9.2. Ауа сынамасын талдау әдістері

Ауаның алынған сынамаларын өндірістік кәсіпорындардың санитарлық зертханаларында талдау үшін әр түрлі әдістерді: оптикалық (калориметрия, нефелометрия, спектрофотометрия, люминисцентті, спектральды зерттеулер); электрохимиялық (полярография, кулонометрия, потенциометрия және амперметрлік титрлеу); хроматографиялық (сұйықтықтық, газдық, қағаздық, жұқа қабаттық хромотография) қолданады. Масс-спектрометрлік, радиометрлік, лазерлік және басқа да талдау әдістері барған сайын жиі қолдану табуда. Барлық әдістер жұмыс аумағының ауасындағы зиянды заттарды анықтауда жеткілікті мөлшерде сезімталдылықпен ажыратылады. Төменде ең жиі қолданылатын зерттеу әдістері келтірілген.

Фотометрлік әдіс. Талдау әдісі жарық энергиясы ағымының зерттелінетін орта (ерітінді) арқылы өтуінде оны сіңіруіне негізделген. Бұл кезде заттың концентрациясы, зертелетін ерітіндінің қабатының қалыңдығы және жарық ағымының әлсіреуі арасында мөлшерлік тәуелділік болады (Бугер – Ламберт – Бер заңы).

Боялған ерітінділер толқын ұзындықтары 400-ден 700 нм-ге дейін болатын спектрдің оптикалық аймағында сәулелендіреді, боялмаған ерітінділер – спектрдің УК – аймағында 200-400 нм кезінде сәулелендіреді.

Фотокалориметрлік талдау кезінде боялған ерітінді арқылы өткен жарық ағымының қарқындылығын анықтайды. Талдау спектрінің көрінетін аймағының полихроматты сәулеленуінің сіңірілуін өлшеуге негізделген. Әдетте заттар спектрдің әртүрлі бөліктерінде жарық бөлігін бірдей емес сіңіреді, сондықтан да өлшеу дәлдігін жоғарылату үшін түрлі түсті сүзгілерді қолданады (кесте 9.3.).

Спектрофотометрлі талдау кезінде оптикалық, ультракүлгін және инфрақызыл спектр аймақтарындағы монохроматтық сәулеленулерді қолданады. Монохроматты жарық толқындары тербелістерінің бір белгілі жиілігімен және тар оптикалық спектр бөлігімен сипатталады. Монохроматты сәулеленуді қолдану спектрфотометрлік өлшеуді фотокалориметрлік әдіске қарағанда дәлірек және сезімтал етеді, сондай-ақ спектрометрлік әдісте тек қана боялған ерітінділермен ғана емес, сонымен қатар спектрдің УК- және жақын ИҚ-аймақтарында сәулеленуді сіңіретін түссіз ерітінділермен де жұмыс істеуді мүмкін етеді.

Спектрдің көрінетін бөлігінде (315-630 нм) фотометрлік талдау үшін (фотоколориметрия) фотоэлектроколориметрлерді ФЭК-56, ФЭК-60, ФЭК-Н-57 және басқалар қолданады. Ұзын толқындардың (191-ден 2500 нм-ге дейін) кең диапазонында, соған қоса УК- және жақын ИҚ-аймағында сұйық және қатты денелердің жарық өткізу коэффициенттері мен оптикалық тығыздықтарын өлшеу мақсатында СФ-8, СФ-16, СФ-9, СФ-26, ИКС-22, СФРМ (“Zeiss”, ФРГ) спектрофотометрлерін қолданады. Жұмыс істеу әдістемесі әрбір құралға арналған нұсқау қағазында келтірілген.

Кесте 9.2 Ресейде шығарылатын аспираторлардың негізгі техникалық сипаттамалары

Көрсеткіштер	М-822	ЭА-1	ЭА-1А	ЭА-2	ЭА-2С	ЭА-3	«Компонент»
Өзектерінің саны Әрбір өзектегі шығынды өлшеу диапазоны, л/мин Ауа шығынын өлшеудің негізгі келтірілген қателігі, % Салмағы, кг Жұмыс айналымының ұзақтығы Жұмыс істеу тәртібі Ауаның шығынын немесе көлемін өлшегіш	4 0,1-1,0 1,0-20,0 - 8 20 мин 1 сағат бойына үздіксіз жұмыс істеу Ротометр	4 0,25-5,0 10 25 20 мин Қайталамалы-қысқа уақыт-тық (20 с-жұ-мыс, 30 с-үзі-ліс) Ротометр	4 0,25-5,0 10 56 20 мин Айналымды Ротометр	1 250-300 6 43 20 мин Қайталамалы-қысқа уақыт-тық (20 с-жұмыс, 20 с-үзіліс) Есептегіш РГ-40	1 100-125 5 80 Тәулік бойына Үзіліссіз немесе айналымды Есептегіш РГ-40	1 600 - 350 8 сағ (макси-мум автоматты тәртіпте) Үзіліссіз немесе айналымды -	4 0,25-5,0 5 100 5-24 сағ Айналым бойына 32 сынама Сынаулық жабдық

Кесте 9.3. Ерітіндінің түсіне байланысты фотоколориметрия кезіндегі қолданылатын жарықсүзгілерінің түстері

