4. Келн хүврдг, зуг...

Келнд хүврлт һарх йирдин үзгдл, терүни зү-тогталын (закономерностин) тускар кел шинҗләчнр тодрха номлсмн. Энд тер бүгдиг тодрхалҗ тәәлврләд бәәх учр уга. Зуг келхм, келн хүврдг, тер дунд үгмүдин утх гүүдх, өргдх, уутьрх болн шилҗх метәр хүврҗ, нең бас зәрм үг-утх мартгдн геегддг болвчн, үг — хуучрдг уга юмн мөн. Нег үй хуучрсн гиҗ бәәсн "зәәсң, нойн, сүм..." тергүтн үгмүд үнндән хуучрсн уга, ода чигн хуучрад уга, хуучрх угань чигн лавта. Өөрд-хальмг улс келтәһән бәәдгл болхла сүмиг кезәчн "сүм (храм)" гиҗ келх зөвтә. Иим үгмүдиг хуучрсн үг гихин ормд, хуучни утхта гих бую хуучни юмн, үзгдлиг нерлсн үгмүд гихнь чик болх. Хуучни утхта үгмүд нурһлҗ бичгин келнд хадһлгддг. Яһад гихлә, амн күүндәни келнлә дүңцүлхд бичмр (бичгин) келн арһулар удан хүврдг зү-тогталта мөн. Хуучан хадһлхин зергцәһәр шин зүүл шиңгәҗ йовдгтан бичгин келн амн келнәс даву байн болчкад, илдкх чидләр чаңһ бәәдг. Тер төләд, бичгин келнд бәәдг болвчн, амн күүндәни келңд эс керглгддг үгмүдиг "хуучрсн үг" гиҗ тайгдад, өдгә цагин зокъялын келнәс һарһҗ хайдгнь йир эндү. Үлгүрхлә, "ард — народ; ульрл (үйрл) — квартал; хүвсхүл — революция; засг — правительство, власть; төр, улс — государство, держава; төләлгч — представитель, делегат..." тергүтн тохнята сәәхн үгмүдиг "Хальмг-орс тольд" (1997 җ.) хуучрсн үгин тоод орулсн бәәдг. Ода эн үгмүдин ормд эгл күүндәни үг эс гиҗ орс-европин үг эдлгдҗәнә. Җишәнь — "олн-әмт* (ард), квартал, госу-дарств..." гих мет. Иим эгл үгмүдин зөрмснь зокъялын келни некврлә ирлцҗәхш. Зокъялын келни үг гидг хурц олмһа болчкад, үгин бүрдц, үндсн утхарн чик бәәх зөвтә. "Олн-әмтн" гидг үгәр җишәлҗ келхлә, "ард — народ" гидг утхиг зөв илдкҗ чадҗахш, хәрнь "массы" гидг үглә әрә ирлцәтә. Эн үгиг уг үндсн утхарнь орсар орчулхла "много животные" болхмн. Тер учрар "ард" тергүтн айта үгмүдән хуучрсн гиҗ хуучн ухаһар һәәлл уга, шуд сергәҗ керглхнь зү. Моңһлд "сәәд — министр, нойн — господин..." гиҗ хуучн үгмүдән шин утхар керглҗәх дамшлт буй.

1977-ч җилин "Хальмг-орс толин" бас нег дуту-дундснь болхла, негдмл шинҗ бую дүрмҗләр тату болснд оршхмн. Эн бәәдлнь нег зурвс (статья) дотрк зәрм толһа үг болн җишә үг негдл уга; әдд нег үг әдл бишәр бичгдсн (итү-йотун, кервтн — кирвтн, күм — күүм, күср — кииср, лаанк — наанк, цогд - цөгд, шавҗ — шивҗ...); толһа зурвс үгәр эс бичгдсн үг талдан зурвс дотрк җишә зүүцл үгд орсн гих мет.

