2) ТакIанвилин гьиссер аваз. Йикъарикай са юкъуз Мириман тIвар арзачи я лугьуз хуьре гьатна. Адаз саки вири чапрас килигзавай. М. Б. "Жигули"."

* чапрас-чапрас нар. лап нарази яз, такIанвилин гьиссер аваз. Ахпа Салигь рахана. Махсуд адаз чапрасчапрас килигзавай. З. Э. Муькъвел гелер. Бязибур Эслидиз чапрас-чапрас килигзавай. З. Э. Муькъвел гелер. Синонимар: чапрас, чапрасдаказ.

ЧАПРАСВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чапрас тир гьал.

ЧАПРАСДАКАЗ нар. 1) эрчIи ва я чапла патахъ ян ганваз. Синонимар: чапрас, чапрасчапрас, чапрасдиз. 2) такIан гьиссер аваз. Синонимар: са виляй, чап-чап, чапдаказ, чапрас-чапрас, чапрасдаказ.

ЧАПРАСДИЗ нар. эрчIи ва я чапла патахъ ян ганваз. - Марф кьванни кьванайтIа, - Абаса кьилел алай титIихдин пенцIикай чапрасдиз цавуз са вил яна, ахпа жавабни гуьзлемиш тавуна хабар кьуна... М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: са виляй, чап-чап, чапдаказ, чапрас, чапрас-чапрас, чапрасдаказ.

ЧАПУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чап авун, чап тавун, чап тахвун, чап хъийимир басма авун. - ЧIехи стха, чи патара вуна цIийи ктаб чапнава лугьуз хабар-этер ава. А. А. Пад хьайи рагъ. Ахпа за муаллимдиз 1896 - йисуз Тифлисда чапай П. К. Усларан «Куьре чIал» ктабдай са цитата гъана: «Лезги чIал кесибди я лагьай фикир дибдай дуьз туш. И гафар и чIал чин тийидай инсанрин гафар я». М. М. За нин бахтар чуьнуьхна хьи... Синоним: чап авун.

ЧАПХАНА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ктабар, журналар чап ийидай махсус идара. Кьуьчхуьр Саидакай кхъенвай "Гьай тахьай гьарай " ва Миграгъ Къемеракай кхъенвай "Къилинж Къемер " хьтин чIехи эсерар чапханайра къатканва. Гь. Къ. Шарвилияр хьурай бул. «Мавел» тIвар алай чапханада агъзур экземплярдт тираж аваз... Феликс Къазиагьмедован «рикIяй рикIиз рахадани» тIвар алай ктаб акъуднава. ЛГ, 2004, 21. X. Синоним: типография.

ЧАПХУН¹ туьрк, гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чапхун тавун, чапхун тахьун, чапхун хъийимир 1) тарашун. Амал азгъун, мидаим чапхун уьмуьр физ... Е. Э. Нефсиниз. ГьакI тирла, квез я кьван гъуьжетар, гьакI тирла, чапхунна вучзава. М. Б. Къе кIур гуда... Ибур гьина хана, гьи чили хвена, вуч патал яшамиш жезватIа? Вилик акатайди чапхуниз къекъвезвай Казик - Къазибег. П. Ф. Жузан руг. 2) т. б. чукурна гьахьун. Рак ачухнамазни, Къалтаха гьаятдиз чапхунна. Гьаятда ам акунмазни, ПемпIешакни къал акатна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЧАПХУН² сущ.; -и, -а; -ар, -ри. -ра тарашун, къакъудун. Гила, гила, якъадаш, заманаяр масадбур я. Сада са шей гьасил ийизва, масада - маса шей. Ида адаз гузва, ада - идаз, Я чапхун авач, я алдатмишун авач, я кесиб-девлетлуд авач. А. А. Лезгияр.

* чапхун авун гл., ни тарашун, къакъудун. Ажал пайиз, жаллатIар яд чилерин Атана чал ийиз чапхун, фасадвал. А. С. Веси. Синоним: чапхунун.

ЧАПХУНУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чапхун авун, чапхун тавун, чапхун тахвун, чапхун хъийимир садан затI гужуналди къакъудун. Полигондал техникадин рекьяй комбатдин заместитель тир майорди... са аскердин къвалакай ктаб чапхунна хкудна ва ам кIус-кIус авуна гадарна, идални рази тахьана, кIурни хгана. А. Къ. Немсерин аскерар ва куьрпе. Синонимар: тарашун, чапхун авун.

ЧАПХУНЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чапхун авунал машгъул кас. Арабрин чапхунчияр къвезвайди вядедамаз чаз хабар гунай. Дагълар уьлкведин вири элдин патай квез чухсагъул. А. И. Къиргъин. Халкьдин гаф, чIал, гьерекатар. сад хьайила, арада дуствал, гьуьрмет хьайила, халкьдиз гьич са чапхунчидихъайни кичIе жедач ва ам гьамиша гъалиб жеда. Гь. Гь. Гашаров. Сифте гаф.

ЧАПХУНЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, - илера чапхунчи тир гьал. Румавийриз чпин чилер кьегъат тир. Чеб алемдин кьеб яз кьазвай грекриз Дяве сейли, чапхунчивал регьят тир, Х. Х. Масан баде. Гьеле 1844 - йисуз Тифлисдин гимназиядин ученик, лезги Шерапел Айгъани лугьудай касди ( адан тIвар гьакI кхьенва. - Ф. И. А.) «Къафкъаз» тIвар алаз акъудзавай газетда Надир-шагьдин чапхунчивилерикай ва а зурба зулумкардихъ галаз дагъви халкьари авур дявейрикай «Дагъустандин кьиса» чапна. Ф. Асланова. Ханбиче Хаметовадин драматургиядикай. Синонимар: таланчивал, тарашчивал.

ЧАПХУНЧИВИЛЕЛДИ нар. чапхунчивилин амалралди. VII лагьай асирдиз Кавказский Албания арабри чапхунчивилелди кьуна ва лезги чIалал рахазвай халкьарин арада ислам чукIурна. ЛГ, 2004, 8. VII. Синоним: тарашчивилелди.

ЧАР [ччар] фарс, сущ.; -чи, -че; -ар, -ари, -ара 1) кхьинар авун патал набататрин гъаларикай раснавай материал. Ктабдиз дуьз бегьем Девет, чар, къелем ХупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугь я, 2) сада масадаз вичин фикирдин гафар кхьенвай материал. [Буржали] - Накь чи гададилай са чар хтанвай. Огнидин заводда кIвалахал акъвазнава лугьузва. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Йикъа виш чар кхьейтIани, Ви адрес заз икрагь жедач. А. С. Йикъа виш чар.... 3) ктабдин къене кхьинар алай лист. Кьужади ктабдин заланвилиз килигна, вичи вичик мурмурна; «Вижевай ктаб я». Ахпа метIел эцигна са-са чар ахьайиз башламишна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 4) къумар къугъвадай чарарикай сад.

* чарарал къугъун гл., вуж шикилар алаз раснавай ва абурухъ тайин мана авай чарарал къугъун. Са бязи инсанри вахтуниз къимет гузвач. Абуру багьа вахт кимерал акъудзава, экуьнлай няналди чарарал къугъваз. ЛГ, 2004, 12. VIII. Синоним: къумарал къугъун.

ЧАР² [ччар] сущ.; -чи, -че; -ар, -ари, -ара фири некIедин винел жедай кьелечI перде.

ЧАР³ [чhар] прил. гурлу, ргазвай (винелди, цавухъди гадар жезвай). Чи дагълара чар булахар бул я. Р.

* чар -гьавиз сущ. агъадай чуькьуьникди зарбдиз тIеквендай ва я турбадай винелди акъатиз гадар жезвай цин ва я маса жими затIунин гул, хел. Рахадайла, мецер ширин, Агьалияр акьул дерин, КIватI жез санал багъда серин, Чар гьавизни булах ава. С. С. Дербен шегьердин суракь ава. Гила Изберг алай чкадал нафтIадин чар-гьавизар авайди тир. Р. Синоним: фонтан.

ЧАРА¹ [чhара] фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра куьмек (авай четин гьалдай экъечIдай рехъ). Ажал мукьвал хьайла, вун квез чара я? Е. Э. Дуьнья, гьей! Вавай кIан я заз са чара, эй, гуьзел. Е. Э. Эй гуьзел. Зун ви патав къвезва, духтур, Ви гъиликай кIан яз чара, Куьз лагьайтIа, заз ви хатур Къадирлу я, кIан я пара. М. Салахъ. Бажарагълу духтур Рамазанов Мирзегъадиз.