Ерітіндінің түсі	Ерітіндімен сәулелердің максимальды сіңірілу аймағы, нм	Жарық сүзгілерінің түсі
Сары-жасыл Сары Сарғыш-қызыл Қызыл Қошқыл Көк-күлгін Көк Жасыл-көк Көк-жасыл	400-450 450-480 480-490 490-500 500-560 560-575 575-590 590-625 625-700	Көк-күлгін Көк Жасыл-көк Көк-жасыл Жасыл Сары-жасыл Сары Сарғыш-қызыл Қызыл

Газды хромотография. Физико-химиялық талдаудың ең тиімді және әмбебап әдістері болып саналатын бұл әдіс, газдарды, сонымен қатар ыдыраусыз буларға айналуы мүмкін сұйық және қатты заттарды бөліп алу үшін қолданылады. Оның артықшылығына химиялық қасиеттері бойынша жақын заттарды бөліп алу мүмкіншілігі; әлсіз көрінетін сапалық реакциялары бар заттарды анықтау, мысалы NO₂, СО және арнайы ұсталыну уақыты бойынша ажыратылатын инертті газдар; талдауға газдың аз мөлшерінің қажеттілігі; көптеген органикалық және бейорганикалық заттарды бір мезгілде анықтау мүмкіншілігі жатады.

Ауа сынамасына газды хромотографиялық талдау жүргізу үшін газ тәрізді немесе буланатын құрамдастары ретінде сәйкес газ-тасымалдағыштың ағымын енгізеді (өте жиі азотты) және онымен бірге қатты сіңіруші беткейлері (адсорбциялық хроматография) бар бағаналар немесе қатты беткейлерге сіңірілген ұшпайтын сұйықтықтар (газды-сұйықтықты хроматография) арқылы өткізеді. Бұл кезде қоспаның жекелеген құрамдастары олардың қатты және қозғалмалы (газ тәрізді) фазалар арасында бағанада әртүрлі жылдамдықпен қозғалады, одан жекелеген фракциялар түрінде шығады және газ-тасымалдаушымен қоспада жекелеген заттар түрінде анықталынады.

Газды хроматографияда зертелетін сынамада құрамдастарын мөлшерлік анықтау үшін негізінен үш әдісті қолданады: абсолютті калибровка, аудандарды ішкі стандарттау және нормалау.

Жұқа қабатты хроматография. Бұл әдіс заттарды олардың адсорбциялық қабілеттілігіне байланысты бөліп алуға негізделген.

Бөліп алуды арнайы пластинкаға енгізілген сорбенттің (ол жылжымайтын фаза болып табылады) жұқа қабатында жүргізеді. Заттардың пластинкада таралуы ерітіндінің көмегімен (қозғалмалы фаза) жүреді. Зерттелетін сынаманы микрошприц немесе микропипетка көмегімен пластинканың межелік (старттық) сызығына тамызады. Пластинканы ерітіндісі бар камераға салады, ол капиллярлық күштің әсерінен адсорбент қабатымен жылжиды. Зерттелетін қоспаның құрамдастары қабат арқылы әртүрлі жылдамдықпен ерітіндімен бірге жылжиды. Ерітінді пластинканың қарама қарсы бетіне жеткенде бөлуді аяқтайды, пластиканы камерадан шығарады және ерітіндіні буландырады. Зерттелетін заттар хроматограммада зоналар немесе дақтар түрінде пайда болады.

Жұқа қабатты хроматография үшін адсорбент ретінде силикагель, алюминий тотығы, ион алмастырушы смолалар қолданылады. Қозғалмалы фазаларға ерітінділер: спирттер, кетондар, ароматты және галогенді қосылыстар жатады. Дайын пластинкалар да болады, олардың ішінде ең жиі «Силуфол» қолданылады.

Заттарды бөліп алудың негізгі сипаттамасына Rf – шамасы жатады – зерттелетін заттың старт сызығынан дақтың ортасына дейінгі қашықтықтың (a) ерітіндінің старт сызығынан фронт сызығына дейінгі қашықтыққа (S) қатынасы, ол келесі формуламен анықталады:

.

Rf – шамасы адсорбенттің табиғатына, температураға және басқа да факторларға байланысты болады.

Боялған дақтарға мөлшерлік баға беруді тікелей пластинкада немесе оларды пластинкадан бөліп алғаннан кейін жүргізуге болады. Ол үшін дақ пен сынама аудандарын және стандартты бағанның дағының боялу қарқындылығы бойынша жақын ауданын салыстырады. Планиметрді қолдану кезінде сынаманың зерттелетін көлеміндегі заттың мөлшерін (М; миллиграммен берілген) келесі формуламен табады:

,

мұндағы М – зерттелетін ауа сынамасындағы заттың мөлшері, мкг; m – стандарт дағындағы заттың мөлшері,мкг; Sx – сынама дағының ауданы, мм²; Sst – стандарт дағының ауданы, мм².

Денситометр қолдану кезінде зерттелетін ауа көлеміндегі заттың мөлшерін сынамалардағы және «куәгерлердегі» заттың мөлшерінің интегральды мәндерінің қатынасы бойынша анықтайды.

Заттың ауадағы концентрациясын (С; 1 м³-қа миллиграммен беріледі) мына формуламен табады:

,

мұндағы a – зерттелетін ауа сынамасындағы заттың мөлшері, мкг; d – талдау жасауға алынған ауаның көлемі, мл; b – сынаманың жалпы көлемі, мл; V – талдау үшін алынған және стандартты жағдайларға келтірілген ауа көлемі, м³.

