4. Гісторыя Беларусі ў даследаваннях польскіх гісторыкаў.

На рубяжы ХІХ – ХХ ст. узрастае цікавасць польскіх даследчыкаў да гісторыі Беларусі, што было абумоўлена патрэбамі польскага нацыянальнага руху, каб абгрунтаваць права Польшчы на «крэсы ўсходнія».

У польскай гістарыяграфіі склаліся дзве асноўныя гістарыяграфічныя школы па вывучэнню мінулага Беларусі і Літвы: кракаўская і варшаўская. Але нямецкі даследчык Р.Лінднэр іх вызначыў чатыры, дадаўшы познаньскую і кансерватыўную.

Прадстаўнікі кракаўскай школы (Валер’ян Калінка, Юзэф Шуйскі, Міхал Бабжыньскі, Станіслаў Смолька) у супрацьвагу Лялевелю лічылі, што ля вытокаў Польшчы знаходзілася не народная дэмакратыя, а княжацкі абсалютызм. Яны выступалі з пазіцыі моцнай улады па ўзору Аўстра-Венгрыі, лічылі шкоднымі ідэі Асветніцтва, пісалі аб станоўчай ролі каталіцкай царквы на тэрыторыі Ўкраіны і Беларусі. Прафесар Кракаўскага універсітэта М.Бабжыньскі прапагандаваў цывілізатарскую місію Польшчы на ўсходзе. У 1912 – 1914 гг. лідэр ППС Леон Васілеўскі апублікаваў кнігу «Літва і Беларусь». Аўтар бачыў галоўную тэндэнцыю гістарычнага развіцця Літвы і Беларусі ў збліжэнні з Польшчай. Уніі тлумачыліся як прагрэсіўныя акты па сацыяльнаму ўраўнанню ВКЛ і Кароны. Даследчык лічыў, што польская культура на ўсходзе і паланізацыя шляхты садзейнічалі дэмакратызацыі ВКЛ. Статус беларускай мовы ацэньваўся як пераходны. Л.Васілеўскі і іншыя польскія даследчыкі вымушаны былі прызнаць, што палякі яшчэ ў часы Вітаўта пачалі асядаць на былых яцвяжскіх землях, а ў літоўскіх гарадах пачалі сяліцца польскія рамеснікі. Дробная шляхта знаходзіла службу ў магнатаў, а пасля Люблінскай уніі 1569 г. шырэй пачала перасяляцца на землі ВКЛ і займаць афіцыйныя пасады. Сучасная польская гістарыяграфія лічыць гэта перабольшаннем, адзначаючы, што польскі ўплыў адбываўся не шляхам дэмаграфічных змен насельніцтва, а ў выніку культурна-цывілізацыйнага ўзаемадзеяння.

Гісторыкі варшаўскай школы (Тадэвуш Корзан, Уладзіслаў Смаленьскі) зыходзілі з «ягелонскай ідэі» безгістарычнасці народаў: калі народ не мае сваёй уласнай дзяржавы, то ён не мае сваёй гісторыі. Адпаведна беларусы - «безгістарычны» народ. Упершыню тэрмін «ягелонская ідэя» увёў у навуковы зварот Фелікс Канечны – аўтар кнігі «Ягайла і Вілаўт падчас Крэўскай уніі». Падобны падыход дамінаваў у польскай гістарыяграфіі да Першай сусветнай вайны. Оскар Галецкі ў манаграфіі «Літва, Русь і Жмудзь як часткі ВКЛ» (1916 г.) адзначыў самастойнасць Княства ад Маскоўскай Русі, але ўсю гісторыю Беларусі зводзіў да збліжэння з Польшчай.

Даследчыкі пазнаньскай школы (Іаахім Лялевель, Анджэй Марачэўскі) на падставе асветніцкай ідэалогіі сцвярджалі аб мірным і легальным заваяванні Польшчай Заходняй Русі і Галіцыі яшчэ з ХІ ст. А гісторыкі кансерватыўнага накірунку (Бібіяна Марачэўская, Валер’ян Урублеўскі) абвінавачвалі вышэйшыя колы ўкраінскага грамадства ў палонафобіі, у непрыманні цывілізатарскай місіі Польшчы і «праўдзівага» хрысціянства.