* чара авачир (атIай[ кьуьл сущ. жуваз ашкъи авачиз ийизвай кар, кIвалах.... гадади лап аста незвай. Мисалда лугьузвайвал, аданди чара атIай, мумкин атIай кьуьл тир. Б. Гь. Заз эвера.

* чара авун [акун) гл., ни са кар кьилиз акъуддай мумкинвал, куьмек, рехъ жагъурун. Гьаким ятIа, вуна заз са чара я... Е. Э. Ярдин дерт. Регьятвал гуз аку куьне са чара. Е. Э. РикIел гъваш. Гьа и йикъара недайдаз чара авун патал вичихъ авай-авачир са белгем са рипе мухахъ маса гайи Асанавай адаз бегьем жаваб гуз хьаначир. З. Э. Муькъвел гелер. Гьар дердиниз дарман ава, чара ийир инсан ава, Агудмир гьич на жував дерт, гьам, хажалат, - икI амукьич! А. Мир. Гъезелар. Вахъ галаз зи амач ара, Жува-жуваз ахку чара. С. А. КIанивиликай манияр.

* чара атIун (акьалтIун) гл., нин тайин са кар кьилиз акъуддай мумкинвал авачир, амачир гьалдиз атун. Эхир чара атIай рекьин мугьманди Далалубегьлидиз куьмекдиз эверна... Ф. Далалубегьли. Эхир чара атIайла, за кIеви ванцелди: - Гьей-й-й... - лагьана гьарайна. А. Ф. Лянет. УстIардин ийир-тийир хьана. Мад виридан сивер кьаз жедачир ки. Адан ракIариз къван гудайбур, къив гудайбур кими тушир. Чара атIай устIар са йифиз хуьряй катна. А. И. Самур. Салманакай са хабарни авачир Ханхатунан чара вири патарихъай атIана... З. Р. Гьажи Давуд.

ЧАРА² [ччара] прш 1) маса. Ам чIижрен пухъ яз акуна, Чара касди неч лагьана. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Етим Эмин зайиф, я гьал авачир, Чара фикир, са бед хиял авачир. Е. Э. Къавумдиз. - Ву! Яда, бес чун чарабур яни? - гена кьарай кьаз тахьана, туьнтдаказ суал гана Селимата. З. Э. Арифдиз ишара. 2) кьилди яз авай. Аман, зи рикI жигердивай чара я... Е. Э. Ярдин дерт.

* чара авун гл., ни 1) сад-садавай къакъудун. Итимринни дишегьлийрин везифаяр Аллагьди вичи чара авунвайди я. З. Э. КУТВ-диз фена. 2) тайинарун. И метлеб патал 1200 манат пулни чара авуна. И. В. Чирхчир. Водителрин сагъсуз аялар Кисловодск хьтин санаторияр авай чкайриз ракъурдай такьатар чара ийизва. ЛГ, 2003. 131 XI.

* чара хьун гл., вуж нивай-квевай 1) санал атайбур кьилди хьун. Бес са кIвале авай, санал яшамиш жезвай, чпихъ хтулар авай папани итимди, чара хьанва лагьана сикIрен документар туькIуьрна, кьведани чпиз кIвалер эцигдай чилер къачун, - бес им аламат жедай кар тушни? - лагъана кьил галтадна Къайиба. X. Кьасумов. Будуцриз рехъ гайила... 2) тафаватлу хьун. Вири аялрикай Нефсали вичин амалдарвилел, гьиллебазвилелди чара жезвай. А. И. Къиргъин.

* чара-чараз нар. кьилди-кьилди. Гьар са касди чара-чараз "Тамуз якIв ягъ, ван хьуй тараз" С. С. Гьар са касди.

ЧАРАБУР¹ чара прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧАРА.

ЧАРАБУР сущ., гзафв. кь.; -у, -а чара тир ксар. Киричияр ялда чеб. Кьазмайрани тевлейра яшамиш жез, чеб акьалтIай усал чкадал эцигнава. Чарабуруз ганвай ем я абур. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЧАРАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера сад тушир гьал. Пузмишзава чаравилин атIунар, Яб акализ рикIихъ гьар са бендедин. А. Ал. Шаир В. Федороваз.

ЧАРАДИ¹ чара прилагательнидин теквилин кьадардин форма. Кил. ЧАРА.