12

Үлгүрлхлә, "авлһн" гидг зурвс үгин дотрк җишәд эн толһа үгиг "авц" гидг үгәр сольсн бәәнә. Эн мет "аҗг — аҗгллһн, эврлх — әвр, юн — юмн, шиңглх — урсхах..." болн нань чигн негдл уга зүүл йовна. "Түвшн — уровень" гидг толһа зурвс уга, зуг эн үг "Аалан" гидг зурвс дотр "далан төвшүн (тувшн) — уровень океана" гиҗ йовна. Иим үзгдл 1964-ч җилин "орс-хальмг тольд" зөвәр олн гихмн. Җишәнь: "көгҗлт — развитие" гидг үг "закономерность" гидг зурвст; "судлл" гидг үг "краеведение, естествознание" гидг зурвс үгд бәәдг болвчн, "развитие", "изучение, исследование" гидг зурвсмудт хәрнь уга. Эн мет эндү йовдл һарсни нег бодьт шалтан болхла, нег толиг олн күн үзгүдәр хуваҗ кехдән күн болһн эврәһәрн кеснәс болн оньг-аңхарл дутгдснас болсмн. Энүнәс бидн толь бичгиг олн күн хуваҗ кехәс, сән эрдмтә нег, хойр күн кехнь зөв гиҗ ашлҗ болхмн. Оңдан улс-үндстни толь нәәрүлҗ бичсн дамшлт энүг батта герчлҗ буй.

Эндү бичлһтә үгмүд "орс-хальмг толь" (1964), "Хальмг-орс толь" (1977) болн Павла Дорҗин чикәр бичлһни толин (1992) аль альнднь бәәнә. Үлгүрлхлә:

чикнь

хаҗһрнь

ямр тольд

айн(поход)

аглг

амтшх

көрңг

онцдан

цугхх

түңгүс

цугла

зедгн

эрднь шиш

эркшлтә

шүрвсн

дайян, аян

аглһ

амтштх (повадиться)

көрң

оңгстан

цутхах (чеканить)

тунгус

цуһла

зедһн

эрднь-иш

эрк шилтә

шүрүсн

1964, 1977

1964,1977,1992

1964

1964, 1992

1964

1964

1992

1992

1977, 1992

1964, 1977, 1992

1964, 1977, 1992

1977, 1992

13

Иим эндү бичлһтә үгмүдиг үгин тууҗ болн бүрдәцд шинҗллт келһнд уллҗ, чикәр бичҗ тахшах кергтә. Өдгә цагин хальмг бичгиг әвә зү болн үг зүүһәр (фонетик-морфологар) һоллгч зарчм болһсн гидг болвчн, үнн керг деерән зуг әвә зүүд уллсн бәәнә. Энүнәс эштә ик олн үгиг күүндәни эгл хар келнд келдгәр бүрдцинь эвдҗ эндү бичсн бәәдг. Җишәнь:

үгин

бүрдц

эндүнь

кишг + уга

бәәр+л+лд(х)

заң+ш+л

эд+л+л (эдл(х)+л)

таал(х)+л

шинр+үл+лт

әрүн+сх(х)

эрк+ш+л+тә

хүвәр+л(х)+л

моңһл+ар

орс+ар

кел+дг+мөн

мед+дг+уга

чикнь

кишг уга

(бәәр) бәәрллдх

заңшл

эдлл

таалл

шинрүллт

әрүсхх

эркшлтә

хүвәрлл

моңһлар (келх)

орсар

келдг мөн

меддг уга

кишва

(бәәр) бәрлдх

заңшал

эдл

таал

шинрүлт

әрвсхх

эрк шилтә

хүвәрл

моңһлаһар

орсаһар

келдмн

меддго

Эдгәр үгмүдин уул бәәдлиг сергәҗ, чик бичх зөвтә. Түүнчлн, "сермсг, шев" мет үгмүдиг тод бичг болн ниит моңһл келиг үндслҗ, "шәв, сәрмсг" гиҗ бичх зүүтә.

