Яд чимун, руфун цик кутун, сиве яд цанвайди [кьунвайди] хьиз, тIач хьтин яд, цIаран яд.

* яд авачир дагъдал регъв эцигун гл., ни манасуз, нетижадив агакь тийидай кIвалах авун. Яда, яд авачир дагъдал регъв эцигзавайбур, - лагьана Велиди вичив гвай вацIуд патрон капан юкьвал эцигна къалурунивди. - Ибуралди дявеяр ийиз жедани. З. Э. Муькъвел гелер.

* яд алай яракь сущ.; 1) хци ва кIеви яракь. Гьар легьзеда яд алаз хьуй куь яракь. Х. Х. Масан баде. 2) куьч. (туш гаф галаз) кар алакьдай кас. Я макъала кхьизвайди сугъул, са къайгъуни авачир, хьайивал хьуй лугьузвай, чара авачиз мажбурнама кьилиз акъудзавай кас я, я адан макъаладин игит са акьван яд алай яракь туш. А. Къ. Шаирдин экв.

* яд атIай (атIанвай) регъв хьиз нар. лалдиз, са ван-сесни авачиз. Буш кIатI хьтин, я инсандин, я малдин, я хазвай къапунин, я гудуниз эчIирзавай цин ван авачир, яд атIай регъв хьиз, лал кьенвай кIвализ хтана, Магьамедсалегъ теспачавал кваз къекъвена. А. А. Лезгияр. Экверни туьхвена, кIвалах акъвазна, ван-сес кумачир мяден яд атIанвай регъв хьиз акъвазнавай. З. Э. Муькъвел гелер. Кабабханадал абур агакьна, амма гьамиша ван алай къеле хьтин и кабабхана, яд атIай регъв хьиз секин тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* яд галачир регъв сущ., вуч. манасуз, вижесуз, вичин везифа кьилиз акъуд тежезвай затI. Къуй итимди и кар ачухдиз авурай, мугьман текъведай кIвал яд галачир регъв хьиз я. К. К. Шаирдин килфетар. Хъуьруьн галачир сатира гихьтинди хьуй? Ам яд галачир регъуьз ухшамиш Я. Ш. Юсуфов. Гьамиша чи шал дуст.

* яд гун гл., ни 1) низ сада масадаз хъвадай яд гун. Аялдиз къайи яд гумир. Р. 2) квез гьайван яд хьун патал булахдал, вацIал, вирел тухун ва я къапуна цана адан вилик яд эцигун. - Риза, балкIандиз яд це! А. Ф. Риза. 3) квез набататрин дувулриз яд фидайвал авун. Багълариз яд акъудун мураддалди, чна Самур вацIун къерехдал цин иасосар эцигна. Ада анжах 25 процент багълариз яд гун таъминарна. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер.

* яд иличай хьиз нар. ван-сес акъат тийиз. Классда, яд эличай хьиз, секин тир, учительница кIвачел къарагъна. А. А. Умуд. Муькуьбур, яд иличай хьиз, адан сивиз килигзава. М. Ш. ЯкIун хъчар.

* яд фидай патахъ пер ягъун гл. ни гьахълувилиз килиг тавуна, вирида вуч ийизватIа, гьам авун. Синоним: гъуьргьуь еб хьиз, гьар патахъ фин.

* яд хьуй! межд. 'амачир гьалдиз атуй' манадин къаргъиш. Кьакьан дагълар яд хьуй яллагь, Яр авай хуьр аквадайвал. Ф.

* яд хьуй гл., вуч квахьун, амачир гьалдиз атун. Гуьнуькъара дуьнья! Ви югъ, ви йиф - вири сад хьанани, Хъсанвилер чи инсанрин вири санлай яд хьанани? М. Ж. Жанавурдин къув язава...

* яд чIугвадай лит нар. вуж вичиз ийизвай писвилер, лугьузвай гафар эхдай инсан. Килиг, рушар. куьне садра куь мецерин аявал ая. Зунни квез яд чIугвадай лит туш. Куьне сивел атай вуч лагьайтIани, завайни эхиз, жедач. Я. Я. Нурар ва хъенар.

* яд элкъведай пад сущ. суьргуьн. Кьвед лугьур сефер ихьтин гьал тикрар хьун хъувуртIа, за куьн кьведни яд элкъведай патахъ дугурда. С. С., С. М. СтIал Мусаиб.

* цел атун гл хъвадай яд кIвализ гъиз вацIал, булахдал атун. Алагуьзли, бес вун цел кьван къведачни? Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни?

* цел фин гл., вуж хъвадай яд кIвализ гъиз вацIал, булахдал фин. Цел фида вун къугъваз-къугъваз. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Диде квар гваз цел фида... Х. Х. Дидедин тум.

* яд хъуй (хьурай)! межд. са никай ятIани хуш татайла. 'вичиз вуч кIантIани авурай, хьурай' манадин ибара. Хъвайибуру мад хъурай, Тахъвайбуру яд хъурай. А. Къ. ЦIийи йисан тост.

* цик кутун гл., вуч недай кьафун хьун патал афнияр, помидорар кьел, истивутар вегьена балонда, бочкада цик кутун.

* цик <кваз> хьун гл., вуч яд гудай мумкинвал аваз хьун. Цик квай никIер и дагъдин хуьре асла авачир. З. Э. Муькъвел гелер. Колхоздиз гатфарин къуьл цун патал райондай план ганвай. Амма цик квачир дагъдин никIера гатфарин кьуьл цуникай менфят авачир. З. Э. Муькъвел гелер.

* цин кIаникай фидай луьткве сущ. луьтквейрин жуьрейрикай сад. 2000 - йисан 13августдиз цин кIаникай фидай «Курск» луьткве батмиш хьана. ЛГ, 2004, 12.

ЯД² прил. жуванди тушир. Яд халкьариз чирмир куьне куь ара... Е. Э. РикIел гъваш. Агь, Ватан! Яд хъвайила, яд чилерин Чир хьана заз ви ятарин ширинвал!. А. С. Дидедин кьисас. Ихьтин дердери канвай хцин кIвале жердалай лап яд касдин кьулавни хъсан тир. А. А. Лезгияр. Лиф атана зи дередиз, катнай гьайван яд уьлкведай кьибледин. Къ. Р. Анжах, анжах... Синонимар: маса, чара.

* яд уьлкве сущ. чара уьлкве. [Брегьим]. Зи кьатIунралди, адакай округдиз хабар гана кIанда... Кьуна тухурай къазахри яд уьлкведихъ. Б. Гь. Большевикдин руш. Яд уьлкведа са яд миллет хьана вун, Гуя гужалди такIандаз гана вун... Н. Сам. Лезги, вавай жузан за...

* яд хьун гл., вуж~вуч нивай-квевай чара хьун. ГьакI тахьайтIа, дустар ара яд жеда. Е. Э. Зав рахамир. Яр, ваз за са арза ийин, Алагуьзли яд хьана хьи... Е. Э. Хьана хьи. Са чIаварин дуьз араяр яд жеда... И. Гь. Рубаияр. Хъсанвилер чи инсанрш вири санлай яд хьанани? Х. Х Зун куьчедал... Синонимар: къакъатун, яд хьун.

ЯД * яд хьиз чир хьун гл. лап хъсандиз, хуралай чир хьун.

ЯДА(ЯР) межд. эркекдаз(буруз) эвердай ва я адан (абурун) фикир желбдай гаф. - Яда, акъваз. - тадиз лагьана ада, адакай жагъай танишдан акунар вилерикай квахьиз кичIела. - Вун вини зи мирес Эмирханан гада тушни? М. В. Гьарасатдин майдандал. - Вагь, ядаяр! Ядни герек жедай кьван. Бес им чна сифтедай вучиз фагьумначир? Ф. Ядни герек жедай кьван.

ЯДА² ягъун глаголдин къвезмай вахтунин форма. Кил. ЯГЪУН.

ЯДАЛАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яд акьалтнавай гьал.

ЯДИГАР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуж ва я вуч ятIани рикIел хуьн патал гузвай, ганвай, амукьдай затI. Хашпересри, абурукай яз урусрини, гьар йисуз инсан дидедиз хьайи югъ еке сувар яз кьиле тухуда. И юкъуз суварин иесидин патав мукьва-кьилияр, ярар-дустар кьуни-къуншияр къведа, Суварин иесидиз ядигар шейэр гуда... А. Гуьлмегьамедов. Именинник ва мевлид. Хтулри и шикил виридалайни багьа ядигар яз хуьзва. ЛГ, 2003, 25. ХII. Бес ктабар?. «Къалгъанрилай» гуьгъуьниз акъатнавай адан [Жамидинан. А. Г.] саки вири ктабар за, багьа ядигарар хьиз, хуьзва. М. Ж. Жамидин рикIел хкунар. Синонимар: савкьват.

ЯДИГАРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ядигар тир гьисс кьетIнавай гьал. И къванци, гуя Абас тIилисимда тунва, адаз вичикай хабар амач. На лугьуди, паквал, ядигарвал гакьунва, къужадиз зигьин амач, ам са гьихьтин ятIани чIехи гьиссерин дерин дегьнеда цIранва. Адан гьекь кьуразва. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯЗ я гафунин деепричастидин форма. Кил Я.

ЯЗАВА¹ ягъун глаголдин гилан вахтунин форма. Кил. ЯГЪУН.

ЯЗАВА² я² глаголдин вариант. Кил. Я² .

ЯЗУХ туьрк, прил. Гьайиф къведай гьалда авай. Язух мугьманди са тахсирни квачирди яз дустагъдин ламу чилел йиф акъуднай кьван. Ф. Далалубегьли. Язух гададин гардан язава, мад завай адаз гьич са куьмекни хьжедач. Ф. Акьул ва бахт. Язух гада, хъвер къугъвазвай пIузаррал, Тамир вуна кваз агьузар, Гъалимат. Е. Э. Гьалимат. Язух аял пакамалай няналди гьекь-каф хьана инихъ-анихъ чукуриз юрта жедай. А. Ф. Риза. Синонимар: кесиб, бахтсуз,

* язух атун гл., низ вуж-вуч ( нин-куьн) язух касдин четин гьал къезилардай гьиссер атун. Рушаз адан язух атана, амма гьелелиг вичин сир ганач. Ф. Гьуьлуьн руш. Язух ша тIун ваз зи агьузар, гуьзел. Е. Э. Яр гуьзел. Ви гъалариз килигайла, Язух къведа мад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. [ФатIимат] - ХарапIа хьуй вун, дуьнья... Бубадиз веледдин язух татайла, а паталлай чарадаз гьични къвеч. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Шалвардин кек чилелай физ, цаз акьахнавай кьецIил кIвачини кьецIи ийиз, ам, куьчедиз экъечIайла, язух къведай са шикилда жедай. А. Ф. Риза. - Вув, хинкIар амаче. Эхиримжи чкалар за жуваз акъуднай, - язух къведай тегьерда лагьана къариди. Гь. Къ. Четин бахт. Гьар акатай гьидан хьайитIани язух атайтIа, авай гаф чинал лугьуз регъуь-кичIе хьайитIа, я туш а гаф лугьудай жуьре-къайда течиз хьайитIа, ахьтин касдин гафар фад рикIелайни алатда... К. К. Суьгьбетзава Максима.

* язух чIугун гл., ни куьн язух касдин терефдар хьана, адакай фикир авун. Гьич садани кесибдин язух чIугвадачир, амма Далалубегьлиди ам азад ийидай кьайда фагьумзавай. Ф. Далалубегьли. «Ништа, ни рекьелай алуднатIа, чIуру ниятдин кас туш ам», - язухар чIугвадайбурни кими тушир. М. Б. «Жигули».

* язухди кун рах., гл., вуж нин-куьн дериндай гьайифдин гьиссери кьун. Улакь галачиз шегьерэгьлидин яшайиш фикирдиз гъайила, адан язухди куда. ЛГ, 2003, 13. ХI.

ЯЗУХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера язух къведай гьал. Язухвал къалурмир, язух текъведай гьалдиз гъваш. Р.

ЯЗУХВИЛЕЛДИ нар. язухвал хас яз. Ам вилер кIаникай язухвилелди жегьилдин перишан суфатдиз, вилерал гьалчIнавай рацIамриз килигна А. А. Умуд. Синонимар: язухдаказ, язухдиз.

ЯЗУХДАЙ нар. язух атунин нетижа яз. Бубадин ракIарихъ гадрай аял язухдай къунши папа къахчуна дидевал авуна, ирид йисаз акъатдалди хвена. М. М. Гь. ЧIехи шаир, Зи дидедин язухдай, Авай тIалрин члада, Фад цIрана савухвал, ЦIверекIар жез гьавада. А. Исм. Зун хайила дидеди.

ЯЗУХДАКАЗ' нар. язух атай, къведай гьисс аваз, Амма кьуьзуьбуру Салманан юхсул гъалдикай акI суьгьбет авуна хьи, эгер адакай са легьзеда кьванни хан тавуртIа ам дели жедайди ва адан аялар етим амукьдайди акI язухдаказ къалурна хьи, гьатта хандин векъи рикIни юмшагъ хьайиди хьиз тир. М. Б. Салманакай гьикI хан хьана. Синонимар: язухвилелди, язухдиз.

ЯЗУХДИЗ нар. язух къведай гьалда. Идрис халуди чина биришар туна ва язухдиз лагьана. Р. Гь. Зи ирид стха. Синонимар: язухвилелди, язухдаказ.

ЯЙ¹ туьрк, куьгь., сущ.; -иди, -йда; -яр, -йри, -йра файтундин, шарабандин къарсун тIимил хьун патал адак кутадай кьелечIвал авай ракь(ар). Синоним: рессора.

ЯЙ² граммат., эхир са бязи существительнийрин къакъатунин I падеждин эхир. Къакъатунин гьалара няй? квяй? суалриз жаваб гудай са гъижадин тIварар икI кхьида: ... эгер дувулда хъуьтуьл ачух е. и, уь сесерикай аваз хьайитIа, абурун эхирда -яй кхьида: ник - никIяй, вил - виляй, кьил - кьиляй, гъил - гъиляй, рикI - рикIяй, рехъ - рекьяй, гел - геляй ва мсб. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. -Махачкала, 1938.

ЯЙЛАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьайванри дагълара векь недай чка. Чепер суван дигай яйлах, Шагь ацукьай къайи булах. Ф. - Хпериз - яйлах, Дагълара булах, Рагъул кицI къвалахъ, Чубандиз - чумахъ ХупI ярашугъ я. С. С. Квез вуч ярашугъ я. - Я Махсуд, чна и зегьметар Вердидин девлетар артухарун патал, адаз хъсан яйлахарни къишлахар гун патал чIугурд яни? З. Э. Муькъвел гелер. Белки, суьруьйрай ахцIуда яйлах. Белки, алатда зи кимелай яс. X. X.

ЯЙЛУХ кил. ЯГЪЛУХ.

. ЯЙЛАХ туьрк, нугъ. алатай вахтара рушар-гадаяр, санал кIватI хьана, манияр лугьудай, шадвилер ийидай мярекат.