Жұқа қабатты хроматография – қымбат жабдықты талап етпейтін қарапайым

әдіс.

Қағаздағы хроматография. Сирек жағдайларда, талдау жасау үшін қағаздағы хроматографияны қолданады, ол көп жағдайда жұқа қабатты хроматографияға ұқсас болып келеді. Заттың бөліп алынуы сол қағидаға негізделген, себебі хроматографиялық қағаз қатты адсорбенттермен сіңіріледі.

Полярографиялық әдіс. Әдіс шығу тегі органикалық және бейорганикалық бірқатар заттарды жеке-жеке анықтауда кең қолдану табады. Ол әртүрлі қоспаларға оларды құрамдас элементтеріне бөлмей-ақ талдау жасауға мүмкіншілік береді. Әдіс зерттелетін қоспаның мөлшерлік және сапалық құрамы туралы мәліметтер алуға қол жеткізеді, мысалы бір мезгілде құрамында мыс, мырыш, кадмий, магний және т.б. металлдар бар қоспалар, оларды алдын ала құрамдас элементтерге бөлмей-ақ поляриметриялық әдіспен талдауға ұшыратылуы мүмкін. Талдауды орындауға бар жоғы бірнеше минуттар ғана қажет болады.

Әдіс үздіксіз жоғарылап отыратын кернеулікте беткейлерінің мәндері әртүрлі болып келетін екі электрод арасында зерттелетін ерітіндінің электролизіне негізделген. Оны электрохимиялық тотығуға немесе тотықсыздануға қабілетті заттарды зерттеу үшін қолданады. Ерітіндіде электродта тотықсыздануға және тотығуға қабілетті әртүрлі заттардың немесе иондардың болуы, белгілі бір кернеулікте ерітіндідегі заттардың концентрациясына тәуелді болатын тоқ күшінің бірден жоғарылауын тудырады.

Егер абсцисса осіне тоқ күшін, ал ордината осіне кернеулікті белгілей отырып график тұрғызатын болса, онда вольтамперлі қисық деп аталатын қисық түзіледі. Заттардың зарядсыздану сәтіне сәйкес келетін алынған поляриграфиялық толқындар зерттелетін заттарды сапалық және мөлшерлік анықтау үшін қолданылады. Зерттелінетін ерітіндіде бір мезгілде әртүрлі тотықсыздану немесе тотығу потенциалдарымен бірнеше заттар болатын болса полярограммада бірнеше толқындар (кернеулік нольден 2 В-қа дейін өзгергенде қисық сатылы түрде болады) пайда болады. Жекелеген заттардың бөліну потенциалдарын біле тұрып, қисықтың сипатына қарай зерттелетін ерітіндідегі химиялық заттардың сапалық құрамын анықтауға болады. Поляриграфиялық толқынның биіктігі ерітіндідегі заттың концентрациясын көрсетеді.

Жартылай толқын потенциалы ерітіндінің электр өткізгішігін жоғарылату үшін қолданылатын фонға (енгізілетін негізгі электролитке, шамамен 0,1 н ерітінді) айтарлықтай тәуелді болады, сондықтан да анықтамалық кестелерде сөзсіз белгілі жағдайларға арналған потенциалдардың мәндері келтірілген. Фон ретінде бір валентті металлдардың, қышқылдардың және т.б. тұздары мен негіздерін қолданады.

Поляризациялық электродтарға сынапты тамшылы катод немесе әртүрлі металлдардан – платина, алтын, күміс және басқалары жасалынған қатты стационарлы және айналмалы электродтар жатады.

Заттарды мөлшерлік анықтау үшін стандарттар әдісін, градуирленген графиктер және қосымшалар әдісін қолданады.

Талдау жүргізу кезінде ППТ-1 (ауыспалы тоқ), әмбебап ПУ-1, әмбебап электродты УПЭ-6, ОН-105, РА-2, Е-310 полярографтарын қолданады.

Басқа талдау әдістері. Ауаға зерттеу жасау үшін басқа да зерттеу әдістерін қолданады: атомды-абсорбциялық спектрофотометрия, хромато-масс-спектрометрия, нейторнды-белсендіруші, флюоресцентті әдіс және басқалар.

Зертханалардың физико-химиялық зерттеу әдістері бөлімдерінде зерттеуге дайындықты (сынамаларды зерттеуге ыңғайлы жағдайға ауыстыру, реактивтерді дайындау және т.б.) зертханашы іске асырады. Олар құралдармен жұмыс істейді, пластинкаларды шығарады және басқа да техникалық жұмыстарды атқарады. Жабдықтардың калибровкасын және бағытталуын инженерлі-техникалық қызметшілер жүргезеді, себебі ол арнайы білім және іс тәжірибе талап етіледі. Жоғары білімді зертханашы бөлімнің жұмысын ұйымдастырады, іс-әрекетін басқарады, өлшеу жүргізуге қажетті әдістер мен құралдарды анықтайды, аналитикалық зерттеулерді іске асырады және есеп беруге дайындайды.

Экспресс-әдістер. Ауа ортасының зиянды заттармен ластану дәрежесі туралы мәселені шешуде, үлесі зертхананың барлық химиялық талдау әдістерінің ішінде 20% -ға жуық болатын экспресс-әдістерді қолданады.