Өдгә зәрм үгиг йир буруһар керглдг бәәдл бас бәәнә. Үлгүрлхлә, моңһл келтнр "җива — җува" гидг төвд үгиг "арвн сай" гидг утхар кезәнәһәс авн кергләд ирсн бәәтл, өдгә хальмг седкүлчнр (1964-ч җиләс) миңһн сай (миллиард) гих утхар керглҗ бәәнә. Зуг "җаңһрт" сай, җува, дуңшур (зун сай)... гиҗ (Б. X. Тодаевин "Җаңһрин толь", 1976); Мөңк-Насн Османов орчулсн "Йиртмҗ гидг юмб?" зокъялд "һазрас нарн күртл нег дуңшур дөрвн җува һурвн сай тавн бум дууна" гиҗ бәәнә (А. М. Позднеев, "Калмыцкая хрестоматия", СП, 1907, 44-ч халх). Павла Дорҗин чикәр бичлһни тольд (1992): "җува (десять миллионов) гиҗ бичҗ буй. Тер төләд, эн җува гидг үгиг "арвн сай" гисн утхарнь керглх зөвтәвидн. Иигҗ утх хаҗисн үгмүдиг зокъялын келнд зөв утхинь сергәҗ, чикәр керглх кергтә. Эн мет "төр хаһлх" гидг үг бас ик эндүтә, "төр — государство", энүг эвдәд хаһлҗ болхий? "Решить проблему — асудл шиидх, керг шиидх" болх зөвтә.

Зәрм үгин залһвриг бас йилһҗ, зөв болһҗ диглх учрта. Үлгүрлхлә, "-тн (-тан, -тэн)" бәәлһни нер тогтаҗ, "-т (-ту, -тү)" хәрнь чинрлгч үг тогтадг йилһвртә. Җишәнь:

14

а) бәәлһни нерд

бүрдцнь бүрдсн үгнь

әмн+тн әмтн

туг+тн тугтн

эрк+тн эрктн

терг+тн тергтн

ца (буһ)+тн цаатн

өшән+тн өшәтн

б) чинрлгч үгмүд

бүрдцнь бүрдсн үгнь

әәрсн+т әәрст (һар, көл)

һал+т һалт (уул)

сид+т сидт (тууль)

сахл+т сахлт (күн)

нарн+т нарт (делкә)

Чинрлгч үг тогтагч "-т" залһвр "-та, -тә" гих хүвлвртә. Үлгүрнь, "әәрст һар/әәрстә һар, сахлт күн/сахлта күн" гиҗ сөлгҗ болна. Эн мет "номта лам/номт лам" гих йилһән уга. Тер учрар, "номт" гих үгин чинрлгч үг тогтах "-т" залһвриг бәәлһни нер тогтах "-тн" залһврар сольҗ, "номтн" гиҗ бичх зөвтә.

Эн мет "-ч, -чн", "-лһ, -лһн" залһвриг бас йилһҗ керглх йоста. Хальмг келнд "-чн" залһвр уга бәәсн кевтәһәр "-чн" залһврта үг тогтахшвидн. Зуг кезәнәһәс авн "-чн" залһвр хальмг келнд бәәһә мөн. Энүг "үлдчн, ярһчн (эрктн)" гидг хойр отг-әәмгин нерәр батлҗ болҗана. "-ч" залһвр "һал — һалч, җола — җолач" гиҗ бәәлһни нер тогтаһад, "хату — хатуч, үнн — үннч" гиҗ чинрлгч үг чигн тогтадг бәәхлә, "-чн" зуг бәәлһни нер тогтана. Тер учрар, "-ч, -чн" хойрин йилһәһәр зәрм үгин утхиг нерн йилһҗ болхмн. Җишәнь:

-ч: көдлмшч — деловой, работоспособный

-чн: көдлмшчн — рабочий

-чн: нүүдлчн — кочевник

-ч: нүүдлч — кочевой

-ч: тәрәч — земледелец, сеялыцик

-чн: тәрәчн (тарачн) — крестьянин, крестьянка

15

"Тарачн — крестьянин" гиҗ эртнәс бәәһә үг мөн болхиг темдглх кергтә.

