7. Тус толин туск тодрхаллт

"Үгин эрк" гидг эн орс-хальмг товч толиг нәәрүлн түүрвсн арһ, зарчм болн ашглсн керглгд хүнмүдән энд тодрхалый.

а) төрскн келни уурхан саңгиг уудлн нееҗ, келән сурчах, сурһҗах болн хальмг келәр аҗллҗах оютн-сурһульчнрт, багшнрт болн номтнрт, седкүлчнрт өөрд-хальмг зокъялын келни байн зөөриг чикәр таньлдулх йовдлар үндсн зөрлһ болн зарчм болһв. Хүүвин йосни үйд һарсн орс-хальмг тольд: "талдан келнәс үгмүд орулҗ авад, төрскн келән байҗалһн йирин җисәнә, ик тааста, иргч цагт туста керг болдг" (1964 җ.) гиҗ, келән балдрдуллһар бахмҗ кеҗ; бас "өдгә цагин хальмг литературин келн цаарнднь өсҗ ясрхд орс келн ик керг-үүл күцәнә. Кесг терминс онц-онц әс болн морфологин элементс хальмг келнд олзлхд, орс келн һол булгнь болҗана. Тегәд,... хойр келиг нег-негнүрн өөрдхднь орс кел медлһн ик нөкд болна..." (1969 җ.) гиҗ темдглсн болдг. Зуг, өдгә цагин бәәдл тас сольгдсмн. Тегәд, "Үгин эрк" кемәх эн толиг төрүц шин хәләц, шин ухаһар болн үндсни сергн мандлтын зөрлһәр түүрвсн мөн. Эркн күндт толь ашглачнр чигн цагин селгәһәр тәвгдҗ бәәх өдгә цагин

20

некврәр, шин ухаһар эн толиг хәләнә биз, гиҗ нәәлҗәнәв.

а) Эн толиг түүрвхдән шуд орс келнәс кергтә үгмүдән түүҗ, хальмгар орчулсн биш, хәрнь түрүлҗ эврә келнәсн кергтә үгмүд цуглулҗ,терүнлә ирлндг орс үгмүдинь олх арһар үүлдсмн. Иигхдән хамгин түрүнд Мунин Бембә һардҗ нәәрүлсн "Хальмг-орс толяс" (1977 җ.) Кергтә үгмүд, тер тоод нершлмүд түүҗ авад, орс-хальмг толин ирлцәтә үгмүдинь олҗ бичсмн. Энүнд уга зөвәр олн үгмүдиг А. М. Поздеевин "Хальмг-орс толь" (1911 җ.) болн 1857-гч җил П. Смирнов Казаньд барлсн, 1899-гч җил Н. Бадмаев С-Петербургт барлулсн хойр "Орс-хальмг товч толь", Басңга Баатрин "Орс-хальмг толь" (1940), Б. X.Тодаеван "Җаңһрин толь" (1976 җ.), П. Биткеевин һардҗ нәәрүлсн "Хальмг-моңһл-орс толь" (1986 җ.) тергүтнәс түүҗ авсмн. Эн мет А.М. Позднеев 1907-гч җил барлсн "Калмыцкая хресто-матия", Бадмин Андрей нәәрүлҗ барлулсн "Сарин герл" (1991 җ.) болн Бардан Эрнҗән, Кирюхан Василий бичҗ, доктор Г. Ц. Пюрбеев ясад немсн "Орс-хальмг күүндврч" (1993 җ.) тергүтн ном-дегтрәс зәрм үгмүд орулгдв. Бас 1994-4 җил Хальмг Таңһчин нершлин зөвлл зарлсн үгмүд нурһлҗ орв. Корсуңкин Церни эмнлгин нершлин толь (1992 җ.), А. Б. Цернован тооһин нершлин толь (1994 җ.) болн 1960-гч җилмүдт һарсн нершлин туск алвн медәс (бюллетень) хәләгдҗ, зөрм үгмүдинь авгдв.

б) орчулһиг олмһа-онвчта, үгин утхиг зөв-чик болһх неквриг хаңһахин төлә, моңһлын, бурядын, өвр-моңһлын, шинҗяңгин толь бичгүд болн орс-китд, китд-орс, англь-моңһл, орс-англь тольмуд, тер тоод орс келни тәәлвр толь (С. И. Ожегов и Н. Ю. Шведова, Москва, 1994 г.), "Советский энциклопедический словарь" (Москва, 1990 г.), "Современный словарь иностранных слов" (С-Петербург, 1994 г.) тергүтниг өргнәр лавлҗ хәләв.

Үлгүрлхлә, "орңһ" гидг үгиг хальмг тольмудт "единорог, носорог" (1899, 1911, 1964, 1977 җҗ.) гиҗ хойр зүсәр бичсн бәәдг. Эн хойр әмтни чохм (определенно) альнь "орңһ" болхви? Моңһл, Өөрд, Буряд тольмудас лавлҗ хәәхлә, "единорог - бодь гөрәсн, носорог - керс (кирс)" болҗ һарв. Орңһиг хәрнь орсар "оронго" гиҗ бичәд, "вид антилопы" гиҗ тәәлврлдгнь медгдв. Энүг 142543 үгтә "Компактный болыпой русско-китайский словарь" (Пекин, 1989 г.) гидг тольд "zang-ling" - төвд зеерн гиҗ орчулсн бәәнә. Эн мет һәрд - орел биш, феникс - һәрд, хәрнь орел - бүргд мөн болхиг деерк арһар йилһв. Ахрар келхлә, ик зу үгмүдин нәрн йилһәг иигҗ һарһв. -

Тегәд, амрхн хутхлддг, йилһхд берк әмтн-адусн, урһмл болн олн зүсн чолуни нердиг йилһҗ, тольд дахуль (№ 1) болһв.

