3. Даследаванне гісторыі Беларусі феадальнага перыяду ў даваенны час.

У даваенны перыяд асноўная ўвага беларускіх гісторыкаў была сканцэнтравана на вывучэнні праблем гісторыі Беларусі эпохі феадалізму. З.Ю.Капыскі і В.У.Чапко прывялі факт, што за 1918 – 1941 гг. у БССР было апублікавана 140 работ, прысвечаных гэтаму перыяду: 23 кнігі, 102 артыкула, 16 артыкулаў у газетах.

Асновы для вывучэння шматлікіх праблем гісторыі Беларусі ІХ – сярэдзіны ХІХ ст. заклаў У.І.Пічэта. У дакументальнай двухтомнай працы «Аграрная рэформа Жыгімонта-Аўгуста ў Літоўска-Рускай дзяржаве» (1917 – 1918 гг.) ён разглядзеў прычыны правядзення і вынікі гаспадарчых пераўтварэнняў сярэдзіны ХVІ ст. Новым словам у айчыннай гістарыяграфіі стала кніга «Гісторыя сельскай гаспадаркі і земляробства Беларусі (да канца ХVІ ст.)», выдадзеная ў Мінску ў 1927 г. Аўтар раскрыў кіруючую ролю класа феадалаў у развіцці аграрных адносін, ахарактарызаваў феадальную вотчыну, закрануў праблему запрыгоньвання сялянства – лічыў прыгоннае права вынікам грамадскага развіцця. Гэты пастулат супярэчыў пазіцыі гісторыкаў дзяржаўна-юрыдычнай школы другой паловы ХІХ – пачатку ХХ ст.

Вучнем Пічэты А.В.Бурдэйкам разглядалася класавая сутнасць феадальнай улады і яе заканадаўчая роля ў зацвярджэнні і далейшым умацаванні феадальна-прыгонніцкай сістэмы. Андрэй Вікенцьевіч Бурдзейка (1899 – 1941 гг.) на аснове аналізу Статута ВКЛ 1566 г. даказываў існаванне прыгонніцтва ў ВКЛ. Ён жа напісаў нарыс гісторыі Навагрудка, дзе ўпершыню ў беларускай гістарыяграфіі адзначыў яго ролю як сталіцы ВКЛ.

Аб'ёмны артыкул Т.І.Забелы «Панская гаспадарка на Беларусі і быт падданага сялянства ў другой палове ХVІІІ сталецьця» (1928 г.), у якім аўтар абапіраўся на інвентары феадальных уладанняў, вывучаў стан панскай і сялянскай гаспадарак на беларускіх землях у апошняе стагоддзе Рэчы Паспалітай. Аўтар падкрэсліваў, што ў XVIII ст. узмацнілася эксплуатацыя сялянства. Але ён памылкова сцвярджаў пра заняпад эканомікі Беларусі ў другой палове XVIII ст., адмаўляў яе сувязь з рынкам.

Працы К.І.Кернажыцкага, у прыватнасці, «Гаспадарка прыгоннікаў на Беларусі ў канцы XVIII і першай палове ХІХ ст.: (Да праблемы разлажэння феадалізма ў Беларусі)» (1935 г.) былі прысвечаны характарыстыцы феадальнай вотчыны на тэрыторыі Беларусі.

Даследчык паказаў узмацненне феадальнага прыгнёту і вызначыў агульныя рысы мясцовай эканомікі (уздым гаспадаркі, пачатак маёмаснай дыферэнцыяцыі сялянства, пашырэнне вольнанаёмнай працы). Кернажыцкі прыйшоў да высновы аб разлажэнні феадальна-прыгонніцкіх і зараджэнні капіталістычных адносін, што сведчыла аб крызісе прыгонніцкай сістэмы.

Аўтар упершыню ў беларускай гістарычный навуцы ўвёў статыстычны метад апрацоўкі дакументальных крыніц па аграрнай гісторыі. Даследаванні К.I.Кернажыцкага ўтрымлівалі і першую спробу перыядызацыі гісторыі Беларусі эпохі феадалізму.

Гісторыю беларускага сярэдневяковага горада вывучаў В.Д.Дружчыц.

Асобую ўвагу гісторык звярнуў на магдэбургскае права («Войты і іх улада ў беларускіх местах з магдэбургскім правам» (1928 г.), «Магістрат у беларускіх местах з магдэбургскім правам» (1929 г.)). Даследчык лічыў, што гарадское самакіраванне стала вынікам эканамічнага развіцця гарадоў і сацыяльнай барацьбы. Магдэбургскае права ў Беларусі не было копіяй нямецкага і польскага ўзору, а мела пэўныя асаблівасці (гарадская рада не была строга размежавана з лавай, адсутнічала пасада бургграфа, войт прызначаўся князем, пасада лаўніка не перадавалася па спадчыне, гараджане прымалі актыўную ролю ў выбарах органаў самакіравання і інш.).

Дружчыц, працягваючы даследаванні свайго настаўніка Пічэты, разглядаў становішча ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай у паслялюблінскі перыяд. Аналіз тэксту Статута ВКЛ 1588 г. і факты палітычнага жыцця апошняй трэці XVI ст. схілілі яго да высновы, што ў пабудове агульнай дзяржавы дакладна паўставалі ўсе элементы дуалізму на федэратыўнай аснове. У артыкуле «Да пытання аб мове Літоўскага статута» ён са спасылкамі на Я.Карскага і А.Шахматава даказваў, што Статуты былі складзены на беларускай мове і з’яўляюцца помнікамі старабеларускай мовы і юрыдычнай думкі феадальнай эпохі. Гэта палажэнне цалкам увайшло ў беларускую савецкую гістарыяграфію.