Экспресс-зерттеулер ерітінділерді стандартты шкала бойынша колориметрлеу, реактивті қағаздарды қолдана отырып колориметрлеу жолдарымен, индикаторлы түтікшелерді қолдана отырып сызықты-колористикалық әдісті қолданумен іске асырылады.

Бұл әдістердің негізінде көбінесе түстік реакциялар жатады. Қазіргі уақытта индикаторлы түтікшелердің көмегімен жұмыс аумағы ауасындағы зиянды заттардың концентрациясын анықтаудың және өлшеудің экспресс-әдісі (МЕСТ 12.1.014-84 ЕҚСЖ. «Жұмыс аумағының ауасы. Зиянды заттардың концентрациясын индикаторлы түтікшелердің көмегімен өлшеу әдісі») ең кең қолданылуда, ол 0,5 ШРЕК және одан да жоғары заттарды анықтауға қол жеткізеді.

Әдістің мәні индикаторлы ұнтақтың түтік арқылы сорылатын зерттелетін ауадағы зиянды затпен (газбен немесе бумен) реакциясы нәтижесінде түсінің өзгеруінде болып табылады.

Зерттелінбеген өндірістік жағдайларда мөлшерлік (сандық) өлшеулерді жүргізбестен бұрын, жұмыс аумағының ауасының сапалық құрамына баға беруді жүргізу қажет. Ол үшін индикаторлы түтікшелі газоанализаторлар қолданылады, олар құрышты серіппемен жабдықталған қолмен істелінетін сорғыш (насос) –тері болып келеді. Серіппе теріні қолмен басқаннан кейін керіледі де 100 мл ауаның сорылуын қамтамасыз етеді. Сорылған ауа берілген ластаушы затты анықтауға есептелген интикаторлы түтікше арқылы өтеді. Индикаторлы түтікшенің түсінің өзгеруі бойынша ауа сынамасының құрамын анықтайды. Қазіргі уақытта Ресейде және шет елдерде 40-тан астам әртүрлі ластаушы заттарды (көміртегі тотығы, күкірт сутек, күкіртті газ, ароматты көмірсутектер, азот тотығы, акрихонитрил, аммиак, ацетон, винилхлорид, диметилформамид және т.б.) анықтауға арналған индикаторлы түтіктер шығарылған.

Жұмыс аумағының ауасының құрамына қайталап сапалық баға беруді, ауа ортасында жаңа зиянды заттардың пайда болуын тудыратын технологиялық үрдістің әрбір өзгеруінде жүргізу қажет.

Мөлшерлік баға беруді ауаның сапалық құрамын анықтағаннан кейін ауа жинау құрылымына зерттелінетін зиянды затты анықтауға арналған индикаторлы түтікті жалғастыру жолымен іске асырады. Өлшеуді түтіктерді ашқаннан кейін 1 минуттан кем емес уақытта бастау қажет. Индикаторлы түтіктер арқылы сорылатын ауаның мөлшері, өлшеу шектері және олар туралы басқа да мәліметтер 9.4. кестеде келтірілген.

Бастапқы затпен әрекетке түскен индикаторлы ұнтақ қабаттарының бөліну шекарасының ашықтығы (размытость) 2 мм аспауы тиіс (егер ол одан көп болса, зерттеуді қайталайды). Зерттеу нәтижесін есептеуді ашықтықтың ортасынан жүргізеді. Жұмыс аумағының ауасындағы зиянды заттың концентрациясын (1м³-қа миллмграммен берілген) индикаторлы ұнтақ қабатының бастапқы түсін өзгерту ұзындығы бойынша шкаланың көмегімен (кассетаға түсірілген немесе жабдықта келтірілген) анықтайды. Өлшеуді бірінен кейін бірін 3 реттен кем емес жүргізеді, соңғы нәтиже ретінде орташа арифметикалық мәнді қабылдайды. Өлшеу қателігі концентрация диапазоны 0,5-тен 2,0 ШРЕК-ға дейін болғанда ±35% және заттардың концентрациясы 2 ШРЕК-дан жоғары болғанда ±25% құрайды.

Кесте 9.4. Индикаторлы түтіктер тізімі (12.1.014-84 МЕСТ–тен алынған)

Зерттелетін зат	Сорыла-тын ауа көлемі, см³	Өлшеу шектері, мг/м³	Зерттеу уақыты, мин	Қосымша түтікпен ұсталынатын қоспалар	Зерттеу кезінде кедергі келтіретін қоспалар
Аммиак Ацетилен Ацетон Бензин Бензол Ксилол Азот тотығы Көміртегі тотықтары Күкірт ангидриді Күкіртсутек Толуол Мұнай көмірсутек-тері Хлор Этилді эфир	250 30 265 300 300 350 300 120 325 150 220 300 300 300 100 300 350 100 400	0-30 0-300 0-1400 0-2000 0-1000 0-200 0-500 0-2000 0-50 0-200 0-120 0-30 0-30 0-300 0-500 0-2000 0-1000 0-15 0-80 0-3000	4 2 5 7 7 7 4 3 7 5 8 5 5 2 7 4 7 7 4 10	- Күкіртсутек, фосфорлы сутек, кремниилі сутек ацетон, аммиак, су булары Сірке қышқылының, сірке ангидридінің, тұз қышқы-лының, күкірт ангидридінің 10 ШРЕК-ға дейінгі шегіндегі булары Ароматты және шексіз көмірсутектер Су булары Сондай - Ацетилен, этилен, бензин, бензол және оның гомологтары, спирттер, ацетон, күкірт қосылыстары Күкіртсутек, аммиак, азоттың қос тотығы, күкірт қышқылының тұманы, су булары - Су булары Су булары, ароматты (бензол, толуол, ксилол) және шексіз көмірсутектер - Су булары, этил спирті, орган.қ қышқылдар, фенол	Қышқылдардың, негіздердің және аминдердің булары - - - Майлы және ароматты көмірсутектер Сондай Галоидтар (хлор, бром, йод), рұқсат етілген концентра-циядан 10 есе және одан да жоғары болатын озон Металлдардың карбонилдері - Меркаптандар Майлы және аромат-ты көмірсутектер - Бром, иод, тотықтырғыштар, хлораминдер

