі гісторыкаў.

Вясной 1996 г. пры Мінскім доме ветэранаў было арганізавана Беларускае рэспубліканскае аб'яднанне «Гістарычныя веды» (ініцыятар – прафесар А.І.Залескі) з гісторыкаў, якія стаялі на пазіцыях класавага падыходу і савецкай дзяржаўнасці. Яны заяўлялі, што будуць весці барацьбу супраць «фальсіфікацыі» падзей мінулага, «выкарыстоўваючы вопыт сусветнай рэвалюцыі і контррэвалюцыі». Члены гэтага аб'яднання падзверглі вострай крытыцы супрацоўнікаў Інстытута гісторыі, рэдакцыю «Беларускай Энцыклапедыі», шэраг пісьменнікаў у «маральна-палітычным заняпадзе», «нацыянал-экстрэмізме» і «прыслужніцтве капіталізму».

З 1996 г. пачала дзейнасць Беларуская асацыяцыя «Гісторыя і камп'ютар» пад кіраўніцтвам прафесара БДУ У.Н.Сідарцова. Яе мэта – прапаганда і распрацоўка навейшых метадаў гістарычнага пазнання.

У Рэспубліцы Беларусь пашырылася кола навуковай гістарычнай перыёдыкі. Акрамя часопіса «Весці НАНБ» і «Веснікаў» універсітэтаў з 1993 г. пачалося выданне «Беларускага гістарычнага часопіса» (гал. рэдактар – В.Ф.Кушнер). У часопісе абмяркоўваюцца праблемы айчыннай і сусветнай гісторыі, публікуюцца матэрыялы па методыцы выкладання гісторыі, праграмы, рэцэнзіі. З 1994 г. выходзіць «Беларускі гістарычны агляд», у якім друкуюцца арыгіналы і пераклады дакументаў, рэцэнзіі, артыкулы па пытанням этнічнай гісторыі, метадалогіі гісторыі. Папулярнасць сярод настаўнікаў школ і сярэдніх спецыяльных устаноў рэспублікі набыў часопіс «Гісторыя: праблемы выкладання» (з 1997 г.).