Актуальны характар у беларускай савецкай даваеннай гістарыяграфіі набыло пытанне класавай барацьбы. У 1935 г. з’явілася манаграфія акадэміка В.К.Шчарбакова «Сялянскі рух і казацтва на Беларусі ў эпоху феадалізма». Асноўную ўвагу аўтар прысвяціў аналізу «вызваленчай» барацьбы беларускага народа сярэдзіны ХVІІ ст. і Крычаўскаму паўстанню 1740 – 1744 гг. Праўда раскрыць буйную праблему сялянскага руха на Беларусі аўтар не здолеў. Ён перабольшваў сацыяльнае значэнне сялянскага пратэсту – у паўстаннях ХVІ – ХVІІІ ст. прасочваў мэты буржуазных рэвалюцый.

Тэндэнцыйнасцю характарызуецца кніга І.Ф.Лочмеля «Очерк истории борьбы белорусского народа против польских панов» (1940 г.).

Гісторык прыйшоў да высновы, што нацыянальны і рэлігійны прыгнёт беларускага народа з боку польскіх паноў выклікаў яго імкненне да ўз’яднання з Расіяй, прычым нацыянальна-вызваленчая і антыфеадальная барацьба зліваліся ў адзіную плынь.

У міжваенны перыяд у непасрэднай сувязі з развіццём уласнай дзяржаўнасці значных вынікаў дасягнулі польскія і літоўскія даследчыкі па асобных напрамках гістарыяграфіі. Маюцца на ўвазе працы такіх польскіх гісторыкаў, як Л.Калянкоўскі, О.Галецкі, Г.Пашкевіч, К.Хадыніцкі, С.Кучыньскі, В.Пацеха, літоўскіх – К.Буга, К.Авіжоніс, Я.Івінскіс, І.Матусас, А.Шапока, С.Заянчкоўскі і інш.

Асабняком стаяць грунтоўныя працы польска-літоўскага гісторыка Генрыха Лаўмяньскага (1898 – 1984 гг.), аднаго з найбольш выдатных даследчыкаў ранніх этапаў грамадска-палітычнай эвалюцыі ВКЛ. У манаграфіі «Studia nad pocz№tkami spoіeczeсstwa i panstwa litewskiego» (1931 – 1932 гг.) на шырокім параўнальным фоне, з выкарыстаннем незвычайна вялікага кола разнастайных крыніц па гісторыі балцкіх народаў аўтар грунтоўна даследаваў працэс асадніцтва, палітычна-тэрытарыяльную структуру этнаграфічнай Літвы, фарміраванне літоўскай манархіі, зямельнай уласнасці, зараджэнне саслоўнага падзелу грамадства. У іншых сваіх працах, напрыклад, «Studia nad dziejami Wielkiego Ksiкstwa Litewskiwgo» (1983 г.) ён прысвяціў шмат увагі раскрыццю сацыяльных і палітычных прадумоў Крэўскай уніі, гаспадарчай і сацыяльнай эвалюцыі ВКЛ да Люблінскай уніі 1569 г.

Адзін з карэнных недахопаў значнай часткі польскай гістарыяграфіі ХІХ – першых дзесяцігоддзяў ХХ ст. быў у тым, што яна не прымала ВКЛ як самастойны суб’ект знешняй і ўнутранай палітыкі, разглядала яго як правінцыю Польшчы. Толькі ў 20 – 30-х гг. ХХ ст. ва ўмовах пэўнай стабілізацыі палітычных рэжымаў у Літве (слабей у Польшчы) сталі фарміравацца новыя падыходы да палітычнай гісторыі Центральнай і Усходняй Еўропы. Менавіта ў гэты час плённай працай літоўскіх і польскіх гісторыкаў (нярэдка на рознай палітычнай і ідэалагічнай аснове) былі створаны значныя навуковыя працы па палітычнай гісторыі ВКЛ, пераважна яго першых этапаў. Некалькі грунтоўных прац Г.Лаўмянскага высока ўзнялі планку навуковых гістарычных даследаванняў як у сферы метадалогіі, так і методыкі. Шэраг пазнейшых прац, пачынаючы ад Г.Пашкевіча і відных літуаністаў Вільні, не маглі не ўлічваць гэтага прыкладу, новых крытэрыяў і прапорцый ў навуцы. Але падобных сінтэтычных прац па пазнейшай гісторыі ВКЛ ХV – ХVІ ст. створана не было. Гэты недахоп часткова запаўняецца даследаваннямі па гісторыі праўлення асобных прадстаўнікоў дынастыі Ягелонаў і электаральных манархаў (Pfitzner J. «Groszfьrst Witold von Litauen als Staatsmann» (1930 г.), «Vytautas Didysis ir Lietuva» (1930 г.), Matusas J. «Љvitrigaila lietuvos dydysis kunigaikљtis» (1938 г.), Барвіньский Б. «Жигимонт Кейстутович, великий князь литовсько-руський (1432 – 1440)» (1905 г.), Paszkiewicz H. «Polityka ruska Kazimierza Wielkiego» (1925 г.)).