ВБК 81.2 - 4 (2Р К786

-6Ка)

Справочное издание

Жижян Эрдэнибаяр

Краткий русско-калмыцкий словарь — "Үгин эрке"

Для возрождения калмыцкого научно-литературного языка

18ВХ 5 — Й7024 — 049 — 2 © Жижян Эрдэнибаяр, 1995

^{О РШЛ}

Зокъялын келнд кев-җурм тогталһн хальмг кел делгрүллһни ул-сүүр мөн

1. Цагин селгән

"Орчлң селгәтә, орн ясата", "цагнь болхла цасн деер түүмр шатдг", "цаг негәрн бәәдг уга, цаклдг көкәрн бәәдг уга" гиҗ мана мергн өвкнр цагин селгәни тускар цецн ашлвр кесн болдг. Тер мет нег үй һәәлгдҗ мартгдҗ йовсн хальмг келн цагин селгәһәр сергәгдҗ, хәрү делгрҗ йовна. Цагин эркәс давдг арһ уга. Тер төләд, сергегдәд делгрҗәх хальмг келни өргн урсхлыг кен чигн бооһад зогсаҗ чадшго. Хәрнь, кен ухата, седвәртә күн "далад дусал немрлҗ", төрскн келни төлҗлтин үүлст арһ чидләрн тусан күргх йоста. Эн өргн утхта үг: төрскн келәрн келх, бичх, зааҗ сурһх болн төрскн келән шинҗлҗ ном-дегтр түүрвх, зокъялын келнд кев-җурм тогтах, төр-таңһчин халхас чик бодлһ йовулх, эд-мөңгәр туслх тергүтн олн зүүл энүнд багтхмн. Ямаран чигн келиг сергәҗ делгрүллһни эклц бую (бую — эс гиҗ) негдгч шат-девсңнь зокъялын келнд диг-кемҗә тогтах йовдл болна. Эн кергиг чикәр эс шиидхлә, кел делгрүллһни көдлмшин йовудт уршг-яршгта учр олн учрх болчкад, ашнь чигн сән болшго. Тер учрас, хальмг зокъялын келнд диг-кемҗә тогтах йовдлыг одагин һоллгч эркн үүрг-даалһвр болһҗ үүлдх кергтә.

5

2. Зокъялын келн гидг юмб?

Бичгин келнд сүүрлсн болвсрңһу бәрмҗә келиг (стандартный язык/ нормативный язык) йирдән зокъялын келн гинө. Орсар "литературный язык" гисн үг. Зокъялын келн нурһлҗ бичгин келн (книжный язык) болн бичмр зокъял-бүтәлд керглгднә. Тегәд чигн амн келн бую эгл хар күүндәни келнәс деегүр бәәдг өвәрц шинҗтә. Зокъялын келн бую бәрмҗә келиг сурһульд сурч, төршл (политика), ном-сойл болн бар-зәңгллһни халхар эдлдг. Тер учрас, энүг сурһульта улсин келн гидг. Цевр хальмг зокъялын келәр бичсн тоотыг өдгә цагт тер болһн күн ухҗ, меддг уга. Яһад гихлә, эврә зокъялын келән сурсн уга болн эн туск сурһуль тату болҗахнь тер. Эгл хар күүндәни келиг келән меддг кен болвчн меднә. Тегәд, хәр келни оруд үг орлцулҗ, күүндәни келәр "балдрлулҗ" бичсн тоот цугтаднь амр болҗ медгднө. Хәрнь зокъялын келәр бичгдсн зокъял эгл улс умшҗ уххд күнд болад, "хальмгшрулсн биш" болҗ сангддг мөн. Болв, улан залатнр ик эртнәс болсрңһу бичг-зокъялын келтә бәәсиг медх кергтә.