Эн йосар "бод+лһ — бодлһ (политика), бод+лһн — бодлһн (бодх үүл йовц); эр+лһ — эрлһ (заявление), эрлһн (эрх үүл йовц)" болх бәәдләр үлгүрлҗ "-лһ, -лһн" хойр залһвриг бас йилһҗ керглх кергтә.

Зәрм үгмүдин бичлһиг йилһҗ бичх неквр бас зү йосар тәвгдҗәнә. Яһад гихлә, тод бичгт йилһҗ бичҗәсн, ода чигн талдан моңһл келтнр йилһвртәһәр келҗ бичҗәх зәрм үгиг өдгә хальмгт йилһҗ бичҗәхш. Зуг "хөв — хүв, өлмә — үлмә..." мет үгмүдиг хальмг шин бичгт йилһсн үлгүр-дамшлт бас буй. Иим учриг тоод авч, дарук үгмүдиг йилһҗ бичхмн:

эш — зәрлг, зөвшәл бәрмт

иш — бәрүл

мөч — эрктн, цогцин әңг

мүч — цагин негц (минута)

мөргх — толһаһарн цокх, сеҗх

мүргх — бурхнд зальврл үүлдх

ойх — зүн-утцар шидх (хувц)

уйх — деесәр боох

соңһх — соңһуль кех, шүүвр кех (избрать)

суңһх — ут болһх

эшкх — хәәчлҗ дүрс һарһх

ишкх — йовх

төвшүн — тогтун, төвкнүн

түвшн — кемҗән (уровень)

үлгүр — пословица, пример

үлкүр — трафарет, модель, выкройка

соңһг — телеграф

суңһг — провод

Тус кесгт өгүлсн, бичсн тоотан ашлҗ келхлә:

а) үг хуучрҗ хайгддг йосн уга, "хуучрсн" гидг үгмүдән шинәс сергәҗ керглхмн;

е) толь бичгт орсн үгмүд негдмл бичлһтә, җурмшмл утхта, өмн хөөнән сөрлдән уга бәәх зөвтә;

б) тууҗлгч бичлһ болн үгин бүрдцәр һоллгч зарчм болһҗ, эндү

16

бичлһтә үгмүдиг чиклҗ бичхмн;

в) буруһар керглҗәх утх хаҗисн үгмүдиг зокъялын келнд зөв утхарнь керглх кергтә;

г) зәрм үг тогтагч залһврин ээдрәг әрлһҗ, зөв болһҗ диглхмн;

һ) зокъялын келән улм болвсн, зөв-мергн, нәрн дигтә болһхин төлә, тод бичгин улмҗллар зәрм үгмүдин бичлһиг йилһх кергтә;

д) уданар келгддг "ур, үр, нур, нер..." мет үгмүдиг "уур, үүр, нуур, нәәр..." гиҗ бичх зөвтә.

Товчлад келхлә, энд девшүлҗ тәвсн асудлыг нәрн-нигт шинҗлҗ, улта-сүүртәһәр зөв шиидх кергтә. Хәрнь эндү кевәр кергләд дассн бәәдлдән хорһдҗ, буру-зөрү зүүлиг чиклхәр эс седхлә, "доһлад дасчклав, дассарн бәәнәв, эдгх дурн угав" гисн йовдл болхмн. Эн саамд "бурутхасн бичә әәтн, буруһан давтхасн әәх зөвтә" гидг өвкнрин гүн утхта сурһалиг санх йоста.

