3. Уплыў грамадска-палітычнай сітуацыі на развіццё гістарычнай навукі бсср у сяр. 40 – сяр. 50-х гг.

Развіццё гістарычнай навукі нельга разглядаць ізалявана ад грамадска-палітычнага жыцця. З 20 – 30-х гг. яна замацоўваецца ў камандна-адміністрацыйнай сістэме і падпарадкоўваецца яе інтарэсам. Гэта прывяло да палітызацыі і ідэалагізацыі навукі праз розныя сродкі: фінансаванне, матэрыяльнае забеспячэнне, выданне прац, доступ да крыніц, фарміраванне праблематыкі даследаванняў, канцэптуальнае рашэнне праблем.

Значны ўплыў на гістарычную навуку аказалі палітычныя кампаніі, якія праводзіліся ў форме «дыскусій», а таксама пастановы ЦК ВКП(б) другой паловы 40-х гг. Пад лозунгамі барацьбы супраць «праяўленняў безыдэйнасці і апалітычнасці», за «чысціню марксісцка-ленінскага светапогляду», за няўхільнае кіраванне «ленінскімі прынцыпамі класавасці і партыйнасці» граміліся навуковыя галіны і школы, укараняўся дагматызм, падаўлялася іншадумства.

Выкананне гэтых пастаноў выклікала пошук «недахопаў» і «памылак» у ідэалагічнай рабоце ў БССР. ЦК КП(б)Б разглядзеў пытанне аб дзейнасці грамадска-палітычных і літаратурных часопісаў «Беларусь», «Полымя», выявіў у іх шэраг «ідэалагічна шкодных» твораў. Часопісу «Бальшавік Беларусі» было ўказана, што яго матэрыялы заводзяць чытачоў у далёкае мінулае, не адлюстроўваюць пытанні савецкага перыяду. Пад крытыку папалі газеты «Советская Белоруссия», «Звязда» і інш. Пасля пастановы ЦК ВКП(б) «О работе ЦК КП(б)Б» (1947 г.) націск на грамадазнаўцаў і пісьменнікаў узмацніўся.

У першае пасляваеннае дзесяцігоддзе перад гістарычнай навукай БССР стаяла задача падрыхтоўкі і выдання «Гісторыі БССР». Вядома, што ў 1943 г. пад кіраўніцтвам У.І.Пічэты група мінскіх навукоўцаў пачала працу над аднатомнай «Кароткай гісторыяй БССР» са старажытных часоў да сярэдзіны ХХ ст. Пасля вайны праца была прадоўжана супрацоўнікамі Інстытута гісторыі АН БССР. У 1946 г. выйшаў першы выпуск задуманнага выдання (апублікавалі першую з шасці напісаных частак). Дзеля яго абмеркавання адбыўся навуковы савет, на якім акрамя навукоўцаў прысутнічалі работнікі ЦК КП(б)Б, пісьменнікі, настаўнікі школ. Першы сакратар ЦК КП(б)Б і старшыня ўрада БССР П.К.Панамарэнка абвінаваціў гісторыкаў у «сур'ёзных метадалагічных памылках», падзвергнуўшы асобнай крытыцы У.І.Пічэту.

На пленуме ЦК КП(б)Б у 1947 г., які разглядзеў пытанне «Аб палітычнай і ідэалагічнай рабоце КП(б) Беларусі сярод інтэлігенцыі», была пастаўлена задача «разгортвання барацьбы супраць нізкапаклонства перад замежжам, перад рэакцыйнай буржуазнай культурай» праз рашучую барацьбу «супраць усякага роду скажэнняў і памылак нацыяналістычнага характару ў галіне гісторыі БССР».

Ужо ў студзені 1948 г. ЦК КП(б)Б стварыў камісію з вядомых гісторыкаў рэспублікі (А.I.Воранава, Н.В.Каменская, Я.I.Карнейчык, С.Н.Малінін, М.М.Нікольскі, У.М.Перцаў, К.М.Палікарповіч, А.П.П'янкоў, П.В.Саевіч, К.I.Шабуня, Я.П.Шлосберг), каб падрыхтаваць афіцыйны погляд на мінулае Беларусі ў форме «Тэзісаў аб асноўных пытаннях гісторыі БССР». 20 сакавіка «Тэзісы» былі зацверджаны ЦК КП(б)Б, а летам іх надрукавалі ў часопісе «Бальшавік Беларусі».