Оларн медҗәх "моңһлын нууц товчан" гидг алдрт зокъял 1240-ч җил бичгдҗ дууссмн. Энүни таңсг келн моңһл келтнрин олн айлһу дотрас өөрдин келнд йир өөр дөт мөн. 1257-ч җил өөрд нойн Барс-төө моңһлын Мөңке хаанд нерәдҗ босхсн көшәд бас худм бичгәр бичсн үгмүд бәәнә. Эн тоот Дөрвн өөрд XIII зууни үйд зокъялын келтә бәәсиг герчлх бәрмт мөн. Зуг тер цагт моңһл келтнр дундан нег бичг-зокъялын келтә бәәсн билә. Йосн өөрд-хальмгин өвәрц бичг-зокъялын тууҗ богд багш Зая-Пандит 1648-ч җил тод бичг үүдәснәс эклсмн. Тод бичгт сүүрлсн өөрд зокъялын келн эклцәсн авн эгл күүндәни келнәс йилһәтә, терүнәс деегүр бәәсн болдг. Тер яһад гихлә, төр шаҗни нәрн учр-утх, онлһ-медәг эгл күүндәни келәр чик-онвчта илдкҗ чаддг уга юмн, үлгүрхлә, "онл (теория) онлһ (понятие), зарчм (принцип), көтлвр (программа), үнмлхү (абсолютный), улмҗлл (традиция) "тергүтн онлһиг темдглсн нершл эгл хар келнд (в просторечии) кезә чигн бәәҗәсн уга. Иим үгмүдиг зуг сурһульта улс ном-судрт бичҗ, умшлһ-әәлдхлд келдг бәәсмн. Эн бәәдл XX зууни эклцәр Лхармба Боован Бадм, Очра Номт тергүтн хальмг сегәтнрин бичсн үүдәврмүдт, тусхгдҗ, уул улмҗллан алдад уга бәәсиг үзүлҗәнә. Зуг хүүвин йосни цагт тод бичгән болн келн, сойлын байн өв-зөөрән һәәлҗ хаяд, эгл хар күүндәни келнд орс-европин оруд үгмүд орлцулҗ балдрлулсн түүкә зокъялын келнд орснас көлтә, өөрд-хальмг уул зокъялын келни улмҗлл мартгдсн болдг. Энүни ашт тату-тартг, балдр-булдр "шин хальмг зокъялын келн" эркҗән уга ниигмин әмдрләс һолгдҗ, мартгдх хаалһд орсн мөн. Иим келиг тиим кевәрнь делгрүлхәр седвчн, ашнь кезәд му болдг. "Буру хаалһар буудя зөөхлә, буцхдан шора зөөнә" гидг тер бую

Ода, хальмг келән йосарнь сергәҗ делгрүлхәр бәәхлә, зокъялын келни уул улмҗллыг эрк биш сергәх кергтә. Мартгдсн улмҗлл болн үгмү-

6

диг сергәҗ делгрүлх йовдл хальмг келән сергәҗ делгрүллһни нег һоллгч халх болхмн. Сурһуль-сойл түгәмл делгрсн өдгә цагт уул зокъялын келән сергәҗ делгрүлх йовдл тиим чигн кецү биш биз. Өөрд-хальмг зокъялын келн мана тууҗлгч болвсн сойлын белг-темдг, үндсни үнтә зөөр, та бидни цаглшго байр-бахмҗ мөн.

Зокъялын келни улмҗллан сергәхин зергцәһәр, терүнд өдгә цагин некврлә ирлцүлҗ, диг-кемҗә тогталһиг мартхмн биш. Энүнд чик келлһни, чик бичлһни, келн-зү (грамматика) болн үгин саңгин халхар нерн дүрм (диг-кемҗө) тогтаҗ, терүг делгрүлх йовдл багтна. Нершл — тедн дунд һоллгч асудл (проблема) мөн. Эрдм-шинҗлгән, сурһуль-сойлын тускар нершл угаһар ухалхмн биш. Келлгән уга, амн зокъял, урн зокъял (художественная литература) мет урлгин зүүлд нершл дала кергтә биш, урн дүрслг үгмүд бәәҗәхлә болад бәәнә. Болв зокъялын келн гидг зуг урн зокъялын келн биш, төршл, хууль-цааҗ, эдшл (экономика), эрдм шинҗлгән, бар-зәңглл тергүтн олн халхар керглгддг өргн-делгр күрә-кемҗәтә, нәрн нигт кев-җурмта бәрмҗә келн мөн.