Ескерту. Болгарияда, ФРГ және Японияда шығарылатын индикаторлы түтіктердің тізімдері «Еңбек қауіпсіздігін метрологиялық қамтамасыз ету» анықтамалығында 2Т. – М.,1989 1.2.4 және 1.2.5 кестелерінде келтірілген.

№ 3936-85 «Жұмыс аумағы ауасындағы зиянды заттардың концентрациясы» Әдістемелік нұсқауы қосындылық қателігі 25±%-дан көп емес өлшеу әдістерін қолдануға рұқсат етеді. Сол себепті экспресс әдіспен зиянды заттардың ауадағы ШРЕК-дан 3-4 есе асатын мәндерін алғанда зерттеуді қайталамайды, ШРЕК-ға жақын және одан 2 еседен жоғары емес концентрацияларында алынған мәліметтерді әдеттегі химиялық әдістердің көмегімен тексеру керек.

Экспресс-талдаулар үшін келесі құрал-жабдықтарды қолданады: сорғыштар, сильфондар типті ауа жинағыш құрылымдар және басқалар., бір реттік іске қосуда қателігі ±5% 30-дан 400 см³ ауа көлемін алуды қамтамасыз етеді (әдетте УГ-1 және УГ-2 әмбебап газоанализаторларын қолданады); индикаторлы түтіктер (9.5. кестені қараймыз); қажет болған жағдайда – қосымша түтіктер (тотықтырғыш, кептіргіш, сүзгіш және т.б.) қолданылады.

Ауа ортасына зерттеу жасауға арналған автоматты құрал-жабдықтарды өндірістік бөлмелердің ауасында 1-ші және 2-ші қауіптілік класс заттарының (ШРЕК-сы 0,1 кем емес және 0,1- ден 1 мг/м³-қа дейін) болуына бақылау жасау үшін қолданады. Әдетте бұл мақсатта автоматты әсерлі стационарлы газоанализаторларды қолданады.

Автоматты анализатор ауа сынамасын алу, зиянды заттың мөлшеріне талдау жасауды, талдау нәтижелерін беруді және қағазға түсіруді автоматты түрде іске асырылатын құрал болып табылады.

Ресейде келесі заттарды анықтауға арналған бірқатар автоматты газоанализаторлар шығарылады: «Нитрон» - азоттың қос тотығын; «Сирена-2» - аммиакты; «Сирена» - күкіртсутекті; «Сирена-4» - фосгенді; «Платан-1» – арсинді; «Гамма-М» - бензолды, стиролды, винилхлоридті, дихлорэтанды, азонды; 666ЭХ02 және 666ЭХ03 – күкірсутекті; «Фотон» - күкірткөміртегін; ГИП1ОМБ-3А, ИФАН-3, ГИАМ-1М, ГМК-3, «Палладий» (бірнеше варианттары) – көміртегі монототығын; «Атмосфера-ІІМ» және ФКГ-3М – хлорды; ЭХА-221 және «Миндаль» - цианосутекті. Аталып өткен отандық және көптеген шет елдік автоматты газоанализаторлар 9.5. кестеде келтірілген.

№104.001-2000 Басшылықта өндірістік ортаның химиялық факторларын бақылау үшін ұсынылатын жаңа отандық құрал-жабдықтар мен құрылымдардың тізімі келтірілген.

Зерттеу нәтижелерін талдау. Әртүрлі заттар үшін ШРЕК_м және ШРЕК_оа регламенттелінетін болғандықтан қалай максимальды бір реттік (К_м) концентрация бақылауға алынатын болса, солай орташа ауысымдық (К_оа) концентрациялар бақыланады. Сынама алу уақыты мен кезеңділіктің, ауа сынамасының санының, концентрацияларын есептеудің, алынған ақпараттарды талдаудың және қолданудың әдіс амалы К_м және К_оа анықтауда әртүрлі болып келеді.

К_м ең жоғарғы ШРЕК сәйкестігін бақылау. Максимальды шектік рұқсат етілген концентрация (ШРЕК_м) – ол қысқа уақыттық сынама алу уақытымен (15 мин) орташаландырылған, жұмысшының тыныс аумағындағы заттың шектік рұқсат етілген мөлшері.