Польскія даследчыкі не разглядалі ВКЛ у якасці самастойнага суб’екта ўнутранай і знешняй палітыкі. Яны зыходзілі з таго, што Беларусь і Літва – пэрыферыйная правінцыя Польшчы.

На ІІІ-м з’ездзе польскіх гісторыкаў (1900 г.) канчаткова распаўся лагер пазітывісцкіх гісторыкаў. Вызначыліся новыя накірункі ў гістарыяграфіі: гісторыка-юрыдычны, неарамантычны і эканамічны.

Гісторыка-юрыдычную плынь прадстаўляў прафесар Кракаўскага універсітэта Станіслаў Кутшэба (1876 – 1946 гг.), аўтар двухтомнай «Гісторыі дзяржаўнага ладу Польшчы» (1914 г.). У другім томе «Літва» паказана сувязь дзяржаўных устаноў і права з грамадскім ладам і класавай структурай грамадства. Аўтар разглядаў гісторыю ВКЛ да 1791 г. як самастойнае дзяржаўнае ўтварэнне.

Неараманскі накірунак вызначылі працы Станіслава Закшэўскага (1873 – 1936 гг.), які сталі новым словам у метадалогіі. У 1908 г. ён выдаў манаграфію «Гістарычныя праблемы», у якой адзначыў вялікую ролю інтуіцыі ў гістарычным даследаванні, прапанаваў гераічную канцэпцыю, згодна якой гісторыю ажыццяўляюць «моцныя асобы». Прадстаўнікі неарамантызму імкнуліся суаднесці гістарычныя з’явы з ідэаламі барацьбы за незалежнасць.

Эканамічны накірунак прадстаўлялі Уладзіслаў Грабскі (1874 – 1938 гг.), Францішак Буяк (1875 – 1953 гг.), Ян Руткоўскі (1886 – 1949 гг.), якія сталі выкарыстоўваць новыя крыніцы і звяртацца да эканамічных сюжэтаў польскай гісторыі.

У канцы XIX – пачатку XX ст. у польскай гістарыяграфіі змяніліся прыярытэты ў адносінах да праблемы беларускіх зямель у складзе Расійскай імперыі. Пасля публікацыі матэрыялаў Віленскай археаграфічнай камісіі і вынікаў Усерасійскага перапісу насельніцтва 1897 г. польскія гісторыкі сталі больш асцярожна выказвацца аб колькасці палякаў на тэрыторыі Беларусі, іх паходжанні, этнічных межах беларусаў. Польскія гісторыкі выводзілі колькасць палякаў на тэрыторыі Беларусі не па этнічнай прыкмеце, а па веравызнанню – лічылі ўсіх католікаў палякамі. Гэта дазволіла ім павысіць колькасць палякаў у Беларусі з 2,4 % да 13 – 13,5 % па веравызнанню.

Пад уплывам работ Я.Ф.Карскага некаторыя польскія гісторыкі (Л.Васілеўскі і інш.) вымушаны былі значна пашырыць межы рассялення беларусаў. Яны прызналі, што заходняя граніца беларускага этнасу праходзіць уздоўж р. Нараў і Сураж, паўднёвая – выключае з беларускай этнічнай тэрыторыі Палессе на карысць украінцаў (як у Карскага), усходняя – у Смаленскай, Арлоўскай, Калужскай, Цвярской і Пскоўскай губернях. Адначасова яны адзначалі пярэстасць этнічнага складу насельніцтва Гродзенскай і паўднёвай часткі Віленскай губерняў, польска-літоўскія анклавы на іх тэрыторыі.

Гэтыя змены ў ацэнцы становішча беларускіх зямель у складзе Расійскай імперыі сведчаць аб больш гнуткіх падыходах польскай гістарыяграфіі да гістарычнага мінулага Беларусі.