5. ЗОКЪЯЛЫН КЕЛӘН ЧИКӘР УМШҖ ЧИКӘР КЕЛҖ СУРХ КЕРГТӘ

Зокъялын келнд чикәр бичлһни болн үг-утхиг чикәр кергллһни кев-җурм тогтасни хөөн, терүг чикәр умшлһни асудл (проблема) ашндан тәвгднә. Зокъялын келиг темдглҗәх бичг-үзг гидг келиг нерн темдглдг шинҗллһни һальг темдг биш, хәрнь тодрха дүрмәр келиг бичгләд, тодрха зокалар чик умшгддг тогтлцан мөн. Тер учрар, зокъялын келнд Цаһан толһан үзгүдәр келиг нәрн темдглдг биш, хәрнь чик бичлһни дүрмәр ямр әәг хама яһҗ бичх, ямр үг, залһвриг яһҗ бичх тускар тогтадг зарчмта. Иим учрас, зокъялын келни бичлһ болн умшлһ хойр шуд ирлцҗ, яг әдл болдг биш, хәрнь тодрха дүрмәр дам ирлцәтә болдг мөн. Үлгүрхлә, "көдлмш" гидг үгин бичлһнь келдглә әв-әдл биш, энүг "кө-дүл-мүш" гиҗ һурвн үйәр таслҗ, "дүл, мүш" хойрин "ү" эгшгиг тодрха бишәр келнә. Зуг чик бичлһни дүрмәр "көдүлмүш" биш, "көдлмш" гиҗ тод биш "ү" эгшгиг оркад бичнә.

Өдгә цагт хальмг келиг сурчах, сурһҗах бәәдлиг авад шинҗлхлә, буру умшлһн, келлһн аҗглгдад бәәнә. Энүни һоллгч шалтан болхла, үгин түрүн биш үйин бүтңгү эгшгиг эс бичдгт оршна. Зуг хальмг келнд ик зу хадвриг эгшг угаһар умшдг уга зү-тогталта. Тегәд, түрүн биш үйд орсн хадврмудыг хамань (өмннь эс гиҗ хөөннь) ямр эгшгтәһәр умшдган меддг уга бичкдүд болн келән мууһар меддг улс орс цаһан толһан үзгүдин дуудлһар умшдг бәәнә. Үлгүрхлә, "болхш" гидг үгиг "болхэши" гиҗ нег сурһмҗлач келҗәлә.

Иим бәәдлиг чиклхд, негдвәр болхла, моңһл болн бурядын шин бичглә әдләр үй (ниилвр) болһнднь ирлцңгү эгшг үзг бичдг дүрм тогтах кергтә; хойрдвар болхла, ямр һазр яһҗ умшдг туск тодрха дүрмиг

17

тәәлврлҗ өгх зөвтә. Товчар келхлә, эн асудлыг чик бичлһни дүрмәр эс гиҗ чик умшлһни дүрмәр шиидҗ болх хойр болмҗ бәәнә. Мини хәләцәр болхла, ода деерән чик умшлһни дүрмәр шиидснь амр болх. Яһад гихлә, энүнд дала дашката сольвр һаршго, зуг чик умшлһни дүрминь тодрхалад өгчкхлә болв. Иргчд тод бичг делгрәд бәәхлә, чик умшлһни йосн эврән тодрха болад бәәх биз.