ЯК сущ.;. -кIу, -кIа; -кIари, -кIари, -к'тра 1) инсандин, гьайвандин, къушран бедендин кIараб, чIар квачиз амай пай. # гьерен, къушран ~, малдин ~; юхун ~, тарху ~, цуру ~, бижбиж ~, мермер ~, куьк ~. Накьвадиз лам хьурай, Гьайванриз хам хьурай, ЯкIуз тIям хьурай, Къуьлер хурам хьурай... Ф. Махсуда зун вакIан як нез вердишарнава. З. Э. Муькъвел гелер. - Валлагь, къужа, хуьрек ийиз хьанач: як вири каци тIуьна. И. В. Чирхчир. Акьалжзава шишерал КIелен таза як. Къвалавни гва цурни мед, Истивут, сумах. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.... Европадин агьалийрихъ къалабулух кутунвай месэлайрикай садни пехъи хьанвай калер я. И калерин як тIуьр инсанар пехъи жезва ва рекьизва. "Самур" газ. 2001, 18.I. Синоним: биш. 2) емишдин, чкал, цил квачиз амай пай. ЯкIув ацIанва, туп хьиз, Къвазнава чаз килигиз, Лацу элкъвей кьил галай, Таза якIал вил алай! Дулмадиз хас тир келем Еке жезва лап бегьем. М. М. Гь. Чи сал. * кьелечI якIарин, лацу якIарин, яцIу якIарин.

* як квай прил. гьайвандин, къушран як кваз гьазурнавай. Ада, вичин сивиз килигдайбур кIватIна, къахунин як квай хинкIар гана. З. Э. КУТВ-диз фена.... за чи кIвализ еке-еке куьк гьерер гъида, чи бахди як квай хуьрекар ийида, - жаваб гана заз зи хци. А. Фет. Кьерен къванер.

* як кьун гл., ни-куь куьк хьун. "Гельхенский" совхозда са шумуд йисан идалай вилик фад як кьадай, дагъларин мишекъат вири шартIариз дурум гудай, алафдин гьи жуьре хьайитIани хъсандиз недай кабач маларин жинс кутунвай. ЛГ, 2005, 14. IV.

* як пайзавайбур кил. фу пайзавайбур.

* якIа-чIарчIе аваз хьун гл., еуж-вуч куькдиз хьун. Зул алукьна. Хипер, кIелер якIа-чIарчIе ава. М. Ш. Шад хабар. Синоним: пицI вегьин. Антонимар: кьуд кIарабни хам хьун, хамни кIараб хьун.

ЯКIУН прил. якIукай хьанвай, якIукай гьазурнавай.

* якIун цаз сущ. кIвачин, гъилин са чка кIеви хьун.

* якIун продукция сущ. якIукай гьазурнавай недай затIар.

ЯКъАДАШ¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яр-дуст кас. - Са варз идалай вилик вини зи якъадаш Беглиханан мирг хьтин дуьгве а тум хкатайбуру кукIварна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯКЪАДАШ² рах., обр. са яшарин эркекар чеб-чпив рахадайла, чпин мукьвавал къалурун патал тIварцIин чкадал ишлемишдай гаф. - Чи районда, якъадаш, квелай гзаф багълар кутаз жедай мумкинвилер гьич садазни авач. А. А. Лезгияр. [Али]. Вуч? Зи секретарша? Бегенмиш хьанва ваз? Якъадаш, валлагь вун тух тежедай чакъал я... Н. И. Гьакимрин папар.

ЯКЪАЛД: * якъалди авун гл., ни вуж~вуч дуьз, тик гьалда авайди чилел ярхарун. Синоним: якъалдарун.

* якъалд(ар) хьун гл., вуж-вуч дуьз, тик гьалда авайди чилел ярх(ар) хьун. Патав гвай рекьяй машин фена лугьуз, и мукьварал эцигай цал якъалдар хьана. г.

ЯКЪАЛДАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; якъалдар авун, якъалдар тавун, якъалдар тахвун, якъалдар хъийимир дуьз, тик гьалда авайди чилел ярхарун. Синоним: якъалдар авун.

ЯКЪАЛДУН гл., вуж-вуч; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай,-мир; дуьз, тик гьалда авайди чилел ярх хьун. Машин галукьай шалман якъалдна. Р. КIвач цIуьдгъуьнай аял акъалдна. Р.

ЯКЪИН¹ фарс, т-б, сущ. -ди, -да; -ар, -ри. -ра гьакъикъат. Садан ктаб жагъурун чаз четинда. Муькуьданбур - туьквендава! - къалинда. Амма халкьдин шаир лагьай тIвар ганва Халкьди саймиш тийизвайдаз якъинда. И. Гь. Рубаияр.

* якъин авун гл., ни вуч тайинарун, чирун. Суриядиз са вуч ятIани лугьуз, кушкушзава. Адаз са вуч ятIани якъин ийизва. М. В. Гьарасатдин майдандал

ЯКЪИН² прил. 1) малум тир, тайин. Уьмуьр... Яшайиш... И кьве гаф акьул балугъ хьайидалай башламишна, эхиримжи нефес вахгудалди, инсанрин мецел ала. Къайгъусуз аял вахтара, якъин кар я. и келимаяр рикIел къведач. Къ. М. Экуь инсан. 2) дуьз, гьакъикъатда авай. Да, господинар, крар, хабарар якъинбур я. Мад гьич шак-умуд аламай затIар амукьзавач. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Алижаназ диссертация вуч затI ятIа чидачир... Гуьгъуьнай и гафунин якъин мана чирун патал Алижана библиотекадиз чукурнай. А. А. Лезгияр. Гила чи кьилин везифа, мурад-метлеб герек гьар са районэгьлидив вичин уьмуьр абадвилихъ, генгвилихъ дегиш жезвайди якъин гьисс ийиз туникай ибарат я. ЛГ, 2004,15. VII.

* якъин хьун гл., низ вуч тайин хьун, чир хьун. Ви чи хуьруьз рахкурай чар Айнадал агакь тавурди адаз якъин хьана. З. Э. Муькъвел гелер. И кIвале рахазвай ван къене кIвализ кьвезвайди инал Алидиз лап якъин хьана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Зазни якъин хьанва: гьар са пеше адан векилри пухлу ийизвачтIа, маса садавайни адал леке гъиз жедач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Кьил чиле туна къвезвай ничхир жанавур тирди якъин хьайи Сагъира энгел тавуна ам яна. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам.

ЯКЪИН³ нар. дуьздаказ. Заз вун чизвач, вун вуч ятIа, лагь вуна якъин... Е. Э. Алагуьзлидиз. Агъа СтIалдал алад, ана ашукь Сулейманаз ви дерт ахъа ая, ада якъин ваз дарман ийида. Къ. М. Рекьин риваятар: Синонимар: якъиндиз, халисдаказ, рикIивай.

ЯКЪИН⁴ арал. вичелай гъуьгъуьнай лугьузвай фикир дуьз тирди, шак алачирди тирди къалурдай гаф. Якъин, СтIалдал чи дередин жегьилрин алакьунар хъсан хьунухь гуьзлемишзава. Къ. М. Манияр, манияр. Якъин, гьа арабайра авайбур тупар, яракьар, барут я жеди... З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: дугъриданни, якъинвилелди, якъиндиз.

ЯКЪИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера якъин тир гьал. ~ Белки, ам гьа патарихъ фенач жеди? Кардин якъинвал чир тавунмаз, рикIи ахьтин хиялар твамир, усми, - лагьана Сурхай-ханди. З. Р. Гьажи Давуд.

ЯКЪИНВИЛЕЛДИ нар. якъиндив кьадайвал. Синонимар: дугъриданни, якъин, якъиндиз.

ЯКЪИНДИ сущ.: -а. -а якъин тир кас, затI. Садаз ашкарди агъзурриз сир яз жеда. Садаз якъинди амайбур патал аламат яз амукьда. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯКЪИНДИЗ нар. якъин яз. [Кавха]. И хабар якъиндиз чаз чир хьайила, артух къекъуьнар тавуна, чунни хтана. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Гьайиф хьи, чаз къени чи азадвал патал чпин чанар къурбанд авур вири кьегьалрин тIварар якъиндиз чизвач. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синонимар: якъин, якъинвилелди, халисдаказ.

ЯКЪУТ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) ракьни, хром, титан - металларни чеб акахьна арадиз атанвай, къиметдиз багьа, вичи цIарцIар гудай минерал. Гьар гьи касди вичин рушакай хабар гайитIа, гьадаз вичив чIугур къван къизиларни якъутар гуда лагьана пачагьди малумарна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. 2) поэзияда: багьавилин, гуьзелвилин, надирвилин образ. Чан дагъдавай хаму жейран, Ухшар я ваз якъут, маржан. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Къизилгуьлдиз ухшар ава, Жасад якъут къашара ава. Е. Э. Назани. 3) (чIехи гьарфуналди - Я) дишегьлидин хас тIвар: Якъут. 4) итимрин тIварцIин пай: Якъутали. Эверна вичин кабинетдиз парторг Мирзалидиз, профкомдин председатель Гьашимаз, кьилин инженер Якъуталидиз, кьилин агроном Сарудиз, лагьана... А. Фет. Кьерен къванер. ☼ И гафуникай гегьенш суьгьбет кил.: А. Гуьлмегьамедов. Якъут || "Лезги газет", 1993, 18.II.

ЯКIА як существительнидин чкадин I падеждин форма Кил. ЯК.

ЯКIВ сущ.; -у, -ва; -вар, -вари, -вара кIарасар хун патал мурз алаз металлдикай раснавай алат. - За адан чехирар авай челеграл якIв илигда, - лагьана сада. З. Э. КУТВ-диз фена. Вагьид бубади якIв чилел эцигна... Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. Синоним: нажах. * тараз якIв ягъда, тамуз ван хьуй лугьуз..

ЯКIУ, ЯКIУН¹ як существительнидин падежрин формаяр. Кил. ЯК. ЯКIУ.

ЯКIУН² якIв существительнидин падежрин формаяр. Кил. ЯКIУ.

ЯЛ сущ.; -ци, -це; -ар, -ари, -ара нефес чIугвадайла бедендай акъатзавай гар, гьава. Инсандивай ял акъуд тавуна са 2-3 минутдани акъвазиз жедач. Р. * кьама ялар тун (хьун).

* ял акъадарун гл., ни 1) ван къведайвал ва са тIимил яргъалди нефес чIугун. Са ял акъадарна, гъилер столдал кIватIна кьуна, ам гьар садан чиниз, абур вичиз сифте сефер аквазвайбуруз хьиз, мукьуфдивди килигна. А. Фет. Кьерен къванер.2) са тIимил вахтунда рахан тийиз, кIвалах тийиз акъвазун. - Гила, азиз аялар, хъсандиз фикир це, - шаирди, са гъвечIи вахтунда ял акъадарна хьиз, ихтилат давамарна... Къ. М. Душмандин тум. Агъа тIулалай виниз авай гуьнеда цацар незвай ламариз килигиз, ада и аскIан кIунтIал са ялни акъадарна. М. В, Гьарасатдин майдандал.

* ял кваз хьун гл., ник никай масадбуруз къалур тийиз са никай-квекай ятIани хъел кваз хьун.

* ял кьун гл., ни кисна акъвазун. Виридан, виридалайни Херхеман вил ЦIелхемахъ вуч гьайбат аватIа лугьуз, ял кьунвай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* ял тур цел хьиз нар. 1) якIа-чIарчIе аваз. Вичин паб, ял тур цел хьиз, авуна, зун кьурурзава. М. Б. Спелар. 2) хъел кваз.

* ял ягъун гл., ни галатнавай гьалдай акъатун патал кIвалахдивай, физвай рекьивай са тIимил вахтунда акъвазун. Ибур фена, фена, эхир са баябан чуьлдиз акъатна, ял ягъиз ацукьна. Ф. КIватIаш. Вахт-вахтунда жагъидач тIуьн, Са вил ахвар, я ял ягъун. А. Ф. Дяве. - Чан хва, Мурад, мугьман галатнава жеди, кIвализ хутах, адав ял ягъиз тур. Зун герек ксар акваз фида, - лагьана бубади хцел тапшурмишна. А. И. Къиргъин. Пуд юкъуз Гьуьсейнали-хандин суфрадихъ ял ягъайдалай кьулухъ, вичин кьушундин кьиле аваз, Надир-шагь Самурдилай элячIна Гили хуьр галайнихъ фена. З. Р. Гьажи Давуд. Ял язава, хьана галат, Хъша, чи рак ахъай, шаир. Х. Х. Яргъай-яргъай... Зун фена, амма завай ял ягъиз хьанач. Н. М. Къизилдин хтар. - КIус са герен акъваз хъия, са гъвечIи ял ягъа жуваз, ахпа алад, - лагьана... М. В. Гьарасатдин майдандал.. «Ял ягъна хъфизвай урусар я», - жува-жуваз тестикьна за. М. Б. Зун кьенвач,

* ял ядай югъ сущ. къуллугъдик квайбуру гьафтедин йикъарикай кIвалах тийидай югъ. Ял ядай йикъан экуьнахъ поезд вутI-вутI авуна Махачкъаладин вокзалдал акъвазна. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: выходной.

* ял ялтахъ (ялцихъ) текъвез нар. четинвилелди нефес къачуз. Ял ялтахъ текъвез, ам, кулал чIулав халичани алаз, хва яшамиш жезвай кIвалерин кьуд лагьай мертебадиз хкаж хьана. Ж. Гь. Хтулдиз халича. кваз. Синоним: нефес нефесдихъ текъвез.

ЯЛ² сущ.; -ци, це; -ар, -ари, -ара ни. - АтIа Шалбуз дагъдин ценерив гвай нехир аквазвани? Чи хуьруьн? гьа нехирдавай вичин яр-дуьгведиз ялварзавайди я, гьадан ял гъиссзавайди я. - Бес амайбуру акI вучиззавач? - Амайбуруз, гьи ял хкядатIа, чизвач. Абуруз виридалайни багьа са ял авач. А. Къ. Нехирбанни лекь. Балугъ кIандайдаз балугъдин ял такIан жеч. Р.

ЯЛ³ : * ял авун гл. 1) са вуч ятIани къуват желбна санлай масанал тухун. КIанчI ял ая, менфят рикIел алаз. Р. 2) куьч. алахъун. Еке къиметар къачуз ялмир, еке чирвилерихъ яла. Р. 3) са нин ятIани тереф хуьн. КIвалахдал чIехидахъ ялмир, са мус ятIани пашман жеда. Р. Синоним: ялун.

ЯЛАВ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) цIун чимивилин мецер. Адан гъилер цIун ялаврив агакьзава, абур куз эгечIнава. А. Исм. Алукьдай ахвар. Рагъ ялав я гьамиша, Гузвай жени чимивал. А. Ал. Экв халу. Ибадатханада секинвал суст жезва. ЦIун ялаварни баянар гуз рахазма. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) куьч. гьиссер, гьиссерин гурлувал. Рази я лугьуз вун, кьил югъурзава, Зи рикIи ялаврин гьуьл югьурзава. М. Ж. Ви рекьер гуьзетиз. Эминанбур чIалар туш. Абур чандал цIай кайила, рикIий акъатзавай ялавар тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЯЛАВЛУ прил. 1) цIун чимивилин. 2) гьиссерив (кIанивилин ва я негьдин) ацIанвай. Мусаев ялавлу хьанач. Ван жедайвал ада чуькь авунач, амма рикIин къеняй ада еке наразивал малумарна. А. А. Лезгияр. Алидара адаз ашкъидин ялавлу саламар ракъурна. А. И. Самур. Бизибуру, сада-садаз басрух гуз, суфрадал жуьреба-жуьре няметар туькмишзава ва, чпин ялавлу муьгьуьббатдикай малумарун яз, лазни яр акахьнавай кьезил перемрикай хкис хьанвай ацIай тIарам хурарив рикIин лепедин гьайбат къалуриз тазва. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 3) вичин пешедиз вафалу ва викIегь. КъанницIуд лагьай йисара ялавлу революионер, партиядин деятель ва шаир Нуьреддин Шарифова... «Гьайиф» тIвар алай шиир теснифнай. М. М. Лацу лекеяр.... Жафарова Зарбаф хъсан тешкилатчи, ялавлу оратор, активный общественник, фронтдиз еке куьмекар гайи дирибаш дишегьли тир. ЛГ, 2004, 22.I. Герейханов халкьдин бахтлувал патал алахъай ялавлу большевик я! Къ. М. Рекьин риваятар

* ялавлу авун гл., ни-куь вуж-вуч чими ва гурлу авун. Сифтедай Селимани Зелфиди чпин муьгьуьббат сада-садакай чуьнуьхиз хьана. Идакди ам зайиф хьанач, чуьнуьхиз алахъуни ам мадни ялавлу авуна. А. А. Умуд.

ЯЛАВЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чими ва гурлу тир гьал. Ада вичин чубан яр кIвализ хкведай йикъар гьисабдай. Ам инанмиш тир хьи, зулухъди дагъларин яйлахрай арандин къишлахрал хъфирла, жаван гъуьл кIвализ кьакьан суварин атирар, кукIушрин живеринни, муркIаринни булахрин гьамга-михьивал, лекьерин вафалувал. ва такабурлувал, яр акунихъ къаних хьанвай бедендин ялавлувални ва неинки вири и дереярни яйлахар, гьакIни сагъ са дуьнья, и кьил а кьил авачир алемни ацIуриз жедай хьтин экуь муьгьуьббат гваз хкведа. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЯЛАВЛУВИЛЕЛДИ нар. гьиссерин чимивал, гурлувал хас яз. Синонимар: ялавлудаказ, ялавлуз.

ЯЛАВЛУДАКАЗ нар. гьиссерин чимивал, гурлувал аваз. За вири дагъустанвийриз сувар - Дагъустан Республикадин Конституциядин Югъ ялавлудаказ ва рикIин сидкьидай мубаракзава. ЛГ, 2004, 26. VII. Синонимар: ялавлувилелди, ялавлуз.

ЯЛАВЛУ3 нар. чими ва гурлу гьиссер хас яз. Синонимар: ялавлувилелди, ялавлудаказ.

ЯЛАКЬ прил. жув масадбуралай вине кьадай. - Зун вуж я? - Жузуна тажирди ялакь... А. Ал. Туьтуькъуш. Синоним: такабурлу.

ЯЛАНЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьакъикъатдив кьан тийидай тарифар ийидай кас. Эй терезчи, эй медени къекъвераг, Эй граммар къакъудзавай таланчи, «Девлет» лугьуз акъатнавай къекъерай, Ви рикI динж туш уьмуьрлух яз яланчи: А. Ал. Эй терезчи. - Зи вилерикай садра квахь, яланчи! М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: тапрукь, тапархъан..

ЯЛАНЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера тапарар ийидай, масад алцурариз алахъдай хесет(ар) квай гьал. Ам вични яланчивал такIан, работникривай истемишунар ийидай кас я. Я. Я. Са фурун вакIар. Шаирдиз инсандин ялтахвал, яланчивал, гьатта хайи веледрин патайни фикирдин даязвал гзаф такIан тир. К. К. Шаирди лагьанай. Синоним: тапрукьвал.

ЯЛАНЧИВИЛЕЛДИ нар. тапарар ийидай, масад алцурариз алахъдай хесет(ар) хас яз. Яланчивилелди кьил хвейидан эхир жедач. Р.

ЯЛАР: * ялар кутун гл., ник сагъсуздаз дарман авун. - Валлагь, тахьай крар жезва, ~ лагьана кьуьзуь колхозчиди. - Икьван чIавалди чи азарлуйрин дарман - хамуна тун, иви къачун, ялар кутун тир. З. Э. Кек галкIизва.

* ялар хьун гл., вуж са квекай ятIани гьайифдикди кефсуз хьун. * чанда ялар тун.

ЯЛВАР туьрк. сущ.; -ди, -да;, -ар, -ри, -ра кIвалах кьилиз акъудун патал са касди масадаз лугьузвай минетдин гафар. Вун япар авачиз ван къведайди ялда. Бес Ваз чан аламаз сура твазвай зи ялвардин ван вучиз кьвезвач. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Синонимар: минет, аман-минет.

* ялвар авун гл., ни низ дериндай минет авун. Гьар купIунин эхирда кьве гъил хкажна Аллагьдиз ялвар ийидай. - Я, Аллагь, ваз зун язух ша. Вуна Аслан бала-кьададикай хкуд. Саламат ая. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. МискIинра ва хуьрерин майданрал туьрквериз нуьсрет гурай, «кафиррини нуьсрет атIурай лугьуз дуьаяр кIелиз фекьияр кьиле аваз халкьарив Аллагьдиз ялвар ийиз тазвай. А. И. Самур.

ЯЛВАРУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин. рай, -мир; ялвар авун, ялвар тавун, ялвар тахвун, ялвар хъийимир кар кьилиз акъудун патал минетдин гафар лугьун. Бес я, гьикьван ялварда за ЧIехи Касдин камалдиз? Лазим я лагь секин макан вичин етим аялдиз. Е. Э. -Дуст. Пара минетар авуна ялварна, Гуьлназ гъиз туна адав чпин кIвализ. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Ялварзава на Аллагьдиз: Мус алатда лугьуз завал. А. Ал. Лагь, акъвазмир. Чи патахъай Сад Аллагьдиз ялвариз. На мет чилик кянава ви, диде чан. И. Гь. Диде, диде, зал ви салам... Са кар ава кIусни галат тахьана, Кьисметдиз за ялварзавай датIана... М. Б. Тост. Синонимар: дадминетун, минетун, тIалабун.

ЯЛВАРМИШУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин -рай, -мир; ялвар авун, ялвар тавун, ялвар тахвун, ялвар хъийимир кар кьилиз акъудун патал минетдин гафар лугьун. Кимел алайбурукай гзафбуру салават гана; «Я Сад Аллагь, чун хьтин Ви ажуз бендеяр къазабаладикай жува хуьх!» - ялвармишиз эгечIна. А. И. Самур. Синонимар: дадминетун, минетун, тIалабун.

ЯЛГъУЗ¹ туьрк, прил. текдиз авай. Къадир Аллагь, я зун ялгъуз... Е. Э. Пис паб. Бес улакьар авачир, чебни ялгъуз, яшлу инсанри вуч ийизва лугьудай кас авач. К., 1989,20.I.

* ялгъуз хьун гл. тек хьун. Мегер ялгъуз хьанвай яшлу инсандихъ дердияр тIимил жедани? М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯЛГЪУЗ нар. текдиз, тек яз. Вун, фугъара, свасни авачир, къариблухда ялгъуз ава... Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Вун гьакI ялгъуз, тек хьуй, яллагь. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. КIваляй кIвализ гаф экъуьриз, фитне пеше къур инсандиз Гумир вуна гъич рикIин сир, ам ялгъуз, ялтан иер я. З. Р. Иер. Къацу хьайила аранни дагъ, Ажеб жеда ви дамах чагъ, Цуькведин багъ кьуна утагъ Кьилди, ялгъуз на ваз, билбил. А. Асланов. Билбил. Синонимар: текдаказ, текдиз, ялгъуз, ялгъуздиз.

ЯЛГЪУЗАРУН гл., каузат., ни вуж; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ялгъузар авун, ялгъузар тавун, ялгъузар тахвун, ялгъузар хъийимир ялгъуз тир гьалдиз гъун. Дуст авачирда вичи вич ялгъузарда. Р.

ЯЛГЪУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера ялгъуз тир гьал. Ам муькьвелай элячIна, вацIун а патавай хурай винелди хкаж жезвай. Адан еришдай ялгъузвал, перишанвал аквазвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Мегер ялгъуз хьанвай яшлу инсандихъ дердияр тIимил жедани. Ялгъузвилиз нивай таб гуз хьайиди я. М. В. Гьарасатдин майдандал. Амма гила а мишекъат йисара шад манияр лугьудай, чаз лайлаяр ядай къавах, на лугьуди, чахъ гъариб хьана, Шехьзава. На лугьуди, гараризни юргъариз, мичIи йифериз ялгъузвилин мани лугьузвай, на лугьуди, зун хтанвайди чиз, зун вичин патав ацукьнавайди гьисс ийиз, заз вичин дердер-гъамар ахъайзавай. Р. Гь. Зи ирид стха.

ЯЛГЪУЗДАКАЗ нар. ялгъуз тир гьал хас яз. Зи хура айвандин къапак, виридан рикIелай алатна, ялгъуздаказ амай гъамлу Цавдаран дертни авай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Са береда КцIар шегьерда ГьапIитI тIвар алай са кас яшамиш жезвай. УцIей кIвале ялгъуздаказ уьмуьр гьалзавай ам эрекьни чехир хъваз акатай чкадал ксудай. "Самур", газ., 2004, 24.I. Синонимар: текдаказ, текдиз, ялгъуздиз.

ЯЛГЪУЗДИЗ нар. ялгъуз яз. Ада (Е. Эмина. - А. Г.) чун алатай девирдин пис, эйбежер гьалдихъ галаз таниш ийизва, етимвилелди, кесибвилелди яшамиш хьайи ва са патахъайни куьмек авачиз ялгъуздиз гуьзел шиирар яратмишай адан вичин ва халкьдин гьа девирдин дердерихъ, гъамарихъ галаз таниш ийизва... М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал. Гъахъ тийир кас агъзур касдин къилихда Чна кьилиз тухуда тек, ялгъуздиз. И. Гь. Вири халкьар фан гьарайда... Зун пуд хвани, кьве руш гваз ялгъуздиз амукьна. Ш. Шабатов. Вахт хъуьрезва. «Чан халуд сусан, - лугьудай ада, -дишегьли аял ялгъуздиз кIвачел акъудун заз регьят хьайиди хьиз авани ваз?! З. Ф. РикIелай фидач. Синонимар: текдаказ, ялгъуздаказ, ялгъуздиз.

ЯЛДА¹ 'я лугьуда' ибарадикай хьанвай куьруь гаф. -Ваъ, - сив жакьваз-жакьваз жаваб гана ЦIаруди, - чеб Демировар ялда. Б. Гь. Заз эвера. [Гуьлханум] Я руш, рахадайла вуна зун ви кIеви дуст ялда. Бес дуст икI къунагъламишдани? Н. И. Гьакимрин папар.

ЯЛДА² ялун глаголдин къвезмай вахтунин форма. Кил. ЯЛУН.

ЯЛКЪАВАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра кар алакь тийир, дикъетсуз инсан. Синонимар: пев, явакьан.

ЯЛЛАГЬ < я, Аллагь> межд. садаз ийизвай агь, дуьа кьилиз акъатун мурад яз ишлемишзавай гаф. Къакьан дагълар яд хьуй яллагь, Яр авай хуьр аквадайвал. Ф. Яллагь, закай миргин гъал хьуй, Ви шапкадихъ галкIидайвал. Ф. Куьн гьа кьуьзуь куь чандивай Хьуй, яллагь... Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз. Ам яратмиш авур касди Вич, я Аллагь, лал авурай. Е. Э. КафтIар къарийриз. Эй эллер! Муьгьуьбат лугьуз вуч еке дерт тушни? Яллагь, зи чанда авай ашкъи-гьавадин тIал квехъ са-садахъ галукьрай. А. А. Лезгияр.

ЯЛТАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичикай ичкидин миже хкуддай гьамиша къацу куларин тар. КIваляй кIвализ гаф экъуьриз, фитне пеше кьур инсандиз Гумир вуна гъич рикIин сир, Ам ялгъуз, ялтан иер я. З. Р. Иер.

* ялтан хьуй! т-б, гл. 'жув-жувал алачир гьалдиз атуй' манадин къаргъиш.

ЯЛТАХ¹ туьрк, прил. вич хъсанди яз къалурун патал жувалай къуллугъдиз чIехидаз кIани гафар ийидай. Синонимар: лелеш, сувагъчи.

ЯЛТАХ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ра вич хъсанди яз къалурун патал жувалай къуллугъдиз чIехидаз кIани гафар ийидайди, Гьавиляй на хъуьруьнин нур Какатайвал пайиз тахьуй, жув паталди агъузиз юкъ, Жув ялтахрин тайиз тахьуй. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Ялтахдикай гьаким хьун чаз? Адетдин кар я. И. Гь. Рубаияр. За садрани салам ганач ялтахриз, Хаинвили зи рикI, гъуьр хьиз, регъвезва. М. Б. Заз кичIезва. Синоним: лелеш.

ЯЛТАХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ялтах тир гьал. Ялтахвилерини алцурдай хуш меци адан намердвал далдаламшидай, анихъ галайди инанмишардай. А. А. Умуд. Бес я ялтахвилер, кичIевилер. М. М. Лацу лекеяр. Шаирдиз инсандин ялтахвал, яланчивал, гьатта хайи веледрин патайни фикирдин даязвал гзаф такIан тир. К. К. Шаирди лагьанай.

* ялтахвал авун гл., ни низ вич хъсанди яз къалурун патал жувалай къуллугъдиз чIехидаз кIани гафар, амалар авун. Синоним: чин чуьхуьдай амалар авун.

ЯЛТАХВИЛЕЛДИ нар. ялтахвал хас яз. -Сибирвидин ракIар ни ахъайда, Гьажн Буба? -лагьана ада ялтахвилелди, - Гьажидин душмандикай чаз дуст жедани? Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

ЯЛУН¹ гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир 1) са вуч ятIани кьуна, гваз фин. Гъурбатда ада гьамиша ийизвай кIвалах памбагдай чимиз-чимиз ацIурнавай харалар ялун тир. С. М. ЦицIигъ-наме. Къуьнел квар алай рушар акурла, гъейран жемир абурал, гадаяр. Гьаятриз яд чIугуникай фикир ая. «Кварце яд кьайиз амукьда» лугьузвани куьне? Аваз хьурай кварар кIвалера, кIандайда яд хъурай. Анжах жуван дидедин, жуван сусан, жуван рушан къадир авай касди дишегьлийри ихьтин залан пар ялуниз рехъ гана кIанзавач эхир. С. К. Квар. Зул атайла, тевледиз Яла залан чувалар. Ш. Къ. Перт кьуьзуьбур. 2) са терефдихъ чIугун.' Са патахъди вижеваз алгъанвай и къванци, на хиялда, къужа магнитди хьиз вичелди ялзава, вилер адал алкIана хьиз физва, гьерекатзава... М. В. Гьарасатдин майдандал. 3) майил авун (са вуч ятIани кьилиз акъудиз). Намруда хьиз, ялдай вуна, Фикир тагуз кьейибуруз. Е. Э. Дуьньядиз. ЦIийи чирвилерихъ ялзавай, уьмуьрда вичин чка жагъуриз алахънавай ам, са акьван четинвилер ацалт тийиз, уьмуьрдин гурарай хкаж хьана. ЛГ, 2003, 27.. XI.

ЯЛУН² нугъ. чукурун, зверун. Луту, ибур рекье гьатайла, ялиз-ялиз къунши хуьруьн хандин патав фида. Ф. Хурхур.

ЯМАн¹ туьрк, прил. пис. Адаз яман къаргъишар чида. Р.

ЯМАН² нар. пис(диз). Сабурсуз рикI тIазва яман. Е. Э. Къарагуьз. Синонимар: гзаф, артух.

ЯМАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, ~илери, -илера писвал. Алудиз кIанз ви пашманвал, Ви яманвал, ви яванвал, Агакьариз зи дарман вал, Ийизва за ваз иманвал... Х. Х. Вуч хъжеда?

ЯМАНДАКАЗ нар. пис гьалда аваз. Синонимар: писдаказ, ямандиз,

ЯМАНДИЗ нар. пис гьал хас яз. Синонимар: писдаказ, ямандаказ.

ЯМАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пине.... адал алай бушлатдин погонар хьайи чкайрал погонар хуьзвайтIани, метIериз ямахар хъиянавай шалвар... дерин биришри кьунвай. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЯН¹ рах., гл. я глаголдин суалдин форма. Ви къаст зун кьин ян, Назани. Е. Э. Назани. Садра аку, лайихди ян кар, гуьзел. Е. Э. Гуьзел яр. Мягькем кьуна вуна и тар, Тамам ян бес амай шартIар? С. С. Билбил.

ЯН² туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара дуьз акъвазнавайди и пата, а пата галтад хьайи гьал.

* ян гун гл., куь са патахъди агъуз хьун, алгъун. Велимет вичин бацIини гваз, ранг къачузвай къуьлуь ян гузвай гегьенш никIиз агакьайла, гьакъикъатдани, атана йиф алукьна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Марфади инсафсуздаказ гатазвай къацу векьер, гьефедин хъипи цуьквер, са патахъ ян гана, чилел алкIанва. У. Къемберов. Сел.

ЯН³ сущ.; -ци, -це; -ар, -ари. -ара гам, рух хруна ишлемишдай гъал.

ЯН⁴ нугъ, нар. вучиз?

ЯНА¹ , ЯНАЙ ягъун глаголдин вахтарин формаяр. Кил. ЯГЪУН.

ЯНА² посл. тIуз. # багъдай ~, тамай ~, кIунтIарай~, шегьердай ~, кIамай ~, Ирандай ~, Париждай ~ Гуьмбетдай эхкъечIай гачала садакьаяр къахчуна, нез-нез, маса рекьерай яна, кIвализ звер хъувуна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Исятда кьве виш кьван ученикар дегьлиздай яна гьаятдиз экъечIда. А. А. Умуд.

ЯНАРДАГЪ || ЯБАРТАГЪ куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра цIай акъатдай, кудай дагъ. Чи бадеди а дагъдин кIукIвай къадим вахтара ярнардагъ акъатна лугьудай. Р. Синоним: вулкан.

ЯНВАРЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра декабрдин гуьгъуьнилай февралдин вилик алукьдай варз. Бакуда 1990 - йисан январдин вакъиаяр кьиле фейила кьейибурук 10 кьван лезгини квачни? М. М. Кьибле пата гурзава.

ЯНИ?¹ са вуч ятIани чирун патал суалдин гаф. Вун рагъ яни, вун варз яни? Вун вуж ятIа, лагь. Ф. «Им жедай кар яни, нехирбандин руш вучтинди я, зун вучтинди я?» - лугьуз табий жез кIанзавачир. А. И. Самур.

ЯНИ² кIус 'маса гафаралди' манадин гаф. Ахпа абур къвед тахта чIугвадай, яни са мус ятIани чIугваз хьайи, заводдал фенай. А. Исм. Алукьдай ахвар. -Сифте зун квев гъиле гъил амаз, чина вил амаз таниш жен. Яни им акI лагьай чIал я - зунни куьн хьиз мехъерик квайди хьиз хьурай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ЯНИКИ нугъ., кIус яни. [Брегьим]. Астафируллагь, я Аллагь! Бес зун къенвани За, жемятдин вилик экъечIна, шагьидвал ийида. Яники, заз акуна, кичIевиляй лугьуз хьанач. Б. Гь. Большевикдин руш.

ЯНУН гл., ни-куь нихъ-квехъ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ян авун, ян тавун, ян тахвун, ян хъийимир ян гун. Чи диб-дувул рикIел хкваш - Куьз на санихъ янзава? Т. А. Таб я...

ЯНШАХ: *. яншах хьун гл., манасуз рахунар хьун. Гьар са кардал хьана зун мат, Хьана им чаз хупI зулумат, Экъуьгъун я яптфай~мат, Халкьар икI яншах хьана хьи. С. С. Девлетлуяр-чиновникар.

ЯНШАХВИЛЕЛДИ нар. ягьанатни ялтахвал кваз. Ахьтин кIамашриз чи хамни пар я, - лагьана яншахвилелди хъуьрена вичин хуруз кап яна. А. И. Самур. Синоним: яншахдиз.

ЯНШАХДИз нар. ягьанатни ялтахвал хас яз. Бирдан Рамиза... жизви атIугъна, тим-тик хъхьана ва лацар экъис жедайвал вилер ахъайна, рикIин цIай кьейи ява дишегьли хьиз, яншахдиз хъуьрена. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: яншахвилелди.

ЯП¹ : * яп-яру рах., прил. лап яру. Ак1извай ракьинин яп-яру нурарин кIаник и дар рагарин арада гьич садрани тахьай хьтин къизгъин женг кьиле фена. З. Р. Гьажи Давуд.

ЯП² * яп авун гл, галтад хьун, кIвачер галчIур жез къекъуьн. Ам япа-япиз физвай. Р..

ЯПА, ЯПАР яб ^{1 ,2} существительнидин гзафвилин кьадардин формаяр. Кил. ЯБ.

ЯПАГЬАН сущ.; ди, -да; -ар, -ри, -ра дишегьлийрин япарихъ акалдай безенаг. Дере, дуьгуьр, Ирандин гамар гъваш, Япагьанар, сирсилар, Гьайкаларни кьизилар, Валчагъризни хундуздин Хамар гъваш. А. С. Кьве касдин ихтилат. Ада пачагьдин, адан незир-везирдин папариз, сусариз ва рушариз багьа якъут-мержандикай, къизил-гимишдикай гуьзел япагьанар, тупIалар, цамар ва камарияр ийидай. А. М. Аламатдин таж.... Жаклиназ багъишай алмаздинни якъутдин къашар авай япагьанринни тупIалдин къимет 1200000 доллар тир. X. Шайдабегова. "Кафтардиз"' элкъвей "гьуьруьпери".

ЯПАЛАЙМИР япалай авун(тавун) мягькем ибарадин форма. Кил. ЯБ (* япалай авун).

ЯПАЛУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра агъуз тир дережада авай, акьулдиз зайиф кас. Буба вич ахьтин япалухриз яб гудай кас тушир. Къ. Къ. КIири Буба. Вучда? Захъ галай фекьиярни, фахраярни, хпехъанарни гьакIан япалухар я. Гь. Къ. Четин бахт. Синонимар: пинти, шаламкъал(ди).

ЯПАЛУХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера япалух гьал. Япалухдиз виридаз япалухвал хас тирди хьиз жеда. Р.

ЯПАР яб существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЯБ.

ЯПАТI сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра яб галачирди.

ЯПАТIУР || ЯПАТIУЛ сущ.; яргъи руфунни дуьз лувар квай гьашарат. ☼ Орфографиядин словарда япатIур, "Лезги чIаланни урус чIалан словарда" (1966й.) япатIул къалурнава.

ЯПУ яб существительнидин актив падеждин форма. Кил. ЯБ.

ЯПУНЖИ сущ., -ди, -да; -яр, -йри, -йра парталрин винелай алукIдай беден вири кIевдай литиникай раснавай затI. Къармукьда тилер авай, Чухвада хуьлер авай, Япунжидал чиг аламай... Хва, вай, дидедин!. Ф. За, зи япунжини галчукна, чубанрихъ галаз гагъ къекъвгз, гагь ацукьиз са кьадар вахтара балкIандинни хиперин къарадал алаз суьгьбетар авуна. А. Ф. Лянет. ТIимил ятIа, япунжини Вугуда вав турни галаз... Хешил авай кур гудани, КIарасдин са тIурни галаз? А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

ЯР сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара ивидин ранг. Лацувални яр какахьай ацIай чин. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. ГетIедай кIарас тIурунал шурва нердавай адан лацу чиниз яр акъатзавай. А. А. Пад хьайи рагъ. Низ акуна пакаман яр, лаз гвачир Ва гатфарин Багъда билбил, наз гвачир. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Мирзедин гъилевай гьебе чилел аватна. Адан чиниз эвел яр яна, ахпа ам акваз-акваз лацу хьана. З. Р. Гьажи Давуд.

* яр гекъифун гл. ивидин ранг акьалтун. Патав гвайда, Айнадин яр гекъифнавай нуьгведин ич хьтин чинлай вил алуд тийиз, яб акалзавай. З. Э. Муькъвел гелер.

ЯР фарс, сущ.; -и, -да; -ар, -ари, -ара муьгьуьббатдин гьиссералди кIаниди. Зи рикI сефил я, мадни дар имир, яр. Е. Э. Яр. Багьалу яр, вун айру жез хиялмир. Е. Э. Багьалу яр.

* яр-дуст сущ. чпин арада хъсан алакъаяр авай чирхчир. Ярар-дустар физ виликай къвал гана. Е. Э. Заз сабур гуз. Хашпересри, абурукай яз урусрини, гьар йисуз инсан дидедиз хьайи югъ еке сувар яз кьиле тухуда. И юкъуз суварин иесидин патав мукьва кьилияр, ярар-дустар къуни-къуншияр къведа... А. Гуьлмегьамедов. Именинник ва мевлид.

* яр кьун гл., ни вуж кIаниди яз хкягъун. Завай са хата хьана, вун яр кьуна. Е. Э. Зав рахамир. Гъейри яр мад кьамир вуна. Е. Э. Бахтавар

* яран буба сущ. эвленмиш хьанвайдаз вичин папан буба. И ихтилатар япара аваз яваш-яваш физвай Рзахан варцел акъвазнавай вичин яран бубадин патав агакьна. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. ☼ 1960 - йисарин сифте кьилералди ( кил.: М. Г. РЛС, 1950, ч. 846 - тесть ) яран буба, яран диде, яран вах, яран стха (Т. Б., М. Г. ЛРС, 1966), 1964 - йисалай ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС) иранбуба, иранвах, ирандиде, иранстха кхьин дуьз яз кьабулнава. Чи фикирдай, гзаф себералди сифтегьан къайда дуьзди тир.

* яран вах сущ. эвленмиш хьанвайдаз вичин папан вах.

* яран диде сущ. эвленмиш хьанвайдаз вичин папан диде.

* яран стха сущ. эвленмиш хьанвайдаз вичин папан стха.

ЯР³ сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара мартдин 21-й числодилай алукьзавай 15 югъ. Гатфар къвезва! Яран цIаяр гур хьурай - Аялри хьиз хкадарда чнани! А. С. Вилик жерге.

* яран сувар сущ. мартдин 21 -й числодиз яр алукьай сувар. Атана чаз гуьзел гатфар, Авуна чна яран сувар. Ф. Яран сувар тухваначир, Вирида яс чIугунай. М. Б. Яран сувар.

ЯР⁴ сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара тарцин къен. ХупI алукъна пак эркин Яр! Уях хьана рикIин чилин - яр. Гьисслу хьанва гьар тарцин яр.

* яр-емиш рах., сущ. емишар. - Гила, амай хуьрекривай рикI ягъайла, гудай турши мезе яр-емишарни хьанва, - лугьуз, Эсли архайин хьана. З. Э. Муькъвел гелер. Ашкара кар тир, алачир гьуьжет, Бул тир яр-емиш, гуя я женнет. Х. Х. Масан баде.

ЯРАБ араб, кIус кьве рикIин хьун къалурзавай гаф. Фикирна за: яраб ам зи яр я жал? Е. Э. Заз булахдал яр акуна. -~ Дуст кас Шафер, - фикир авуна Сефера, -яраб заз хквез кIандачир жал? А. Ф. Бубадин веси.

* яраб Аллагь кIус са вуч ятIани чирун патал фикирлу хьун къалурзавай гаф. Пуд кас гьаятдиз атана, элкъвена хъфенвай. Фикирлу хьана кесиб Регьим: «Яраб Аллагь, и рекьин мугьманар вужар ятIа? Вучиз абур илиф тавуна, хъфена? Абурухъ вуч мурад-метлеб авайт)а? А. М. Лежбердикайни пуд стхадикай.

ЯРАКЬ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра душман кас кьин патал гьазурнавай алат. Дишегьли дяведиз я ахьтин кьегьал, Я тур, тфенг, яракь адаз герек тут. Е. Э. Герек туш. Чна, гарнизон тергна, а яракьар халкьдин гъиле твада ва Дербент азад ийиз фида. А. И. Самур.

ЯРАКЬЛАМИШ: * яракьламиш хьун гл., вуж женг чIугун патал яракьар гъиле кьун. Виридалайни важиб тирди кIвалах авун, зегьмет чIугун, ашкъидалди ва къуватдивди яракьламиш хьун, колхоз мягькем авун я. А. Ф. Риза. Дяве винелай куьтягь хьанвай хьиз аквазвай. Амма, чкадин агьалияр, хуьрерин кавхаяр агъсакъалрин регьбервилик кваз, акъваз тавуна яракьламиш жезвай... З. Р. Гьажи Давуд.

ЯРАКЬЛАМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; а, -ин, -рай, -мир; яракьламиш авун, яракьламиш тавун, яракьламиш тахвун, яракьламиш хъийимир яракьар кьуна дяве ийиз гьазурун. КIанзавайди тадиз чкайрал хъфена дестеяр гьазурна, яракьламишна, тайинарай юкъуз Кьасумхуьрел атун я. А. И. Самур.

ЯРАКЬЛУ прил. дяве ийиз гьазур яракьар гвай. Надиран яракьлу итимар кIвалерин далдайрик чуьнуьх жедалди, абурукай са хейлинбур кьена ва гзафбурални хирер хьана. З. Р. Гьажи Давуд. Дугъриданни, яракьлу бандитрин къаст чкадин колхоздин мал тарашун, халкь рекьелай алудун тир. ЛГ, 2003, 25. ХII. Антоним: яракьсуз.

ЯРАКЬЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера яракьлу тир гьал. Антоним: яракьсузвал.

ЯРАКЬЛУДАКАЗ нар. яракьар гваз. Душман гъвечIиди хьайитIани, чIехиди хьайитIани, яракьлудаказ къаршиламишна кIанда. Р. Антоним: яракьсуздаказ.

ЯРАКЬСУЗ прил. яракь (ар) авачир, гвачир. - Чна дяве ийизвай са кар авач, Куьн квез сагърай, чун чаз сагърай. Вассалам. Чиди михьи гъазават я яракьсуз. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. Антоним: яракьлу.

ЯРАКЬСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера яракьсуз тир гьал. Яракьсузвал чир хьайила, яракьлуда вичин кар аквада. Р. Антоним: яракьлувал;

ЯРАКЬСУЗДАКАЗ нар., яракьар гвачир гьалда аваз. Антоним: яракьлудаказ.

ЯРАЛМА туьрк. сущ; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чилик экъечIдай, вичел хцIу тIурар алай, бязи азарриз дарман тир набатат. Диабет азардин душман яралма я. Р.

ЯРАЛУГ туьрк. сущ; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьуру чими гар. Яд -Уьмуьр я, яралуг туш Чурурдай жигер. Яд - им фу я, чан я сархуш, Я мелни мехъер. А. Ал. Андреян булах.

ЯРАМАЗ¹ туьрк. прил. бегьемсуз, акьулдиз зайиф, вичикай масадаз хийир тежедай. Ярамаз къунши жедалди, яраз кудай цIерцI хъсан я. Р.