Кесте 9.5. Өндірістік ортаның химиялық факторларын бақылау үшін ұсынылатын жаңа отандық құрал-жабдықтар мен құрылымдардың тізімі

№	Құрал-жабдық (тип), құрылым	Қысқаша техникалық сипаттамасы					Тағайындалуы
		өлшеу шек-тері, өнімд-ілігі, өлшем бірлігі		қорек-тендіріл-уі*	салмағы, кг
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.	Газды хроматограф ФРХ-4, портативті Сұйықтықты хроматограф «Миллихром - 4» Газды хроматограф. 500М үлгісі Спектрофотометр СФ-56 Спектрофото-метр СФ-66 (ЭЕМ-мен жабдықтал-ған) Әмбебап газды анали-затор, ГИАМ-27 қозғалт-қыштардың жұмыс істеп болған газда-рына талдау жасауға ар-налған (7 үл-гісі бар) Микропроцес-сорлы түтін өлшегіш СМОГ-1	Сезімт – 0,1 мг/м³ Сезімт - 10 ; г Сезімт – 1,8·10 г/с Спектральды диапа-зоны 190-1100 нм Сондай СО: 0-15 мг/м³; СН: 0-1500 ррм пропан бойынша; СО2: 0-16%; NOx-0-0,5%; SO2-0 – 500 рнн 0-1 м - әлсіреу көрсеткіші; 0-100% - қараю шка ласы бойынша		АКК., ЭТ – 220 Вт Эт-220 В, 50 Гц Эт-220 В, 50 Гц Эт-220 В, 50 Гц Сондай Эт – 220 В. Тұрақты тоқ – 12 В Эт – 220 В. Тұрақты тоқ – 12 В және 24 В	1,2 70,0 48,0 60,0 Сондай 10,0 15,0		Ацетонды, пропил спиртін, гександы, этилацетатты, бутил және изобутил спиртін, бензол, толуол, бутилацетатты, перхлорэтиленді, параортоксилолды, дихлордексинонды анықтау Органикалық қосылыстарды талдау Органикалық және бейорганикалық қосылыстарды талдау Сондай Сондай СО, көмірсутектердің қосындыларын (СН) (гексан бойынша), СО2, NOx, SO2 өлшеу Дизельді двигательдердің жұмыс істеп болған газдарының түтіндігіне бақылау жасау.
8.	АНКАТ Газоанализаторлары
8.1. 8.2. 8.3. 9. 10. 10.1. 10.2. 10.3. 10.4. 10.5. 10.6. 10.7	7601 7664 (8 түрлі үлгіде) 7671 «Палладий – 3» газоанализаторы Индикаторлы түтіктер: TUSO2- 0606 TUSO2-0,7 TUSO2-10 TUNO+NO2-1 TUNO+NO2-5 TUCO-2,5M TUCO-2,5 ПОЗ		мг/м³ NO2: 0-10; SO2: 0-20; H2S: 0-20; CO: 0-50 мг/м³ 0-5 мг/м³ 0-5 мг/м³ г/м³ 0,05-0,06 0,05-0,7 0,5-10,0 0,1-1,0 0,5-5,0 0,005-2,5 0,1-2,5	Эт 220 В Авт., б., Эт – 220 В АВТ., б. Эт. – 220 В, тұрақты тоқ – 12 В Мқ		15 3,0 3,0 5,0	Озонның микроконцентрцияларын өлшеу Жұмыс аумағының ауасындағы CO, NO2, SO2, H2S мөлшеріне инспекциялық бақылау жасау. Жұмыс аумағының ауасындағы хлордың мөлшеріне бақылау жасау Жұмыс аумағының ауасының және атмосфераның ластануына (СО) бақылау, ШРЕК жоғарылауын жарықтық, дыбыстық және электрлік сигнализациясы

*Эт – электр торабы, авт – автономды, акк. – аккумулятор, зқ – зарядты құрылым, б – батарея, В – кернеулік, Вт – жұмсалынатын қуаттылық, мқ – механикалық қолмен істелінетін, сезімталд. – сезімталдылық.

Жедел улану тудыруы мүмкін заттың максимальды шектік рұқсат етілген концентрациясы (жедел бағытты әсерлі, тітіркендіргіш), - ШРЕК_мж – берілген заттың анықтау әдісі қол жеткізетін, мүмкіндігінше ең қысқа уақыт аралығында өлшенетін максимальды рұқсат етілген концентрация.

Жедел бағытты әсерлі зат – ол әсер ету механизмінің айқын ерекшеліктерінің: гемолитикалық, ферменттерге қарсы (холинэстеразаға қарсы, тыныс алу қызметін реттейтін және өкпе ісінуін, тыныс тоқтауын тудыратын кілтті ферменттердің тежегіштері, тіндік тыныстың тежегіштері), тыныс алу және тамыр қозғалту орталықтарын тежейтін және т.б. салдарынан, қысқа уақытта әсер ету кезінде жедел уланудың дамуында қауіпті болып келетін зат.

К_м өлшеу нәтижелері бәрінен бұрын еңбек жағдайына инспекциялық бақылау жасау үшін, жағымсыз гигиеналық жағдайларды анықтау, жеке басты қорғау құралдарын қолдану туралы мәселелерді шешу, технологиялық үрдіске, жабдықтарға, санитарлық-техникалық құрылымдарға баға беру үшін қажет.