Хама ямр эгшгтәһәр умшгддгиг тодрхалхд, түрүлҗ тер нег үг кедү үйәр бүтсинь йилһҗ медсн бәәх зөвтә. Энүнд тод бичгин бичлһиг хәләҗ болна. Зуг әмд амн келнд яһҗ үй үйәр таслгдн келгдҗәхиг үндслҗ болхмн. Үлгүрнь, "авһ — ав-һ, алтн — ал-тн, өдр — ө-др, хавр — ха-вр, усн — у-сн, орн — о-рн..." гих мет. Иигҗ үйинь тодрхалсни хөөн, тер түрүн биш үйин хадврмудыг ямр эгшгәр әм орулҗ умшхиг тогтаҗ болна. Эн йовдлыг эгшг зокцх (таарлдх) йоснд уллҗ шииднә. Талданар келхлә, түрүн үйд (ниилврт) ямр эгшг бәәхлә, түрүн биш үйд ямр эгшг хама яһҗ келгддгнь медгдҗәнә. Зуг бичгт эс бичгдсн тодрха биш (бүтңгү) эгшгиг йилһҗ тогтахд нәрн дүрм кергтә. Эн туст номтнрин шинҗлсн ашлвр болн эврә хәләцән бичхлә: а, ә, э, я, е, и гисн урлын биш эгшгүдтә түрүн үйин хөөнк үймүдт орсн бүтңгү эгшгиг "i" үзгәр темдглҗ болхмн. Җишәнь: "авһ — авһi, ахр — ахiр, әмн — әмiн, әср — әсiр, эдлл — әдлiл, тергн — тергiн, безг — безiг, белг — белiг, ясн — ясiн..." гих мет. Зуг а эгшгин хөөнк -вр,-мр гих урлын хадврта үйд бүтңгү "у" эгшг келгддг (амр — амур, намр — намур, хавр — хавур) болн -тн,-дн,-лн,-тр мет хадврин ниилвр хоорндан эгшг угаһар келгддгиг (алтн, тедн, олн, баатр...) аңхарх кергтә.

Урлын о,у эгшгин хөөн, бүтңгү "у" келгднә: орн — орун, олвг — олвуг, очн — очун, учр — учур, усн — усун, уурх — уурух, болхш — болхуш.

Урлын ө, ү эгшгин хөөн, бүтңгү "ү" келгднә: өдр — өдүр, көгҗм — көгҗүм, үсн — үсүн, үнр — үнүр, үвл — үвүл.

Өөрд-хальмг келнд иигҗ урлар эгшг зокцдгнь бишңк моңһл келтнрәс өвәрц болхиг шинҗяңгин номтн. Чүрмин Бембә батлҗ темдглсмн ("Келн ба орчулһ" седкүл, Үрмч балһсн, 1986, № 1). Ч. Бембин хәләц чик болҗахиг хальмг шин бичгтк зәрм үгин бичлһ (эндү бичлһ) давхр батлҗ бәәнә. Җишәнь:

тод бичгг	бүрдцнь	йосндан яһҗ бичгдхнь	хальмг бичгт
богширһо		богшрһ	богшурһа
мүргүл орһодал.орһодол	мүрг+л орһ+дл	мүргл орһдл	мөргүл орһдул
өмөскел.үмүскел	өмск+л	өмскл	өмскүл
өчигөдөр зуңһаг	өчг+өдр	өчгдр зуңһг	өцклдүр зуңһуг

18

тод бичгт бүрдцнь йосндан хальмг

яһҗ бичгт

бичгдхнь

нуһуд		нуһд	нуһуд
төвшин,түвшин	төв+шн	төвшн,түвшн	төвшүн
тодхор		тодхр.тотхр	тотхур
соңһог	соңһ+г	соңһг	суңһуг
суңһаг	суңһ+г	суңһг	суңһуг
утулаң	ут+лң	утлң	утулң
үзэскүлэң	үз-склң	үзсклң	үзүсклң
үлигэр	үл+гр	үлгр	үлгүр
урусхал	урс+х+л	урсхл	урсхул
хубисхал	хүвс+х+л	хүвсхл	хүвсхүл
үкэг, үкүг		үкг	үкүг

Эдгәриг ашлхла; хальмг келнд о/у+у, ө/ү+ү гидг эгшгин урлшсн таарлт лавта бәәнә. Чикәр умшлһн, келлһни дүрм болһҗ болхмн. Келән шинәс сурчах улст йир кергтә.