1977-гч җилин хальмг-орс тольд "танг - качество" гиҗәнә. Зуг Дорҗин Басңгин "Эзн" (1969 җ.) гидг дегтрт "арв шаху эдл ахуг... тангтнь күргҗ дор орулад..." (3-гч халхд) гиҗ бичснәс болн йирдән "тангинь таслх, үздг танг уга" гиҗ келдгәс "танг - качество" биш болхнь медгднә. Энүг "Моңһл-орс толяс" (А. Лувсандэндэв, 1957 җ.)

21

хәләхлә, "танг - пригодность" болҗ һарв. Үүнчлн, "шлея - худрһ" биш, "худрһ - подхвостник", "шлея - шалң" мөн гиҗ йилһгдв (баһасн меддг биләв).

в) Эн тольд соңһҗ орулсн хальмг үгмүд нурһлҗ мартгдсн бую мартгдҗ йовх эңгин үгмүд болн ниигмин әмдрлин, номшлын олн халхд кергтә нершлмүд болхмн. Келән гем уга меддг хальмгудт тодрха медгддг үгмүдиг эн тольд орулсн угав. Ц. Корсункиевин эмнлгин тольд бәәх уг болһниг биш, зәрм нег чиклх зөвтә үгиг эн тольд чиклҗ орулв: таз — аарцг, промежность — ал... Эн толиг орс келиг сәәнәр меддг улс йосн өөрд-хальмг зокъялын кел сурч даслһнд зөрүлсмн. Тегәд, орс келни келн зүүһин тускар ямаран чигн тәәлвр-заалт кегдсн уга. Хәрнь, хальмг үгмүднь ямр һазрт яһҗ керглгддг тускар цөн биш тәәлвр-заалт өггдв. Үгиг яһҗ керглх туск җишә зәңгсин дотр зөвәр олн хуучн толяс авсн уул хальмг келцс, келлгүд бәәнә. Җишә зәңгд орсн селгҗ болх үгиг ташу зурасар зааглҗ бичв. Бурхн багшин шаҗни туск кесг үг-нершлмүд эн тольд орв. Шин, хуучн хальмг тольмудас хальмг үгмүд болн терүни орс-хальмг орчулһ авгдсн учрас, орс кел мууһар меддг мини бий тедниг дахҗ зәрм һазр алдҗ онсн чигн биз. Тиим алдг-эндүг күлцңгү седкләр өршән хәәрлҗ, эндүрл уга ухантн эйтҗ ясад сойрхтн!

г) Эн толиг "Үгин эрк" гиҗ нерлсни учриг тодрулхла, богд багш Зая-Пандитин тууҗ "Сарни герл" гидг дегтрин төгскл үгд "үгин эркиг үзгин утцнд келкн үүлдгч гелң сөөвң Раднабадра буй" гисн зәңгд "үгин эрк" гиҗ үгмүдин келкәг гүн далд утхтаһар үлгүрлҗ келсн бәәдг. Тегәд чигн, цаарандан өөрд-хальмг үгин эркиг үзгин утцнд келкҗ үүлдх санаһан темдглҗ, "Үгин эрк" гиҗ нерлсмн. Эн аюднь темдглхәс, Җ. Эрднь-Байр эн үгмүдән хамаһас авсмб? гиҗ, эврән меддг уга үгмүдин тускар алмацҗ, шоодҗ землдг күмс урдар Мунин Бембин толяс (1977 җ.) эклҗ, хальмг тольмудыг күцц кевәр шүүҗ хәләх кергтә гиҗ сүв-селвгән өгчәнәв. "Аҗл, әмдрл, болмҗ, дүрм, җурм, онл..." тергүтн үгмүд цуһар тенд бәәнә. "

һ) "Үгин эрк" кемәх үчүкн толян барлулҗах эн кемд, эн толиг түүрвх зөв болн тохнята сәәхн нөкцл-болмҗ олһҗ сойрхсн өөрд-хальмгин ууһн ерңкәлгч Үлмҗәхни Кирсан болн ерңкәлгчин закрһани дарһ Шалхга Баатрин Игорь хойрт хамгин түрүнд халун седклин ханлт-талрхлан девшүлҗәнәв. Түүнчлн, эн толиг түүрвҗ бичхд, самурдҗ нәәрүлхд чиң седклин туслмҗ үзүлҗ, үнтә санл-тоолвран күртәҗ хәәрлсн номтн Очр-Һәрән Владимир, Овлан Эдвин, седкүлч Дорҗин Данара, Ямани Сергей болн бусд халун седклтә үүрмүдтән хамднь ачлл медүлмү.

Түүрвәч

ОМАДН ОВГТА ҖИҖӘН ЭРДНЬ-БАЙР,

келн-бичгин ухани дед номтн

Элст балһсн

1994 они 12 сарин 17-д.

22

ТОВЧЛГДСН ҮГМҮД

анат. — анатомия

архит. — архитектура

астр. — астрономия

биол. — биология

бот. — ботаника

бухг. — бухгалтерский термин

воен. — военный термин

геогр. — география

геол. — геология

грам. — грамматический термин

деед — деед нәәрлһин үг

зоол. — зоология

ист. — история

кул. — кулинария

лингв. — лингвистика

лит. — литература

мат. — математика

мед. — медицина

межд. — междометие

мин. — минералогия

муз. — музыка

обл. — областные

рел. — религия

спорт. — спорт и физкультура

тех. — техника

физ. — физика

философ. — философия

хим. — химия

эк. — экономика

эл. — электротехника

этн. — этнография

юр. — юридический термин