К_м сақталуына бақылау жасауды қысқа уақыт аралығында концентрацияның едәуір жоғарылауын болдырмау мақсатында жүргізетін болғандықтан, ауа сынамасын алуды сол жұмыс орындарында және ауа ортасына зиянды заттың ең көп мөлшерін бөлуі мүмкін технологиялық операцияларды ескере отырып іске асырады. Жаңа және бұрын зерттелінбеген өндірістер үшін жұмысшылар тұрақты және уақытша болатын жұмыс орындарын мейлінше толық қамтуға тырысу қажет. Алынған нәтижелер технологиялық үрдіске, жабдықтарға, желдендіру құрылымдарына баға беру мәліметтерімен кешенді түрде К_м анықтау тәсілін (жұмыс орындары, барысында сынама алуды жүргізетін технологиялық операциялар, сынама алу кезеңділігі) анықтайды.

Технологиялық үрдістің тұрақтылығымен, бір біріне ұқсас жабдықтардың көптігімен немесе орындалатын операциялары бірдей болып келетін біркелкі жұмыс орындарымен сипатталатын өндірістік бөлімдегі К_м бақылауды бөлменің ортасында немесе шетінде орналастырылған жекелеген жұмыс орындарында (бірақ 20 % -дан кем емес) таңдамалы түрде іске асырады.

Технологиялық және санитарлық-техникалық жабдықтарға жоспарлы жөндеу жұмыстарын жүргізу кезінде, өндірісті реконструкциялауда (егер жабдықтардың жартысы пайдаланылуын жалғастыратын болса) К_м бақылауды жұмысшылар болатын негізгі жұмыс орындарында жүргізеді. ауаның бір сынамасын алу ұзақтығы талдау әдісімен анықталады және жұмыс аумағының ауасындағы зиянды заттың концентрациясына тәуелді болады.

К_м бақылау жасағанда, егер әдіс 15 минут ішінде бірнеше ауа сынамасын (2-3 және одан да көп) алуға қол жеткізетін болса, алынған нәтижелерден орта арифметикалық (жекелеген сынамаларды бірдей алу уақытында) немесе орташа өлшемді (егер сынама алу уақыттары әртүрлі болатын болса) мәнді есептеп шығарады, оны ШРЕК_м- мен салыстырады:

Немесе

.

Егер затты бақылау әдісі 15 минуттан асатын бір сынама алу ұзақтығын қарастыратын жағдай кезігетін болса, оны тек шек ретінде қабылдау қажет және әрбір өлшемнің нәтижесін сол затқа қалыптастырылған ШРЕК_м –мен салыстыру керек.

Екі нормативі бар (ШРЕК_м/ШРЕК_оа) заттар үшін қалай К_м бақылайтын болса, солай К_оа да бақылайды және олардың жоғарылауына жол бермейді.

Нормативтің бір мәніне – тек ШРЕК_м немесе ӘШҚД ие заттар үшін, ауысымның кез келген 15 минуттық уақыт аралығында (К_м) заттың концентрациясы осы мәннен аспауы тиіс. Жедел улану дамуы жағынан қауіпті заттар үшін, берілген затты бақылау әдісімен қарастырылған аса қысқа уақыт аралығында (15 мин аз) өлшенген концентрациясын ШРЕК_мж нормативімен салыстырады.

Концентрацияның ауысымдағы қысқа уақыттық (15 минуттық) көтерілулері (ШРЕК_м жоғары емес) аралығындағы үзілістері 1 сағаттан кем болмаған жағдайда төртеуден аспауы тиіс.

Кесте 9.6. Автоматты бақылдауды талап ететін жедел бағытты әсері бар заттар

Заттар	ШРЕК, мг/м³	Агрегат-тық күйі	Қауіпті-лік класы	Әсер ету ерекше-ліктері
Азиридин* (этиленимин) Азот қос тотығы Азот тотығы (NO2 қайта есептегенде) Арсин (мырышты сутек) Үш фторидті бор Бром Бут-зенонитрил (аллицианид) Гидроцианид (цианитті сутек) Тұздардың гидроцианиді (гидроцианидке қайта есептегенде) Гидробромид Гидросульфид (күкіртсутек) Гидрофторид (фторға қайта есептегенде) Гидрохлорид 0,0-Диметилсульфат Кобальт гидридотетракарбонил (СО бойынша) Кремний тетрафторид (фтор бойынша) Пропандинитрил Метилизоцианат 4-Метилфенилен-1,3-диизоцианат (толуилендиизоцианат) 1-Метилэтилнитрит (изопропилнитрит) Натрий нитраты Никель тетракарбонилі Озон Перфтор-2-метилпропилен (перфторизобутилен) Тетраэтилқорғасын Көміртегі тотығы Фенилизоцианат Фенилацетонитрил (бензил цианиді) Формальдегид Фосген (көміртегінің хлортотығы) Фосфин (фторлы сутек) Фосфорилхлорид Хлордың қос тотығы Хлор Хлорфенилизоцианат (3,4-изомерлері) 2-Хлорэтанол (этиленхлоргидрин) Янтар қышқылының дийодметилатбетадиметиламинодиэтил эфирі (дитилин)	0,02 2 5 0,1 1 0,5 0,3 0,3 0,3 2 10 0,5/0,1 5 0,1 0,01 0,5/0,1 0,3 0,05 0,05 1 0,1 0,0005 0,1 0,1 0,005 20 0,5 0,8 0,5 0,5 0,1 0,05 0,1 1 0,5 0,5 ӘШҚД 0,1	б б б б б б б б б б б б б б б б б+а б б б б а б б б б б б б б б б б б б б а	1 3 3 1 2 2 2 1 1 2 2 2 2 1 1 2 1 1 1 2 1 1 1 1 1 4 2 2 2 2 1 1 1 2 2 2	А, Т Т Т Т Т Т Т Т Т Т Т Т Т Т А,Т А,Т К,А Т Т Т А,Т Т Т Т Т А,Т Т

Алымында ШРЕК_м, бөлімінде ШРЕК_оа

Өндіріс жағдайындағы ауадағы заттың басым агрегаттық күйі: б- булар және (немесе) газдар, а – аэрозоль.