12 тэзісаў ахоплівалі гісторыю Беларусі ад першабытнаабшчыннага ладу да ўтварэння БССР і з'яўляліся праграмным дакументам для гісторыкаў. У большасці выпадкаў былі замацаваны тыя ацэнкі праблем гісторыі Беларусі, якія вызначыліся ў працэсе «барацьбы з нацыяналізмам»

Палажэнні аб добраахвотным аб'яднанні Беларусі і Літвы ў адзіную дзяржаву, аўтаноміі беларускіх зямель у складзе ВКЛ, дзяржаўным статусе беларускай мовы, уздым эканомікі і культуры Беларусі ў ХІV – ХVІ ст. разглядаліся нацыяналістычнымі, трактаваліся як адраджэнне тэорыі «залатога веку», ідэалізацыя патрыярхальнага і феадальнага мінулага Беларусі.

Распаўсюджваўся вульгарызаваны падыход да вывучэння культуры і грамадска-палітычнай думкі Беларусі. Адмоўныя ацэнкі даваліся дзейнасці прадстаўнікоў культуры і грамадска-палітычнай думкі, якія не з’яўляліся выхадцамі з народных мас, напрыклад, Ефрасінні Полацкай, Усяславу Брачыславічу, М.Сматрыцкаму, К.Астрожскаму, Я.Баршчэўскаму, Ш.Ядвігіну (Лявіцкаму), А.Гаруну і інш.

Паказ уплыву польскай і літоўскай культур на развіццё беларускага народа лічыўся прыніжэннем ролі Кастрычніцкай рэвалюцыі. Прагрэсіўным прызнаваўся ўплыў толькі рускай культуры. Асобнай крытыцы падзвяргаліся аўтары, якія раскрывалі прагрэсіўную ролю «Нашай нівы» у нацыянальным руху і развіцці беларускай мовы і літаратуры.

У гістарыяграфіі замацавалася негістарычнае адлюстраванне ўзаемаадносін Маскоўскай дзяржавы і ВКЛ, Расіі і Рэчы Паспалітай. Войны паміж імі трактаваліся вызваленчымі для беларускага народа. Гэты падыход праяўляўся пры аналізе палітыкі рускага царызму пасля ўваходжання Беларусі ў склад Расіі. Лічылася, што асвятленне негатыўных момантаў палітыкі царызму наносіць шкоду адносінам рускага і беларускага народаў. Нацыянальна-вызваленчы рух падмяняўся класавым, рэвалюцыйным, аб'яўляўся нацыяналістычным і антынародным.

У вывучэнні савецкага перыяду гісторыі Беларусі замацаваліся сталінскія трактоўкі. Святкаванне ў 1948 г. дзесяцігадовага юбілею «Кароткага курса гісторыі ВКП(б)» садзейнічала яшчэ большай іх прапагандзе.

У маі 1948 г. Аддзяленне грамадскіх навук АН БССР правяло дыскусію па гісторыі грамадскай думкі Беларусі з удзелам работнікаў архіваў, дырэктараў музеяў, настаўнікаў мінскіх школ. З дакладам выступіў У.М.Перцаў, які падкрэсліў важнасць тэзісаў для правільнага разумення гістарычнага працэса і неабходнасць выяўлення памылак метадалагічнага характару. Асаблівай крытыцы была падзвергнута тэорыя «адзінага патоку». З другога боку, дыскусія прыцягнула ўвагу гісторыкаў да дзейнасці Ф.Скарыны, К.Каліноўскага, Ф.Багушэвіча.

Напрыканцы 1948 г. быў падрыхтаваны новы праект «Гісторыі Беларусі» у трох тамах. Але яго таксама раскрытыкавалі ў сакавіку 1949 г. на юбілейным пасяджэнні, прысвечаным 20-годдзю АН БССР. Заўвагі датычыліся перыядызацыі гісторыі Беларусі, недастатковага тэарэтычнага абгрунтавання працэса пабудовы сацыялізма ў БССР, адсутнасці савецкага патрыятызму пры аналізе народнага гераізму.

Толькі новы праект, падрыхтаваны ў 1951 г., атрымаў станоўчую рэцэнзію ў ЦК КП(б)Б, а таксама станоўчую ацэнку камісіі маскоўскіх гісторыкаў на чале з М.М.Дружыніным. Першы том «Гісторыі Беларускай ССР» быў выдадзены тыражом 30 тыс. экзэмпляраў у 1954 г., а другі том – у 1958 г.