ЯРАМАЗ² сущ; -ди, -да; -ар, -ри, -ра бемгьемсуз кас. Яд хьун патал хтанач и булахдал Ирандин шагъ Надир - къанлу ярамаз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. - За вун гишила тада! Фуни школадай неъ! За вун кIвалени тадач, ярамаз, ксунни гьана ая! Къ. М. Дуствилин цIай.

ЯРАМИШ туьрк. прил. са нив-квев ятIани кьадай. Чкадин организацийрин патай контроль алачир чкайра алвердин идарайра ярамиш тушир гьар жуьредин инсанар гьатна чпиз кIандайвал кIвалах тухузва. И. В. Чирхчир. - Яда, Жафер, аквазвайвал, валлагь, ибур ви къилихриз, алакьунриз ярамиш крар туш. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: кутугай.

* ярамиш хьун гл., низ кутугун.

ЯРАН кил. ЯР^{2 , 3} .

ЯРАР¹ яр существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЯР¹ .

ЯРАР² сущ., гзафв. къ.; -и, -а адет яз, аялрик киткидай нефес къачуз четин жедай азар. И кар Габричевскийдин тIварунихъ галай НИИ-да авай ярарин азардал гуьзчивалдай милли центрада кьиле тухвай ахтармишунини тестикьарна. ЛГ, 2004, 26. VII. Республикадин шегьерринни районрин администрацийрин кьилериз ярариз акси дарманар къачун патал алава такьатар чара авун, азарриз акси рапар ягъунин кIвалах тешкилун патал серенжемар къабулун меслятнава. ЛГ, 2004, 26. VII.

* ярар атун¹ гл., низ аялриз нефес къачуз четин жедай, садакай садак акатдай азардик тIа хьун. Шибил Шабан! рикIел хкваш, вун азарлу хьана меселай къарагъзамачир. Ярар атанвай. Р. Гь. Зи ирид стха.

* ярар атун² сущ. аялрихъ нефес къачуз четин жедай азар галукьун. 6-июлдиз РД-дин Гьукуматдин Председателдин сад лагьай заместитель Н. Къазиеван регьбервилик кваз "Дагъустан Республикада ярар атунин жигьетдай авай гьаларин ва ярар атунин дережа агъузарунин гьакъиндай'' месэладай РД-дин Гьукуматдин санитариядинни эпидемийриз акси комиссиядин заседание хьана. ЛГ, 2004, 26. VII. Уьлкведа ярар атунин вири дуьшуьшрин саки пудай са пай чи республикадал гьалтзава. 2004 - йисан кьуд вацран вахтунда ярар атунин дуьшуьш хьана. И азар акатайбурукай 168 кас чпин яшар 14 йисалай агъуз тир аялар я. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЯРАТМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; яратмиш авун, яратмиш тавун, яратмиш тахвун, яратмиш хъийимир арадиз гъун, хьурун. Ада [С. Сулеймана. - А. Г.] халкьдихъ галаз сад хьиз. нефес къачуз хьана ва халкьдиз хъсанвал патал, бахтавар уьмуьр патал. и бахтавар Уьмуьр яратмишай совет власть мягькемарун. мадни гужлу авун патал женгиниз эвериз хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Граждан дяведин йисара яратмишай чIалара чал «большевик» лагьай гаф гьеле гьалтзавач. А. А. СтIал Сулейман. Синонимар: туькIуьрун, теснифун.

* Яратмиш Авур Кас сущ. Аллагь. Ам Яратмиш Авур Касди Вич, я Аллагь, лал авурай. Е. Э. КафтIар къарийриз.

ЯРАТМИШУН сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра 1) са вуч ятIани арадиз гьунин кар, кIвалах. Гьелбетда, гьар гьи кархана къачуртIани, ада пайгардиз, къайдадик кваз кIвалах авун зегьмет чугвазвайбуруз лазим тир, къулай шартIар яратмишунилай аслу я. ЛГ, 2003, 13. XI. 2) са вуч ятIани арадиз гьунин кардин, кIвалахдин нетижа. Лезгийрин халкь. жегьил авторрин яратмишунрихъ галаз танишарунин карда «Дуствал» тIвар алай алъманахди еке роль къугъвана. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Дуьз лагьайтIа, заз махачкъалавияр гьатта язухни атана. Анжах са туьквендай заз Шекспиран эсеррикай сад, гьакIни Пушкинанни Лермонтовой яратмишунар жагъана. ЛГ, 2004, 26. VII. Синонимар: произведение, эсер.

ЯРАТМИШУНАРДАЙ: * яратмишунардай интеллигенция цI сущ. шаирар, писателар, художникар - вири санлай. Диндинни политический экстремизмдиз идеологиядин жигьетдай аксивал авун патал республикадин духовенстводин, илимдин ва яратмишунардай интеллигенциядин къуватар активдаказ ишлемишна кIанда. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЯРАШУГъ¹ туьрк. прил. нив, квев ятIани кьадай тегьердин. Игитдиз кьирят ХупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. - Ма, дуст кас, им заз ярашугъ затI туш... Б. Гь. Заз эвера.

* ярашугъ хьун гл., низ вуч нив, квев ятIани кьадайди хьун. Вичин девирдихъ галаз кIвач-кIвачеваз физвай, халкьдин руьгьдалди яшамиш жезвай художникдиз яратмишунринни чIалан кимившер ярашугъ жедач. Самур, 2002, № 23.

ЯРАШУГъ² сущ.; ди, -да; -ар, -ри, -ра нив-квев кьадай затI. Ламран ярашугърикай садни адан хамутI тир. Р.

ЯРАШУГЪЛУ прил. нив, квев ятIани кьадай гуьрчег. Килига, къе эцигзава куьчейра Ярашугълу, гуьрчег кьакьан кIвалер за. З. Р. Диде шегьер.

ЯРГЪ: * яргъ алай прил. яргъи. Теспачавиляй инихъ-анихъ хьана, Люсяди, лекьрен къармахра гьатнавай гъуьрч хьиз, винелди хкажна цлал авудзавай са патахъ яргъ алай кьуд пипIен чIехи кIалубдин кIаникай кьулухъди чукурна. Б. Гь. Вили вилер.

ЯРГЪА¹ : * яргъа балкIан сущ. зарбдиз филайла, вичел ацукьнавайди къарсур тийидай балкIан. Шелхем кимел атайла, адаз яргъа балкIандаллаз физвай жегьил акуртIа, лал хьана акъваз жедачир. Гьар гьикI хьайитIани вичин тIул ийидай... С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* яргъа авун гл., куь зарбдиз ва къарсур тийидайвал фин (балкIан). - Гъайванди яргъа авун аку, гадаяр! Маншаллагь! Маншаллагь! С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЯРГЪА ² нар. са нивай, квевай ятIани мукьва тушир чкада. Яргъа авай кесибдал шак фейитIа, 'ТIимил кьванни инсаф ая, Цилингар. Е. Э. Цилингар. Вахт жувавай яргъа аваз, шеда зун. Е. Э. Шеда зун. Хуьр гьеле яргъа я, З. Гь. Лезгийрин риваят.

* яргъа авун гл., вуж нивай-квевай мукьва тушир чкада хьурун, нин-куьн ятIани мукьувай къакъудун. Адакай маларин духтур жеда, мад гьар гьикI хьайитIани, пешеди ам чубанрин чими къазмадивай яргъа ийидач. З. Гь. Лезгийрин риваят.

* яргъа хьун гл. 1) мукьва тушир чкада хьун. 2) вуж квев агат тавун. Къачу кьарандашни кагъаз, Илимдивай жемир яргъаз, С. С. Назани.

ЯРГЪАДИ сущ.; -а, -а са низ ятIани мукьвавал авачир кас. Вун кIанибур Сад-кьвед авач, Я яргъадни мукьвад авач. Е. Э. Гуьгьуьлдиз.

ЯРГЪАЗ нар. са нивай, квевай ятIани мукьвал тушир чкадиз. Завай яргъаз жемир, суна... Е. Э. Бахтавар.

* яргъаз авун гл. къакъудун, квадарун. Лежбер юлдаш, жуван акьул Гьич вавай яргъаз ийимир. С. С. Эхир къведа ви кар кIевяй.

* яргъаз къваз! межд. 'мад алакъа жемир' манадин мягькем ибара. Зав рахамир, завай яргъаз къваз, гуьзел. Е. Э. Зав рахамир. Закай гила жув яргъаз къваз, Вал ихтибар ийич, дуьнья. А. Гьажи. Дуьнья. Ша жемир тIун вун чаз мукьвал, Къваз чавай яргъаз, самовар. С. С. Самовар.

ЯРГЪАЗУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; яргъаз авун, яргъаз тавун, яргъаз тахвун, яргъаз хъийимир 1) тайин са чкадивай гзаф мензилда жедайвал авун. 2) куьч. къакъудун. - Зал гьалтайтIа, къуй берекат акъвазрай, Ризкъи кими тахьурай чи суфрадал. Каш лугьур цIай чавай даим яргъазрай, М. Б. Гьуьрмет. - Вуч тади ква арабадик? Еришдиз килиг! -Ватандивай яргъаззавай девришдиз килиг! И. Гь. Рубаияр.

ЯРГЪАЙ нар. яргъал тир чкадай. За ваз ийида яргъай пара минет: хабар це заз авай гьал. А. Гь. Хабар це.

ЯРГЪАЛ прил. яргъа авай. Ингье, мад зун физва яргъал сефердиз: Секиндиз заз темен гана дидеди... А. С. Ингье, мад зун.

* яргъал мирес, сущ. чIехи бубайралди мукьва кас. Гъафил я вун, яргъал мирес, Чара тежез хали, кIерец. Гъиле кьуна патахъ кIекIец, Кьурудни ицIид тийижиз. С. С. Лавгъа шаирдиз. Гьа и йикъара чи кIвализ яргъал миресдин гададин свас Гуьлженнет хтана. А. М. Киф атIайди.

ЯРГЪАЛ нар. са нивай, квевай ятIани къакъатнавай, мукьва тушир чкадал. Хьайила яргъал, Зи дерди-гьал За нив, гуьзел, Шин гила? Е. Э. Гуьзел Тамум.... -Ша, ша, къунши! - Керимазни гада яргъал аламаз акуна, - Тадиз жуван дергесни Селим бубадив... Б. Гь. Заз эвера.

* яргъал фин гл. гзаф вахтар алатун, геждалди хьун. Гьикьван яргъал фейитIани, Чанда дердер амаз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я. ЯтIани, и крар яргъал фенач, кьве йисалай ам мад вичин дестеярни галаз Ирандин шагьдин патаз катна. З. Р. Гьажи Дауд. ТIуьнар-хъунар гьамшиа хьиз яргъал фенач. З. Р. Гьажи Давуд. рикIи лугьузва: «ИкI яргъал фич, Сабурлувал хьуьн - Чунни икI рекьич». М. Ж, Чунни икI рекьич.

* яргъал вегьин (чIугун) гл., ни вуч са месэла гьялун геждал вегьин. Сартров яргъал тевгьена вичи кIелай институтдин аспирантурадик экечIна. ЛГ, 2003, 11. ХII. Ахпа Асана яргъал чIугун тавуна вичин суал гана. З. Э. Муькъвел гелер.

ЯРГЪАЛАЙ нар. нивай, квевай ятIани къакъатнавай чкадилай. Вил ваз ягъиз чеб кагьатда яргъалай... Е. Э. Стхаяр. Руш жагъайда яргъалайни агуддач... Е. Э. Гачал, гьей!

ЯРГЪАЛДИ нар. гзаф вахтунда. Яргъалди шехьай балани диде сакIани чеб-чпивай тух жезвачир. А. И. Самур. Халкьди яргъалди капар яна. Гь. Къ. Четин бахт. И магьрумвал чи тIазвай рикIери, яргъалди гьиссин. « Самур» журн.,.№123.... бубани диде яргъалди - варцаралди, йисаралди - хуьре тек тадай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: геждалди.

ЯРГЪАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ксанвайдаз мекьи тахьун патал винел вегьедай памбаг ва йис къене аваз парчадикай цванвай махсус затI.... муькуь гъили инхъай-анхъай яргъан агудна. А. Ф. Бубадин веси. Агъадихъай, вацI авахьзавай чухурдин кьилел алай цавук са бубат экв акатнамазди ахварикай кватай ам, гилани и къвал, а къвал элкъуьриз яргъандик кума. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* яргъандиз килигна (килигайвал] кIвач яргъи авун гл., ни жуван мумкинвилериз килигна дуланмиш хьун. Гъуьл шеври хьанвай папа вичин яргъандиз килигна кIвач яргъи авуна. З. Э. Рамзият. Дагъдин кIане авай Ахцегърин жемятри, гъарда вичин яргъандиз килигайвал кIвач яргъи ийиз, кьуьд кечирмишзавай. З. Э. Рагьимат.

ЯРГЪЕБА нар. яргъи патахъди. - Буюр, буюр, ша инал ацукь акван садра, дуьньяда вуч хабарар аватIа, чаз чира, - лагъана ам вичин чкадал хъфена ва Играмудиназни яргъеба эцигнавай гъвечIи столдихъ саки игисна эцигнавай хъуьтуьл кресло къалурна. Я. Я. Са фурун вакIар.

ЯРГЪЕШ в.. сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра яргъи кас. Вирида нез-хъвазва, шадвилерзава, кьуьлерзава, амма Исмаилан рикI чкадал алач. Адан хиялдиз лап пис ниятарни къвезва, гагь паб рахкурун, гагь яргъеш гатун, гагь... Гь. Къ. Къацу цуьквер.

ЯРГЪИ прил. 1) са квез ятIани хас кьадардилай яргъивал авай. Кьилихъ галай яргъи сачах, пекдин шал.... Е. Э. Заз булахдал яр акуна. И кьил, а кьил авачир, яргъи, гьяркьуь вили Гъуьл..., ина эцигнавай яргъи казармаяр,... Гъуьлуьн яха тирвал экIяй хьанавай яргъи, гьяркьуь чилер... сифте сефер яз абуруз акуна. А. Ф. Бубадин веси. Гьикьван четин тиртIани, душмандиз ажуз къалур тавуна. кьил тик кьуна, Къазимегъамед Кьасумхуьруьн юкъвай авай яргъи куьчедай винелди физвай. А. И. Самур. Адан хур ахъа тир, туьтуьна хъпи кагьрабаяр авай. Хуруда яргъи киферин кIвенкIвер галтад жезвай. А. А. Умуд. Балугъар яргъи тIваларал акъалжиз башламишнавай Агъарзадиз куьмек гун патал, адан патав рекье гьатна: . А. Исм. Алукьдай ахвар. ЧIулава чун -гьасятда кIвализ хутахнай. Куьгъне гурарай виниз, яргъи дегьлиздин кьилевай кIвализ. М. Б. Спелар. 2) цавухъди кьадардилай гзаф кьакьанвал авай.. Зи мукьув гумайди яргъи, кьурай, гагь ракъини, гагь къаю канвай гардан ва чин цIийиз никIикай хкуднавай газар хьиз яру хьанвай, рехи чIарар квай чуруни спелар яргъи хьана какахьнавай кьуьзуь, амма чубанвилин карда тIвар-ван авай Алимегьамед тир. А. Ф. Лянет. Синоним: кьакьан. *. гъил яргъи авун.

* яргъи авун гл., вуч 1) яргъивал авай гьалдиз гъун. Аялдиз цвадай перем яргъи ая, ам фад-фад еже жедайди я. Р 2) яргъалди чIугун. Куьрелди лагь ваз вуч лугьуз кIанзаватIа, гьакI яргъи ийимир. Р.