Жедел бағытты әсерімен қоса заттардың қосымша әсер ету ерекшеліктері де келтірілген: А-аллерген, К- канцероген, Т – тітіркендіргіш әсер.

Азоттың бес тотығы және азот тотығы ауада азоттың қос тотығына ауысады.

Көміртегі тотығы бар атмосферада 1 сағаттан көп емес жұмыс істеу ұзақтығында көміртегі тотығының ШРЕК-сы 50 мг/м³ дейін, жұмыс істеу ұзақтығы 30 минуттан көп болмағанда - 100 мг/м³ дейін, 15 минуттан көп емес жұмыс істеу ұзақтығында – 200 мг/м³ дейін жоғарылауы мүмкін. Жұмыс аумағының ауасында көміртегі тотығының мөлшерінің жоғарылаған жағдайында қайтадан жұмыс істеуді 2 сағаттан кем емес үзілістен кейін жалғастыруға болады.

Көзді және теріні арнайы қорғау талап етіледі.

Жұмыс аумағының ауасына жедел бағытты әсерлі зиянды заттардың (9.6. кесте) түсу мүмкіншілігінде ШРЕК_мж жоғарылағаны туралы дабыл жүйесімен үздіксіз бақылануы керек. Тітіркендіргіш әсерлі заттар үшін К_м–на, заттың концентрациясын бақылау әдісімен қарастырылған уақыт бойынша баға береді және ШРЕК-мен салыстырады.

Қалған заттар үшін бақылау кезеңділігін технологиялық үрдістің сипатына (үздіксіздігі, кезеңділігі), қауіптілік класына және химиялық заттардың биологиялық әсер сипатына, өндірістік ортаның төзімділігіне, ластану деңгейіне, қызмет көрсетуші персоналдардың санэпидқызмет мекемелерінің келісімі бойынша жұмыс орындарында болу уақытына байланысты қалыптастырады.

Зиянды заттың қауіптілік класына байланысты К_м келесі бақылау кезеңділіктері ұсынылады: І қауіптілік класының заттары үшін – 10 күнде 1 реттен сирек емес, ІІ класс – айына 1 рет, ІІІ класс – 3 айда 1 рет, ІV класс – 6 айда 1 рет.

Ауысымдағы К_м мәнін К_оа-ны графоанаклитикалық әдіспен анықтау кезінде де қалыптастыруға болады.

№1.04.001-2000 Басшылықта сонымен қатар тітіркендіргіш (3.2. қосымша), канцерогенді (4 қосымша) және аллергиялық (5 қосымша) әсерлі заттардың тізімі де келтірілген.

Орташа ауысымдық ШРЕК-ның сақталуына бақылау жасау. Орташа ауысымдық шектік рұқсат етілген концентрация (ШРЕК_оа) – 8-сағаттық жұмыс уақытына орташаландырылған шектік рұқсат етілген концентрация.

Орташа ауысымды концентрация жеке дара экспозицияны есептеу үшін, жұмысшылардың денсаулық жағдайындағы өзгерістердің олардың кәсіптік іс-әрекетімен байланыстылығын анықтау үшін қажет. Бұл кезде концентрцияның

жоғарғы шегін (К_м) ескереді. К_оа екі нормативке ие химиялық заттар үшін (ШРЕК_м/ШРЕК_оа) анықтайды.

Тітіркендіргіш және жедел бағытты әсерлі заттарға жатпайтын және бір ғана нормативқа – ШРЕК_м ие зиянды заттар үшін сонымен қатар іс жүзіндегі К_оа және К_м (оларды ШРЕК_м салыстыра отырып) анықтау керек. Мұндай қадам әсіресе жұмысшы зиянды заттың әсеріне ауысымның бір бөлігінде ғана ұшырайтын жағдайларда аса маңызды болады.

Бір кәсіптік топ жұмысшыларына әсерін тигізетін К_оа алу үшін кем дегенде 3 адамдық ауысымда сынама алуды жүргізу қажет.

К_оа бақылау кезеңділігін санэпидқызмет мекемелерінің келісімімен қалыптастырады, ереже бойынша ол медициналық тексерулердің кезеңділіктеріне сәйкес келеді.

Орташа ауысымдық концентрацияларды өлшеуді жеке даралық бақылау құралдарының көмегімен барлық ауысым бойына немесе оның 75%-дан кем емес ұзақтығында үздіксіз немесе біртіндеп сынама алумен жүргізеді. Сонымен қатар К_оа анықтаудың есептеулік және графоаналитикалық әдістерін де қолдануға болады, олар БФӘА К_оа анықтау әдістеріне ұқсас болып келеді.