Разам з падрыхтоўкай сінтэтычных прац даследчыкі ў другой палове 40 – сярэдзіне 50-х гг. распрацоўвалі шэраг накірункаў айчыннай гісторыі: 1) гісторыя Беларусі ХVІ – ХVІІІ ст. (гаспадарчае жыццё Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай (А.П.П’янкоў), беларусы ў Маскоўскай дзяржаве ў 1654 – 1667 гг. (А.А.Савіч), узаемаадносіны беларускага і польскага народаў у канцы ХVІІІ ст. (А.А.Савіч)); 2) гісторыя беларускага сялянства (паўстанне Дзяніса Мурашкі, рэформа 1861 г. (А.П.П’янкоў)); 3) гісторыя беларускіх гарадоў (Мінска – Н.В.Каменская, Віцебска – Л.Б.Камінская, Полацка – Хазарэвіч, Гомеля - Грабкоў); 4) аграрнае пытанне і сялянскі рух у эпоху капіталізму; 5) рабочы рух у Беларусі (А.І.Воранава); 6) нацыянальнае пытанне і нацыянальна-вызваленчы рух у Беларусі ў канцы ХІХ – пачатку ХХ ст. (М.А.Поташ); 7) гісторыя Савецкай Беларусі (А.А.Шакун, Н.В.Каменская, М.І.Гільберт). Але з дзесяці запланаваных манаграфій было выдадзена толькі пяць: М.М.Нікольскага «Частное землевладение и землепользование в Древнем Двуречье» (1948 г.), «Этюды по истории финикийских общественных и земледельческих культов» (1948 г.), Н.В.Каменскай «Утварэнне БССР» (1946 г.), «Вялікая Кастрычніцкая Сацыялістычная рэвалюцыя і ўтварэнне БССР» (1954 г.), А.П.П’янкова «Паходжанне беларускага народа» (1948 г.).

Актыўна разгортвалася «барацьба з касмапалітызмам». У АН БССР, БДУ адбыліся сходы з патрабаваннем разграміць «бязродных касмапалітаў». 6 мая 1949 г. прайшла сесія Аддзялення грамадскіх навук АН БССР, прысвечаная «барацьбе з касмапалітызмам» у галіне філасофіі, літаратуразнаўства, гісторыі і фалькларыстыкі. У друку паведамлялася, што дакладчыкі Я.П.Галенчанка і А.П.П'янкоў «ухіліліся ад выкрыцця памылак касмапалітызму сярод філосафаў і гісторыкаў рэспублікі». Трэба аддаць належнае навукоўцам, якія змаглі ў тых абставінах супрацьстаяць афіцыйнаму курсу.

Пытанні «барацьбы з нацыяналізмам» разглядаліся на XIX з'ездзе КП(б)Б (1949 г.). У справаздачы сакратара ЦК КП(б)Б Н.У.Гусарава крытыкаваліся «нацыяналістычныя тэорыі» у гісторыі і літаратуры. З'езд прапанаваў ЦК КП(б)Б далей распрацоўваць «марксісцкія» працы па гісторыі БССР, КП(б)Б, гісторыі беларускай культуры, літаратуры і мастацтва.Такім чынам, гістарычная навука была пастаўлена ў абмежаваныя рамкі, адыход ад якіх пагражаў пэўнымі высновамі.

Барацьба з нацыяналізмам і касмапалітызмам з пазіцый сённяшняга часу падаецца беспадстаўнай. Але ў тыя гады яна вызначала навуковы лёс гісторыкаў. Пад уплывам палітычных і ідэалагічных установак яны былі вымушаны адступаць ад аб'ектыўнасці. Усё гэта змяншала зацікаўленасць у вывучэнні гістарычнага мінулага, звужала праблематыку даследаванняў, прыводзіла да аднабаковых ацэнак, ігнаравала гістарычны падыход у асвятленні гісторыі Беларусі.

Адшукванне памылак «нацыяналістычнага характару» ў працах гісторыкаў з'яўлялася вынікам ўкаранення сталінскіх трактовак і ацэнак гістарычнага працэсу, росквіту вялікадзяржаўнай цэнтрысцкай гістарыяграфіі. Класавы падыход нанёс шкоду гістарычнай навуцы, бо ўсё, што не ўваходзіла ў сферу інтарэсаў рабочага класа і партыі бальшавікоў, а таксама ідэалагічна блізкіх да іх слаёў грамадства, абвяшчалася рэакцыйным і недапушчальным.