* яргъи хьун гл., вуж къаткун (ял ягъиз). Виш йисан Уьмуьрда адахъ са кар-кеспини тавуна, гьакI кавалдал яргъи хьана акъудай са югъни хьанач. Б. Гь. Заз эвера. Рагъдандалди, хквез кIвализ четиндиз, Рахан тийиз чав, яргъи жез дивандал. Б. С. На гьикI эхзава?... яцIуди алай чкадилай къарагъзава, цIун патав яргъи хьана са квекай ятIани яргъал фейи ихтилат ийизвай вичин дустарин патав физва. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

* яргъи югъди нар. са юкъуз тамамдаказ. Гьа факьирарни, куьчедиз экъечIдай жуьрэт бес тежез, яргъи югъди кIвале ацукьна жедай. ЛГ, 2002, 15. V. Синонимар: югъ амай кьван, пакамлай няналди.

ЯРГЪИВАЛ сущ.; -или, -или; -илер, -илери, -илера - Сад инани ава, - лагьана Асана вичин мишин чIулунвай, яргъивилел зур метр алай гапур къалурна. З. Э. Муькьвел гелер. Виридалайни кьакьан тар Америкада ава. Адаз секвоя лугьузва, Секвоядин тандай индейцийри кIуьд метрдин яргъивал авай тунель эгъуьнна. ЛГ, 2004, 37. IV. Чи участокда чна 200 километрдин яргъивал алай, гьакI зурба дерин ва гьяркьуь хандакI эгъуьнна. ЛГ. 2003, 25. ХII.

ЯРГЪИДАКАЗ нар. яргъивал хас яз. Перем яргъидаказ цуз: аял акуна-такуна еке жезвайди я. Р. Синоним: яргъиз. Антонимар: куьруьдаказ, куьруьз.

ЯРГЪИ3 нар., яргъи яз. Рехъ яргъиз аквамир, хъсан юлдаш галайла, ам куьруь жедайди я. Р. Синоним: яргъидаказ. Антонимар: куьруьдаказ, куьруьз.

ЯРГЪИРУШ сущ. цавун тагъдал марфадин стIаларни ракъинин нур акахьна, арадиз къведай гьар жуьредин рангарин шикил. Са кьведра лацу гъилерни хкатна. Ахпа ракъинин нурарини цин стIалри туьретмишнавай яргъи руш хътин са гуьзел пайда хьана ва гьасятда гьарайдин ван кьилеллаз цик хъфена. Б. Къ. Къарачи. Синоним: хважамжам. ☼ Чи вири словарра яргъируш са гаф яз кхьин кьабулнава. Кхьинра кьве гафуникай хьанвай мягькем ибара хьиз, яни яргъи руш гьалтзава. Чи фикирдалди, мягькем ибара яз ( яргъи руш) кхьин дуьз я.

ЯРГЪИЯР сущ., гзафв. кь.; -йри, -йра гзаф ва манасуз ихтилатар. Фад, фад, яргъияр акъвазара. К., 1983, 10.III, Повестда яргъиярни гьалт тийизвай кар авач. А. Фет. «Нехирбанни лекь»

* яргъияр авун гл., ни гзаф ва манасуз ихтилатар авун. Артух яргъияр хъувунач, Сурхая вичин жумартвал къалурна. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. - Яргъияр тавуна лагь! Къекъвей гафар куь хуьре ише фидайбур я, чи хуьре ваъ. А. Къ. Нехирбанни лекь. [Али]. Вири гьазур яни? Къе чна яргъияр авун герек къведач. Пака заз фидай чка акъатнава. Н. И. Гьакимрин папар. Синоним: яргъиярун.

ЯРГЪИЯРУН рах., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; яргъияр авун, яргъияр тавун, яргъияр тахвун, яргъияр хъийимир манасуз ихтилатар авун. [Нихет]. Дабавленияр-мабавленияр чаз чир гафар туш. Яргъиярмир, рахадайдаз гаф це. Гь. Гь. Колхоз. Азиз, икьван яргъиярмир, жуван гафар куьрелди лагь... А. Мир. Гъезелар. Синоним: яргъияр авун.

ЯРЖ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара сад хьтинбурукай хкатна чир хьун патал са квел ятIани ийидай лишан. Чуьнуьхзава, алпан гьарфар А къванерал ала, лугьуз, Чи тарихдин къадим яржар Дегь девирра ава, лугьуз. А. Къ. Шикилрин кIвал. "Шииратда пуд тIварцIин нев тIвар алай паюна Тажидин Агьмедханова Арбен Къардаша дуьз кьатIанвай пуд ярж фикирдиз гъизва: "Шалбуз дагъ, Кьулан вацI ва Шарвили. Ибур чи миллетдин пуд даях я... " ( А. Къардаш). Ж. Гь. Ватандин тIал рикIе аваз...

ЯРМА туьрк, сущ.: -ди, -да; -яр, -йри, -йра малариз гуз регъвенвай техил ва я маса кифетлу затIарни акадарна гьазурнавай затI. Колхоздин рав авунвай бустанда амай келем, газар ва маса майваяр кIватI хъувуна. Ярмани гьазурна. Килигна хьи, хъуьтIуьн тум яргъи я. З. Э. Муькьвел гелер. Пуд йикъан къене лап куьтуьм хьиз куьк хьанва. Ваз бегьем ярма гайи хьтинди я, -рахаз-рахаз Тамума гъуьлуьн гъилик квай сумкаяр вахчузва. М. В. Гьарасатдин майдандал. - Заз мажал авач, Садикь, исятда колхоздин ярмаяр регъвез складчи къведайди я, - адаз гьар гьилледа ам вичелай алудиз кIанзавай. З. Гь. Залан кам.

ЯРМАРКА ( ЯРМУНКА куьгь.) урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вахт-вахтунда тешкил ийидай еке базар. РД-дин Госсоветдин ва Гьукуматдин прессцентради чун хабардар авурвал, гьа и юкъуз Махачкъаладин ипподромдал жинсинин гьайванрин выставка, хуьруьн майишатдин продукция маса гудай ярмарка... кьиле фида. ЛГ, 2004, 26. VII. Синоним: мекера.

ЯРМАЧА туьрк, сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра мишердалди ва я нажахдалди ярхарнавай тарцин тандин кьатIарикай са кьатI. Пакадин юкъуз са-кьве куьмекни галаз" тар гирдимриз, ярмачайриз пайна. гваз хтана хуьруьз, эхцигна кьурак. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. Синонимар: гирдим, куьтуьк, тIапI.

ЯРМУНКА кил. ЯРМАРКА.

ЯРУ прил. ивидин, чрай некьидин рангадин. Атанач ваз дад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. Ифей тIанур аквазва Ягълав хьиз яру, Къваларалла хъипи фар Бугъдадкай сару. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Хинеда тунвай яру чуру квай мешедидин бицилди хъуткъутI ягъизвай къацу рекIв алай пухлу къавурмадал Къаюман темягь фена. З. Э. КУТВ-диз фена. Адан парталраллай пинеяр вири ярубур тир. М. Б. Зун кьенвач. Харад перем буйдиз дигай, Алай пешер ярубур тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* яру авун гл.. ни-куь вуч яру рангадин гьалдиз гъун. Гьаятда тукIур лапагрин ивийри лацу живер яру авунай. З. Э. Арифдиз ишара.

* яру бубу(яр) хьтин шиир, прил. гуьрчегдиз аквадайвал яру. Дишегьлидин хьтин чинал алай хъуькъвер яру бубуяр хьтин, - на лугьуди ракъини вичин пуд йикъан яр санал идаз ганва! А. Фет. Кьерен къванер.

* яру диплом сущ. вири вадар аваз вуз, техникум куьтягьайла, гудай документ, диплом. 1983 - йисуз анаг [техникум. - А. Г.] яру диплом къачуналди акьалтIарна. X. Шайдабегова. Магьият дидедин рикI... Гьукуматдин университет яру дипломдалди акьалтIарай Самира 2002 - йисуз инин магистратура куьтягьна. "Самур" газ., 2003, 21. VI. 8-класс куьтягьзамазди зун Дагъустандин медучилищедин фармацевтикадин отделенидиз гьахьна. Анаг яру дипломдалди акьалтIарна... ЛГ, 2004, 26. VII.

* Яру ктаб сущ. къиметлу, амма гьакъикъатдай акъатзавай, квахьзавай тIебиатдин надир затIар рикIел хуьн патал кхьизвай ктаб. Гъавиляй Пайда хьанва «Яру ктаб» Къияматдин гьарай хьиз Къушаринни гьайванрин. А. Ал. Тангар,

* Яру кьушун куьгь., сущ. советрин кьушун. -Округдин меркездиз Яру кьушунар атанва. Шура гьукумат хьанвалда - лугьуз и лал кьенвай хуьруьз цIийи хабар чкIана. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

* яру пайдах сущ. уьлкве, чка, ам гвайбур советринди тирди лишанламишзавай пайдах. Дербентдин багълари цуькведи кьуна яру пайдахралди безетмишнавай шегьердив мадни дамах гутунвай. А. И. Самур.

* Яру пайдахдин орден куьгь., сущ. советрин девирда вини дережадин орден. Хунзах къеле душманрикай азад авунай ва ам хуьникай Нажмудин Самурскидиз Советрин гьукуматди Яру пайдахдин кьве орден ганай. ЛГ, 1992, 16. И.

* Яру партизан куьгь., сущ. яракьламишнавай армиядин далу пата советрин власть эцигиз женг чIугвазвайди. Яру партизанри абурун вилик пад атIана. З. Э. КУТВ-диз фена. Абасни яру партизан тир эхир... Ам гъавурда авайвал, «Яру партизанри» гьахъвал, азадвал патал женг чIугвазвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гьевеслу хьанвай Яру партизанри са патахъай, Красный Армияди кефер патахъай гьужум авуна. З. Э. КУТВ-диз фена.

* яру рад сущ. хуьрек руфуниз тухудай рад.

* яру тIегь хьиз нар. лап яру яз. Адан иви хъиченвай чин яру тIегь хьиз хьанвай. З. Э. КУТВ-диз фена.

* яру хьун гл. 1) вуч яру рангади кьун. Чидач, абурун патахъай тирни, тахьайтIа вичин патахъай тирни. Япарни кваз яру хьана адан. А. Исм. Алукьдай ахвар. 2) вуж регъуь хьунин лишан яз яру рангадиз атун. Лезгидикай вучиз ягьанатзава? Зунни лезги тушни?» А касдин чин яру хьана: М. М. Уях хьухь, лезгияр!

* яру-цIару прил. ярувални лацувал акахьай. И араба рагъ гьатнавай Селиматан чини акI нур гузвай хьи, ам Ахцегьрин яру-цIару ичиниз ухшар жезвай ва адахъай гуьзел шафрандин атирдин ни къвезвай. З. Э. Арифдиз ишара. - И имансузри чпиз завай регьим тIалабзава! - ажугъ эхиз тежез, ам вичин яру-цIару абадин ценер галтадриз, карвандин виликай агъадал-винел фена, М. В. Гьарасатдин майдандал.

* яру-цIару авун гл., ни-куь вуж регъуь жедай гьалдиз гъун. Гатун кIвалахар кьулухъ галамукьайтIа, гьар са гектардай планламишнавай кьадар бегьер къачун тавуртIа, партиядин райкомдин бюродал совхоздин директор яру-цIару ийидай. ЛГ, 2005, 14.1 V.

* яру-яру прил. лап яру. Кьил алудна, посылка ква вилик зи, Хайи патай, дидедилай хтанвай, Яру-яру пIинийривди ацIанвай. М. Б. ПIинияр ва нагъв.

ЯРУБУР¹ яру прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЯРУ.

ЯРУБУР² сущ., гзафв. къ.; -у, -а 1) яру рангади кьунвай вучар ятIани. 2) советрин (терефдин) инсанар.

ЯРУВАЛ сущ.; -или, -или; -илер, -илери, -илера яру тир гьал. Къари кIвачел акъвазна, адан гъуьргъуь хьанвай гъилер, кьил зурзазвай, агаж хьанвай чиниз регъуьвилин ярувал акъатнавай. А. Ф. Бубадин веси. Гагь къизмиш ярувал акъатдай чиниз. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Рагъ ухшар я хкахьзавай тIанурдиз, Кат хъийизва циферилай ярувал. А. Ал. Рагъ акIизва, Акваз-акваз Жавгьаратан зериф хъуькъверивай ярувал гекъифна. У. Къемберов. Сел.

ЯРУДИ яру прилагательнидин текв. кьадардин форма. Кил. ЯРУ.

ЯРУД(И) сущ.; -а, -а яру рангунинди.

* яруди я лугьуз дана гатун гл. са тахсирни квачирди са багьна кьуна жазаламишун. Яруд я луз язух дана гатазва... Е. Э. Цилингар.

ЯРУМ: * ярум дуьне [дуьнья] фолькл., сущ. дуьньядин са пай кьван гими. Лугьуз жед ваз ярум дуьне - Гьакьван вилаят я Москов. С. С. Мад Московдиз. Са бязибур юзуриз тум, Жеда вичин Гъуьлуьз гуз рум: Мягьтелариз дуьнья ярум, КIан я пекдин фите, базар. С. С. Гьафте базар.

ЯРУМЧУХ туьрк, прил. куьтягь тавунвай, бегьем тахьанвай, бегьем тушир. Чидач, адаз уьмуьрдин илгьам гузвайди а ярумчух кIвал ятIа. З. Гь. Лезгийрин риваят.

ЯРУМЧУХДАКАЗ нар. ярумчух гьал хас яз. Советрин гьакъикъат чIурукIа, ярумчухдаказ къалурзавай произведенийри кIелзавайбурун патай литературадиз авай гьуьрметлувал зайиф хьунал гъида. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Синонимар: бегьемсуздаказ, ярумчухдиз.

ЯРУМЧУХДИЗ нар. ярумчух яз. И кимивилер гьакъикъат чIурукIа, ярумчухдиз къалурникай, произведенияр конкретнибур тахьуникай ва я абур художественнивилин рекьяй гзаф зайиф хьуникай ибарат я. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Синонимар: бегьемсуздаказ, ярумчухдаказ.

ЯРХ: * ярх хьун гл., вуж-вуч кьакьандихъ акъвазнавайди ва я акъвазарнавайди вичин ва я масса къуватдин таъсирдикди са къвалахъдин чилел ва я маса затIунал яргъи хьун. Пака югъ хьайила, деве ярх хьана къаткана. Ф. Девени, сикIни, жанавурни, сев. Нивай ятIани хабар кьуна, ам кас авачир кIвализ гьахьна, парталарни аламаз. ракIариз мукьва дивандал ярх хьана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Са игит ярх хьана дяведа, Пак иви стIалриз пай хьана. А. С. Беневшайри кьве сеферда... Секне, чIул хьиз, ярх хьана РакIарив гвай рухунал. А. Ал. Мирдамир.

* ярх хьайи тараз якIв ядайбур гзаф жеда мисал 'къуватдай аватайдаз гзафбуру кIуф яда' манадин мисал.

