6. Нершл гидг нәрн юмн

Зокъялын келнд нершл һол-чухл зүүл мөн. Эртни сойлта ард-түмнд хуучн нершл олн бәәҗ, тедни тууҗлгч оюни сойлын түвшн болн аху-әмдрлин бәәдлиг тусхн үзүлҗ бәәдг. Үлгүрхлә, өөрд-хальмг улст: зарчм - принцип, онл - теория, сурһуль - школа, образование; зарһ - суд; цааҗ, хууль - закон, үнмлхү - абсолютный, инһңк - относительный... Тергүтн олн зүсн ном-ухани гүн утхта нершл бәәдгнь мана өвкнр бәәһәл-йиртмҗин болн ниигмин халхар өргн болн гүн эрдм медлгтә бәәсиг үзүлҗәнә. Эн болхла, үйин үйд өвлҗ хадһлх зөвтә мартҗ болшго үнтә зөөр мөн.

Цагин селгәһәр сергҗ бәәһә хальмг келән йосар көгҗүлҗ делгрүләд, девшсн улс-үндстни келдлә ээм зергцүлий гихлә, нершлән чик хаалһар күццдүлх кергтә. Хальмгуд бурхни шаҗнд шүтдг, Төв Азин нүүдлчни әмдрл-сойлта бәәсн болн моңһл келтә улс болдгарн орс-европас йилһрх өвәрц талта мөн. Эн болхла, хальмг сойл болн келн, тер тоод нершлиг көгҗүлх ул-сүүр, үндсн зарчм болхмн. Энүнәс эштә хальмг келнә нершлиг эврә өвәрц хаалһар делгрүлх кергтә болҗана. Эн зарчм келән сурчах, сурһҗах улсин некврлә ирлцҗәнә. Мана өсвр үй "государство, правительство, президент, тема, школа..." болн нань чигн үгмүдиг хальмгар юн гиҗ келхмб? гисн сурвр тәвнә. Бидн тиим үгмүд хальмг келңд бәәдгмн биш, тегәд эдү мет үгмүдиг орсар келнәвидн гиҗ хәрүгнь өгхмб? Өсвр үй биш, ик улсин седклд чигн тедгәр (теми) хәр үгмүд хальмг болҗ сангдҗахш. Дала улс җиңнүләд чигн, эврән ирәд чигн "иим иим үгмүдиг хальмгаһар юн гиҗ келнә?" гиҗ сурцхана. Нершлин

19

ик зууһан орсар келҗ, келән балдрлулхар седдг уга улс дала. Тегәд амрарнь орсар келцхәнә. Цевр хальмгар келхәр седвчн, нәрн, гүн утхта нершл дутгдна. Үг, нершл дуту келиг кен сурхар дурлхви? Сурад чигн терүһәр гүн-нәрн утхта илдкл кеҗ, олн зүсн ном сурч, эрдм-номин бүтәл түүрвҗ болдг биш. Тегәд, хальмг келн делгрх биш, хәрнь доратад йовна.. Болв, хәр келнәс эрк биш кергтә нершл авхиг угашаҗ болшго. Үлгүрхлә: "машин" гидг үг.

Эврә келни шин, хуучн үгәр тогтсн нершл һоллх кергтә. Зуг эврә келәр тогтасн нершлән номшлын нерн некврлә ирлцүлҗ, чик-олмһа, товч-эвтәхн, зөв бичлһтә болһх зөвтә. Эн халхар хальмг келни зөрм нершлд чиклҗ ясх шаардлһта зүүл бәәнә. Үлгүрлхд, билг-эрдм (одаренность) - искусство биш, искусство - урлг мөн. Үүншң, слог - ниилвр биш, учрнь "слог" гидг зүүл зәрмдән талдан әәлә ниилл уга, һанцхн әәһәр тогтсн бәәдг. Җишәнь: "ә" гидг үг. Иим саамд "ниилвр" гисн нершл "слог" гидг утх илдкҗ чадшго. Тер учрар, эн үг "слог" гидг утх илдкҗ чадҗахш. Хәрнь, нег эс гиҗ кедүн (2-5) әәһәр бүрдҗ, угин әңг болҗ ордг болн үгиг кесглҗ салһхд бүрдцтә негц болҗ салдг төләднь "үй" гиҗ моңһл номтнр нерлснь чик болҗ сангдна. Эн мет, "государство - орн-нутг" гих бас әрә зокмҗ уга. "Нутг" гидг төрсн нутг, һазр нутг, сәәхн нутг, хошуд нутг... гиҗ бәәрн һазриг келдг үг мөн. "Государство" гидглә ирлцдг "төр, улс, орн" гидг үгмүд бәәһә бәәтл, энүнд "нутг" ямр кергтә юмб? "Хальмг үннд" предприниматель - арһлач гидг болв. Зуг "арһлдг, арһ хәәдг күүг - арһлач" гидг. "Предприниматель - эзн бедргч" гиҗ келхнь зөв гиҗ тоолҗанав.