ЯРХАРУН гл., каузат., ни-куь вуж„уч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ярхар авун, ярхар тавун, ярхар тахвун, ярхар хъийимир кьакьандихъ акъвазнавайди ва я акъвазарнавайди чара къуватдира къвалахъдин чилел ва я маса затIунал яргъи авун. Жегьилар чIуруз экъечIна къугъвазвай. Абуру вад къван акIурна. Сифте кавхадин гадади яна, галукьнач. Ахпа хпехъан Димиран гада Керима яна, са къван ярхарна, Аслана вад къванни ярхарнай. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Рамзията вич адан гъиляй акъудиз чвбалмишзава. Салмана ам ярхариз чалишмишзава. Гила гьичI рушан кIвач татаб хьана. Абур кьведни са къвалахъди алгъана. З. Э. Рамзият. Са герен хьанач, лам ярхарна, кIвачер кутIунна, кашу къуьнуьз вегьенвай Гьажимурад, гурарай виниз Мерзи бадедин кьавал акьахна. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЯС араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шадвал тийидай вахт - Вуч пашман я, жаллатI, вун, Къе дуьньяда яс амач? А. С. Кьуд цIар. Белки, суьруьйрай ахцIуда яйлах. Белки, алатда зи кимелай яс. Х. Х. Са виляй кьаз ясни сувар. - Сад гъизва на, сад рекьизва, Жувавай эх тежер тIалар зи патаз на куьз ракъузва? М. М. Им вуч регъв я?

* яс кьун [чIугун| гл., ни нихъ мукьва кас кьейила, адахъ гьайифар чIугунин лишан яз, шадвилер тавун. КIири Буба кьена лугьуз, Кутулари яс кьунава. Ф. КIири Бубадикай манияр. Йифен далдадик Хъуьрезва са кас ЧIугун тавур гьич Бубадихъ яс. А. С. Светлана. Гьелбетда, вирида яс чIугвазмай, вилер пашманвилив ацIанвай. ЛГ, 2004, 28.II.

ЯСАР¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яс хьанвайди. Иеси вай ясардин. Ф.

ЯСАР² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра юхсул, кесиб кас. "Ам са ясар я. Р.

ЯСИН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра Къуръандин суьрейрикай сад. Са сеферда Абас начагъ хьана, рекьидай чкадал атайла, ясин кIелун патал хуьряй ам кIелдайдаз эвердайвал хьана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Жувал чан аламаз, Исмаил-эфендиди са ясинни кIелнайтIа, кIанзавай заз. С. Ярагъви ашукь Уьзден. И араба зи рикIел дидедин гафар хтана. Ада лугьудай: "Чан хва, уьмуьрда четин хьайила, пуд сеферда жувакди къулгьу кIела, ам ясиндихъ галаз барамбар я..." ЛГ, 2004, 26. VII.

ЯСЛИ урус, сущ.; диде-бубаяр кIвалахал алай вахтунда гъвечIи аялрихъ гелкъведай махсус идара. Санал кIелзава курсара, Санал физва собранияр, Санал кIвалахиз, яслийра КIелер хьиз хуьзва аялар. А. Ф. Эм-Тэ-Эс.

ЯСЛУ прил. ясда авай. Базардик квай яргъан хьтин Яслу кIвале ЧIагъан хьтин, Къуьлуьн никIе къалгъан хьтин дустуникай вучда вуна? Ш. Къ. Вучда вуна?. Зи уьмуьрда тIимил хьанач Рехи йифер, яслу йикъар. А. Ал. Октаваяр.

ЯСТИ: * ясти этег сущ. чилин цен. КуькIуьрнавай арбе цуьквер, алванар, Ясти этег, ягъв мубарак хьурай квез! А. С. Пакам хийир, пакам хийир...

ЯСТУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ацукьдайдан кIаник, ксудайдан кьилик кутун патал туьк, сар ва я памбаг туна раснавай, цванвай затI. -Ша, ша, чан фекьи. Вун атуй, рагъ атуй, - лагъана фекьидин кIаник хъуьтуьл ястух вегьена, адаз ацукьдай чка къалурна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Байрам, кьилелай хутIунна, чилел ястухдал, агаж хьана, ацукьна. Гь. М. Гезентидин эхир. КIвале кIаник ястух кваз цанай хтай итим ацукьнавай. А. Муграгъви. Ажалдин хура. Синоним: хъуьцуьган.

ЯТАБ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра акьулдиз зайиф, абурар алачир кас. Гьар са ятаб вич хьана хан... С. С. Шумудакай рахан.

ЯТАР яд существительнидин гзафвилин кьадар. Кил. ЯД.

ЯТАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра чуьлда малар хуьн патал, хъуьтIуьз малар ничхиррикай хуьн патал туькIуьрнавай чка. - Чан фекьи, ятахдал серкердин чубанрикай сад кьенва, вуна, исятда атана, ам кучукна кIанда, - лагъана чубанди фекьидиз. Ф. Фекьини чубан. - Ругъва ятахрал мукъаят жедай. Келиш, пакамахъ физ чIура векь нез, яд хъваз. няниз Ругъвадин патав кьаткиз хьана. Ф. Тапан кьин кьур жанавур. Азербайджанда «Алакъишлах» тIвар алай ятахдал Докъузпара райондин колхоздин хипери кьуьд акъудзавай. И. В. Чирхчир. Пакад юкъуз кьве колхозчидин арабайра аваз X. Тагъиран тахтаяр Чархи кIама авай Хуьруьгрин ятахрал хутахзава. ЛГ, 1992, 31. X.

ЯТУР кил. ЮТУР.

ЯТI¹ кил. РАТ.

ЯТI² атIун глаголдин нугъатра ишлемишдай буйругъдин форма.

ЯТIА куьмекчи глагол Я гафунин шартIунин форма. Кил. Я² .

ЯТIА союз къаршивал къалурдай гаф. ЯтIа, - лагьана пачагъди, - са зегьмет чIугун хъувуна к]анда вуна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман.

ЯТIАНИ¹ 1) куьмекчи глагол я гафунин шартIунин форма. Кил. Я² 2) * вуч ятIани, гьар гьикI ятIани

ЯТIАНИ² кIус къаршивилин шартIунин лишан, мана артухардай гаф. ЯтIани мугьманди гьа йикъара базардай къачунвай са гзаф гуьрчег чукIул аваз ларпна чилел, везирдин вилик вегьида. Ф. Далалубегьли. Зун авам я. уьмуьр фена авамдиз, ЯтIани заз са кар чизва хъсандиз... М. Б. Муьгъ.

ЯХ¹ туьрк, прил. кIвачи-кIвачи къекъвезвай, къекъведай. Рекье ях инсан акурла, кагьул жемир машин акъвазариз.. Р.

* ях кьушун сущ. пияда кьушун (1963 - йисалай: мотострелковый кьушун).

ЯХ² нар. кIвачи-кIвачи, улакьда авачиз. Ях къекъведа ~ яргъал яшар къведа. Р.

ЯХА туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) экIя хьанвай затIунин хкаж хьанвай чка.... гьуьлуьн яха тирвал экIяй хьанавай яргъи, гьяркьуь чилер, юкьвал къван це аваз кIвалахзавай рабочияр сифте сефер яз абуруз акуна. А. Ф. Бубадин веси. - Атана Эрдебилдин яхадал акъвазайла, Надир-иагьди... чадурадик хъуьтуьл хъуьцуьганрин арада регьятдиз агалтна ва вилер мичIна гьадакай хияларзавай. З. Р. Гьажи Давуд. Вичик вири лезги хуьрер квай Кьалажугърин ( КIелетрин) Советда 900 кIвал ава. Дагъларин яхадал, тамарин юкьва экIя хьанвай и лезги хуьруьн къвалавай Къалажугъ вацI авахьзава. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. Кьулан вацIун яхадаллай Къизилгуьлдиз муьштер жечни. Икьван кIани ярдиз тахьай. Бес зи чанда дердер жечни'^} Ж. Эфендиев. Азадвилин рекьс. Хизандин гьал-агъвал хъсан хьун патал касди хуьре Къенису кIам Гьенар вацIук какахьзавай яхадал регъв эцигна. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. 2) инсандин гардан, хуру. Гъил акъуд на зин яхадай. Минет хьуй, алат. гуьзел яр. С. С. Киснавай Мухлисатан вилерлай кьвезвай накъвар алмасдин тварар жез адан ченедин кьиликай яхадал аватзавай. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Яха, дуьгме - зар Ширази, Акун гьайбат я, Гуьлселем. Е. Э. Гуьлселем. Пул дуьзмишна на яхада... Е. Э. Туькезбан. Хилера абасиярни, хуруда гимшидин яхани туна. Гила вун за лагьай гафунай агъуз-виниз тахьун лазим я. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Жаклин лагьайтIа, вири дуьньядиз машгьур хьанвай. Пакистандин президентди адаз 100000 доллардин къимет авай багьа яха, Ливиядин принц Хассана Кеннедидидин хизандиз 50000 доллардин къимет авай пишкеш, Эфиопиядин император Хайле Селасисди лекьендин хамунин ( 75000 доллар) кIурт багъишна... X. Шайдабегова. "Кафтардиз" элкъвей "малаик".

* яхадай гъил акъудун гл., ни нин секинвал тун (гъуьл папавай, паб гъуьлуьвай) чара хьана). Квез я а паб гъуьлуьн кефи акI хадай, Вядедамаз акъуд ви гъил яхадай. С. С. Пис папаз. Гаф лагьайла, кефи хадай, Мез жедан бес акI рахадай? Гъил акъуд на зи яхадай, Минет хьуй, алат, гуьзел яр. С. С. Гъуьлуьнни папан дяве. ☼ «Яхадай гъил акъудун» глагол виликан девирда папанни гъуьлуьн арада ихтияррин барабарсузвилин бинедал, папаз гьич са жуьредани гъуьлуькай хъфидай ихтияр гун тийир са вири ихтияр гъуьлуьз гузвай шариатдин къанунрин бинедал алаз арадиз атай ва анжах дишегьлийрин чIала авай гафар тир. М. М. Гь. ЧIалан илимдин гьакъиндай И. В. Сталинан произведенияр фикирда кьуна килигайла, лезги литературадин чIалан месзлаяр. Чи фикирдай, и ибара азербайжан чIалай атанвайди я: яхадан эл чэкмэк. А. Г.

ЯХДАКАЗ нар. жуван кIвачералди. Акьахдай улакь авачир чавуш округдиз яхдаказ фин-хтун кьве югъ жедай. З. Э. КУТВ-диз фена. Синонимар: кIвачи-кIвачи, ях, яхди, яхдиз.

ЯХДИ нар. жуван кIвачералди. Са вахт алатайла, СикIрягърин гуьнедай арабадин хиве аваз хквезвай Сейфуллагьдал яхди хуьруьз хквезвай Селимхан гьалтда. Селимхандиз арабада акьахиз кIан жеда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Лезгийри балкIанар Мегьарамдхуьре туна, чеб яхди Чпирдиз атана. М. М. ЦIийи чапхунчияр. Синонимар: кIвачи-кIвачи, ях, яхдаказ, яхдиз.

ЯХДИЗ нар. жуван кIвачералди. - МискIандал кьван чувал хутах. Гьанал авуд. Зун яхдиз хуькведа. А. А. Лезгияр. Хейлин рекьиз фейидалай кьулухъ кIвачер къайи хьайи Сувар, Курумни галаз арабадай эвичIна, итимрихъ галаз яхдиз физ башламишна. А. И. Самур. Ада къай, жив, марф, палчух талгьуз гьар сеферда цIувад-къад километрдин рехъ яхдиз кечирмишиз хьана. З. Э. Муькъвел гелер. Али яхдиз хуьре къекъвена. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Синоним: кIвачи-кIвачи, ях, яхди, яхдаказ.

ЯХУЛ¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. ~ра кефер патахъай лезги халкьдин къунши миллет; миллетдин инсан. Эвел фасикь яхулару Чурна къеле еке пару... Е. Э. Наиб Гьасаназ. Лезги, яхул, къарагъ виниз, Дидейрин мам квез гьалал хьуй. Кем вегь, галчIур ая душман... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. - Яхулар, буза хъвайила, гъил ахъа жедай ксарни я. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: лак, лакви.

ЯХУЛ² сущ., текв. кь.; -а, -а яхулар, лакар яшамиш жезвай чка. Перизада, бала, Зуьгьре ханум... Яр Яхулиз, бала, катна залум... Ф. Вичин хуьруьнвийрин вилик, Яхулай атай хандизни Урусатдай атай сердердиз килигна, тапарралди вичиз жегъеннем къазанмишунин гуж акъвазнава. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЯХУЛ³ прил. кефер патахъай лезги халкьдин къунши миллетдин, лакрин. Сад чи патара яшамиш жезвай, муькуьдини яхул пата. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Ачухдиз лугьуз жезвачиртIани, пара кьадар чкайра жезвай къалабулухрин крари, Лезгистанда ханвал ийизвай яхул ханари къалабулух кутазвай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* яхул далдамар сущ. далдамрин жуьре. Яхул далдамар хуртиз тахьай, Авар зуьрнеяр сустиз тахьай, Сазанал тIуб аламай, Сунадал рикI аламай, Лишанлу хуьре амай Азиз хва вай зи. Ф. Хва кьейила дидеди.

* яхул даллай сущ. 1) мани ядай гьавадин тIвар. Аман даллай, риддаллай, Яхул даллай, ридаллай! Вахъ этирдин ни галай. Ф. Диллай. 2) яргъал ва манасуз ихтилатар. 3) Кьуьлдай макьамрикай садан тIвар. Я са яхул даллай, - лагьана межлисдин юкьвал экъечIай жегьилди. Р.

* яхул цIвелер сущ. яхул жуьре хкатIнавай цIвелер. КъатI ягъай яхул цIвелериз кьий. Ф. Кулугъэгьли кьейила.

* яхул чIал сущ. яхулрин (лакрин) дидед чIал. Дагъустандин писателрин. Союздин орган тир литературно-художественный ва общественно политический «Литературадин Дагъустан» журналар вад чIалал - авар, дарги, къумукь, яхул ва лезги - акъатзава. "Самур" журн. № 23.

ЯХУЛВИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра яхул миллетдин векил, лакви. - Ана ваз гайи пишкешдикай чаз хабар ава. Юсуф-хандин кIвализ атай са яхулвиди чаз хьайи-хьайивал лагьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЯХУН прил. куьк тушир, як тIимил алай. Халкьар инин жуьреба-жуьре я акуниз, Садбурук - куьк ченеяр, садбур я яхун. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Зи буба кьакьан буйдин, кIулар са тIимил кьван хкатай, кьурай, яхун итим тир. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Абас сифте инихъ-анихъ килигна, са вижевай кьван жагъурна 0аларин сериндик, яхун кIвачерни сад садал вегьена, къулайвилелди ацукьна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* яхун авун гл., ни-куь вуж-вуч яхун тир гьалдиз гъун. Синоним: яхунарун.

* яхун хьун гл. вуж-вуч яхун тир гьалдиз атун. Югъ-йифди жемятдин шофер хьанвай гада, ингье и зулун пеш хьиз хъипини яхунни хьанвай, - лагьана Шабана вичин гъиле авай пеш къалурна. З. Э. Рекьер сад туш. Ярали Дербентдай авайдалайни яхун ва чIулав хьана хтанвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЯХУНАРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч яхун гьалдиз гъун. Гьар экуьнахъ зверуни гьар са куьк кас яхунарда. Р.

ЯХУНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера яхун тир гьал. Яхунвилихъ къанихбурни ава. Р.

ЯХУНДАКАЗ нар. яхун тир гьалда аваз. Синоним: яхундиз.

ЯХУНДИЗ нар. яхун яз. Синоним: яхундаказ.

ЯХЦIУР числит, къанни цIекIуьдалай гуьгъуьниз кьвезвай гьисабунин кьадар. ЯхцIур салам гваз чи яхцIур миллетдин Дагъустандай атанва зун Бакудиз. А. С. Низамидин гъезел хьиз.

ЯХЦIУРАР сущ., гзаф. кь.; -ри, -ра инсан кечмиш хьайидадай кьулухъ 40 югъ алатна ясдикай хкечIдай югъ. Къе Эминан яхцIурарни хкатна. М. Б. Эминаз. Элгьет муаллим Дуьньядай куьч хьанва лагьай хабар зал агакьайла, адан яхцIурар хьанвай. С. К. Кьегьал ксар рекьидач!

ЯХЦIУРРА нар., яхцIур сеферда.

ЯХШИ! рах.. межд. лагьай гафарал разивалдай ва я ихтилат умумиламишдай гаф. -[Брегьим]. Агъан. Зун агакь хъувунвайди я хьи. Яхши, бес гила за и целцин руфун квай Гьажи-Муртузаз вуч жаваб хгун? Б. Гь. Большевикдин руш. [Садикьбег]. Яхши, ибур вуч хабарар я? Абуруз адалди вуч лугьуз кIанзава? Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. - Яхши, а виридалай кIвенкIве авайди вуж я? Б. Гь. Заз эвера.

ЯХЪ кьун глаголдян буйругъдин форма. Кил. КЬУН.

* яхъ-марагъур || яхъ марагъул сущ. къалмакъал, гьарай-эвер. И арада хуьруьк мадни чан кткана: . далдам, зуьрне, яхъ-марагъур хьана. И. В. Чирхчир.

ЯЦ сущ.; -ра, -ра; -ар, -ари, -ара хеси авунвай жунгав. Фекьи рекьиз экъечIнамазди, адан гуьгъуьналлаз гачални, вичин яцар вилик кутуна, никIел фена. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Вилик нагъвар эцигайла, Атанач ваз дад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. Жафер ник маса гунал рази хьанач. Гъиле авай яцар гана садакьа гуз башламишна. А. Ф. Бубадин веси. Хуьруь гуда ваз яцран къуватар, Хуьр бахт я! А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

* яц жедай жунгав я мисал 'кIвалин-къан къадир авайди я' манадин ибара. Туьквенчи адаз муьштеривилелди килигиз хьана. ВучатIани, яц жедай жунгав я, - фикир авуна ада вичи-вичикди ва лезги чIалалди жузуна: - Я бала, вуна гьина кIвалахзава? З. Э. КУТВ-диз фена.

* яц квахьайла, варариз тар ягъун гл., ни хата-бала атана алатайла, къайгъударвал авун. Чи инсанар къайгъусуз я. Абур, чан бала, яц квахь тавунамаз варариз тар ядайбур туш. А А. Умуд.

ЯЦАРХъАН нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра керекул.

ЯЦI сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара 1) са куьн ятIани яцIу чка. 2) гатфарин, гатун, зулун, хъуьтIуьн юкь. Хъуьтуьн яцI тиртани, мекьизвачир. А. А. Лезгияр. ХъуьтIуьн яцI ханвай, амма гатфар жедалди гзаф вахтар амай. А. А. Пад хьайи рагъ.

* яцIа гьатун гл., вуж-вуч са кардин деринда гьатун. Гатфарин кIвалахар атана яцIа гьатнавай вахтунда чатун устIар кьена, жемят кIеве гьатна. Гзаф чкайрай суракь авуна, эхирни ам жагъана. СтIал улеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар.

* яцI квай прил. яцIувал хас тир. Соломеядивай са жуьредин яцI квай куьруь кIвачер кIаник кутаз хьанач. А. А. Пад хьайи рагъ.

ЯЦIУ прил. юкь гьяркьуьвилихъ еке. Гьайвандин кьулухъ кIвач, накьв авахьнавай чкадин кьерехдилай цIуьдгъуьнна, шахарани яцIу кьве кIарасдин арада акIанвай, А. Къ. Нехирбанни лекь.

* яцIу авун гл., ни-куь вуж-вуч яцIу тир гьалдиз гъун. - Хъфена тадиз кьада за сиягь И тамавай къван гьайванрин вири. Ахпа саралай ийиз гьар сиягь, ЯцIу ийида за жуван фири. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

* яцIу гафар сущ. 1) манасуз, кьилиз акъудиз алакь тийидай крар, хиве кьунар, ихтилатар Халкьдиз ам акунани такIан тир, вучиз лагьайтIа ада яцIу гафар ийидай ва ам гзаф фурслу кас тир. Къ. М. Стхаяр. ГьикI хьана ви яцIу гафар, лагълагъар: «Яру кьушун, пучда чна тIветIвер хьиз!» А. С. Дидедин кьисас. 2) тариф(ун)ар. Межид буба акьуллу, камаллу кас тир. Ибур эсиллагь яцIу гафар туш, яни жуван буба я лагьана, адан кьуру тарифар авун туш. О. Гьуьсейнов. Межид. бубади лугьудай.

* яцIу ратари шуькIуь ратар незвайди хьиз хьун гл., нин къатидаказ гишинвал гьисс авун. Начальник гишила пехъи жезвай. Адан яцIу ратари шуькIуь ратар незвай. И. В. Чирхчир. Хардалаз гзаф гишин хьанвай. Адаз вичин яцIу ратари шуькIуь ратар незвайди хьиз авай, Адавай акъвазиз жезмачир. Къ. Къ. ЧIурун паб. Гишинвилини вичикай хабар гузвай. ЯцIу ратари шуькIуьбур фитIаниз башламишна. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* яцIу якIар сущ, ютурар.

* яцIу якIарин прил. куьквал хас тир (инсан).

ЯЦIУВАЛ сущ.; -или, -иле; -Мер, -илери, -илера яцIу тир гьал. Перемдинни вини дуьгме ахъайнава, яцIувал квай къуватлу гарданда тунвай лацу пекеш пицIел кьван куьрснава.. А. А. Ирид цаварик Самурдин ван.

ЯЦIУДАКАЗ нар. 1) яцI кваз. 2) куьч. такабурла яз.

ЯЦIУ3 нар. 1) яцIу яз. 2) куьч. такабурлу яз. -Тарифун, яцIуз къалурун туш, - суьгъбетзава Жафер Жалилова... ЛГ, 2004, 15. VII.

* яцIуз кьун гл., ни такабурлу яз тухун, вич вине кьуна алакъаламиш хьун.

ЯЧЕЙКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, ~йри, -йра кIватIал. Хуьрера партийный ячейкаяр ва партийный группаяр тешкил авун герек я. З. Э. КУТВ-диз фена. Сифте партиядин ячейка тешкилна адан секретарвилиз Али хкяна. А. И. Самур.

ЯШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари. -ара йис, 12 вацран вахт; дидедиз хьайидалай инихъ йисаралди алцумдай вахт. Уьмуьр цIувад яшара (а)ва... Е. Э. Назани. Вичин кьве яш ламран къудух Деведлай кьакьан ийида. С. С. Гьарда вичикай хан ийида. Расулан анжах цIуд-цIусад яш тир. Амма Расул вич лап дирибаш тир. А. Мут. ВикIегь Расул. ЧIехи бубадин яшар вишелай алатнавай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Асан Нуьдуьрбегован яшар яхцIур йисалай са тIимил алатнава. ЛГ. 2003, 27. ХI.

* яш(ар) хьун гл., нин жегьилвиляй акъатнавай вахт хьун. Вичин ери-бине Хуьруьгрин хуьряй тир устIар, хсуси туьквен авай Османан руш Гуьлуьшан, яшар хьанвай жегьил яз, Тагьираз ам мукьвайрин кIвализ суварин юкъуз мугьман хьайила сифте яз акунай. К. К. Шаирдин килфетар.

ЯША! туьрк, межд. шадвал къалурдай, 'яшамишрай'манадин гаф. «Гила, Мурсал муаллим, -ван хкажзава ада, - чавай и баркаван еридилай хъфин тавуртIани жеда. Чи гъиле вири ава! Ихътин кефер, дагъдин лезетлу гьава, пагьливанрин иштягьар авай итимар! Инин женнетдин гьуьруьперийрик ви, вахъ галаз зи пайни акатин!. Мад чаз вуч хкIама! Ваз зи рикIикай къе хабар жеда'. Ша атана адаз килиг! Килиг! Яша! Яша е-э-э-э. Яша! Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ЯШАЙИШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. –ра уьмуьр давамарун патал лазим тир ва я авай шартIар вири санлай. Яшайишда цIийи крар, цIийи гьалар туьретмиш жезва; цIийи затIар акъатзава. Н. А. Литературадин хрестоматия. - Яшайиш. ви вилеркай Карагзава ахвар хьиз. А. С. Экв хугузмач... Гьайванрикай теснифнавай махари вилик заманайрин инсанрин алакъаяр, яшайишдин четин шартIар чириз куьмекда. Лезгийрин фольклор. Сифте гаф. Синоним: дуланажагъ

* яшайишдин кIвалер сущ. инсанар яшамиш хьун патал кIвалер. Къейд авун лазим я хьи, алай вахтунда яшайишдин кIвалерин ва коммунальный игътияжрин пулар гудайла, агьалийрин тIимил таъмин тир къатариз субсидияр чара авунин система къуватда ава. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЯШАЙИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери дуланажгъдин гьал.

ЯШАМИШ: * яшамиш хьун гл., вуж-вуч уьмуьр тухун. Яшамиш хьухь, вуна закай РуьхънатIани, кана, яр. А. С. Дагълух чили... Фетали ханди вичин наибар тир Къубар бегдални, Ягъия бегдал Шамахидиз кьвезвай урус савдагарар яшамиш. хьун патал са карвансара эцигун тапшурмишнай. ЛГ, 2003, 14. VIII. Гьасан эфенди 1909 - йисуз кьена, ам 76 йисуз яшамиш хьана, 4 йисуз Сибирда ( дустагъда) хьана. М. М. Гаджиев. Из лингвистического наследия. Баку ва Сумгаит шегьерра 600 агъзурдалай гзаф лезгияр яшамиш жезва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. Амма лезгияр пара ва санал яшамиш жезвай Къуба, Хачмаз, Исмаиллы, Къуткьашен, Барташен ва Геокчай хьтин районра лезги чIалал райондин газетар ахъаюниз чIехи игьтияж ава. М. М. Кьибле пата гурзава. Некягьдилай гуьгъуьниз 40 сятина яшамиш хъхьай Гитлеранни Евадин мейитар... бункердай жагъанай. X. Шайдабегова. Ева Браун. РД-дин меркездивай 244 километрдин мензилдин яргъа тир Ахцегъа къе 15 агъзур агьали яшамиш жезва. ЛГ, 2004, -15 VII. Кьиникь - гуж туш, яшамиш жез алакь тавун гуж я. З. Къ. Синоним: дуланмиш хьун.

ЯШАМИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера дуланажагъ(вал). Вавай там галачиз гьич са юкъузни яшамишвал кьиле тухуз жедач... Уях хьухь, я хва. З. Гь. Ахварай авудай аваз.

ЯШАМИШРАЙ! межд. 'нелай-квелай ятIани авай разивал, кIанивал яргъалди хьурай' манадин гаф. ЧIур хьурай зулум, яшамишрай азадвал! Ж. Эфендиев.. Азадвилин рекье. Яшамишрай ви игитвал, Инкъилабдиз ухшар авай. А. С. Хцихъ галаз ихтилат,

ЯШИНДА нар. хайи йикъалай инихъди. Зелфи бубадин къунагърин хуьруьз вичин яшинда тек са сеферда фейиди тир,.. А. А. Умуд. Валлагь, Махсудан мехъер хьтин девлетлу мехъер заз зи яшинда акурди туш. З. Э Муькъвел гелер. Акьван пул рушаз вичин яшинда акурди туш. А. А. Пад хьайи рагъ. Яшинда садрани вун тек тадач за... А. С. Чи мани. Синоним: уьмуьрда.

ЯШЛУ прил. жегьил тушир, гзаф яшар хьанвай. Къарид гъиле гьатна маша, Яшлу тим гатун хьана хьи. С. С. Къаридинни къужадин дяве. Варарив гьеле агакь тавунмаз килигайтIа... яшлу итимар чинар чIурна, рахан тийиз... Гьаятдиз физва. А. А. Лезгияр. КIвалин иеси эвичIдалди варцин сиве чубандин акунар алай яшлу касни пайда хьхьана. Б. Гь. ТIварун стхаяр. Са акьван вахт алатнач, рак ахьа хьана, анай бегьем ахвар тахьанвай, бизар хьанвай яшлу дишегьли экъечIна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Вичин машинда акьахай пассажиррин кефи хун тавун, яшлу, набут инсанриз герек атай куьмек гун Мегьамедаз адетдин кар я. ЛГ, 2004, 12.II.

* яшлу хьун гл. гзаф яшар хьанвай гьалдиз атун. Зун авачир рехи чIарчIихъ къекъвез жедай келледа: Фад чIехи хьун, фад яшлу хьун мурад тир зи уьлкведа. И. Гь. Рубаияр.

ЯШЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера гзаф яшар авай гьал. Жемятди адан яшлувилиз гьуьрмет ийизвай. З. Э. Муькъвел гелер.... чаз ам машинда аваз Кьурагьиз, анай, яшлувилизни килиг тавуна, балкIандаллаз Ахцегьиз ва анай Хуьруьгрин хуьруьзни фийиди агъадихъ тир текстдай чир жезва... С. Зи Сулейман. Яшлувал виридахъ галайди я. З. Ф. Элясна фимир.

ЯШЛУДАКАЗ нар. гзаф яшар авайдаз хас тегьерда.

ЯШМАГЪ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тахта янавай полдинни цлан арада амукьнавай хъиткьер кIевдай тахтадин кIус.

ЯщИК || (ИШИКI рах.)урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалин майишатдин затIар тун патал кьелечI кьуларикай раснавай кьуд пипIен къаб. ТахьайтIа са ящикда са ичер жезва, муькуьда - маса ичер ва икI мад. А. А. Лезгияр. Директор, газет экIяна, вичиз къулай тирвал кьуларин ящикдал ацукьна. А. Фет. Кьерен къванер. - Къе за вад ишикI гьикайтIани ийида, кьенвай кIвалах я зи гъиляй... Н. Насруллаев. "Го-о-ол!".

ЯЦIУР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра маларин сивер акъатдай, кIвачерал хирер жедай азар. Синоним: дабакь.

ЯЪ ¹ межд. мягътелвал, шадвал къалурдай гаф. Гада кIвализ хтана ахгакьайтIа, адаз ана са руш аваз акуна. Яъ, - лагьана ада, - я инсан, вун иниз гьинай акъатайди я? Ф. Кесибдин хва Къагьриман. [Къурбан] - Яъ, яъ, садра дангъуздин итимдин сивяй акъатзавай гафариз килиг тIун, сивел некIедин гел аламаз, гила заз рекьер къалурдайди хьанани? Гь. Гь. Адетдин къармахра. Яъ, ибур зи гафар я, эхир, -лагьана гьарайна, за валчагъдин кIирер акъудиз башламишна, вучиз лагьайтIа зи чандал лап ифин акьалтнай. С. С. Жувакай ихтилат. Яъ, яраб Зарият гьиниз фенатIа? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Пакад юкъуз цIегьер хтанач. Тамухъандик къалабулух акатна. «Яраб жанавур гьалтна жал? Яъ, я кас, абур чи тама авайди туш эхир. З. Гь. Ахварай авудай аваз.

ЯЪ² нугъ., сущ. диде...