ЧАРАДИ² сущ., текв. кь.; -а, -а чара тир кас. Алцурарна ам са юкъуз чарада Тухудай вахтар хьайи кас шедачни? Е. Э. Заз сабур гуз. Чарадакай кьамир дустар, Гумир на чаз сурун азар. С. С. Урусатдиз. Буба вуна лагьайтIани, Чарадакай буба жедач. Х. Х. Масан баде.

ЧАРАДАН прил. масадан. - Гьикьван къведа вун чи варцел, Зун чарадан руш я, гада. - Вун чарадан руш ятIани, Вун зи рикIиз хуш я, хала. Гь. Гь. Адетдин къармахра. [Межид]. Агъ! Къабандин рухвайрин рикIел къведай крар аку садра!? Пияндиз чарадан дишегьлийрин гуьгъуьниз фин! Гьайиф, кьеназ кIандай, гьайиф! Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

ЧАРА3 нар. кьилди, са вуж ва я вуч ятIани амай паяривай къакъатна, чара яз. Зи рикI завай чараз ава. Е. Э. Эй, зи гуьзел. Туна рикIе шахси-гъараз, Юлдашривай фикир чараз, Ухшатмишна за ам ламраз, Гьадан фикир, гьа хиял кьий. С. С. Темпел. Инсанрин сивера векъи рахунар, гъибетар гьатайла, абуру чараз сад-садавай яргъа яшамиш хьун кьетIна. ЛГ. Х. Ш. Элеонора Рузвельт.

ЧАРАКУНАР сущ., анжах гзафв. кь.; -ри, -ра чинал шурни, какаяр алаз чранавай тIунутI. Синонимар: алуга, шакIукIа.

ЧАРАР¹ сущ., гзафв. кь.; -и, -а 1) чар [ччар] существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧАР [ччар]. 2) къумар къугъвадай чарар.

ЧАРАР² сущ.; -и, -а геждалди къапуна хьайи фири некIедин винел пата кьадай кьелечI перде.

ЧАРАСУЗ¹ туьрк, прил. са кар кьилиз акъатун, акъудун патал хьана кIандай. Художественный устадвал хкажун - им писателвилин кIвалахда лап чарасуз ва лап четин месэла я. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. И крариз таб гуз тахьай Теймур Алиханов, Лезги Нямет ва масабур рагьметдиз фена. Амма и юлдашриз халкь патал кIанзавайди чарасуз затIар тир: дидед чалал кIел-кхьин ва ктабар акъудун. М. М. Лацу лекеяр. Синонимар: важиблу, герек, лазим. Антонимар: важибсуз, герексуз, лазимсуз.

* чарасуз хьун гл., низ вуч са кар кьилиз акъатун, акъудун патал важиблу хьун Исятда вахтар гзаф чIурубур я, кьил акъудун четин хьанва. Гьар акатайдан чIалахъ ягъана, яб гана жедач. Саяхвал хуьн чарасуз я... А. И. Самур. Лезги писателрин союз тешкилун патал чIехи зегьметар чIугур, асул ватанперес, халкьдихъ рикI канвай писатель Гьаким Къурбанан гафар зи рикIелай алатдач: «Халкьдикай кхьизвай гьар са кас къагьриман хьун чарасуз я. Чи дердияр чна гьялна кIанда». М. М. Чаз къагьриманар. кIанда.... чи милли эдебият, культура дидед чIалалди теснифун чарасуз тирди субутна. «Дидед чIалан куьмекдалди чун дуьньядин халкьарин культурайрихъ галаз таниш жеда» - къейднай жегьил алимди [Гь. Гьажибегова. - А. Г.]. Гь. Гашаров. Хайи халкьдин рекье чан эцигайди. Синонимар: важиблу хьун, герек хьун, лазим хьун.

ЧАРАСУЗ² нар. са шартIни алачиз, са куьнизни килиг тавуна. - Заз и йикъара сакIани мажал хьанач, -лагьана Сабира къецелай атай Къаюмаз. Багъишламиша, къвез хьанач. Инсанди хиве кьур кар чарасуз авуна кIандайд я. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧАРАСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са вуч ятIани алачиз (галачиз) кар кьилиз акъудиз тежер гьал. Эгер лезгийрин тарихдикай ва адан милли экономика, меденият ва литература арадал атуникай икьван чIавалди авай малуматар са акьван нетижалубур тушиз гьисабзавайтIа, гьарда вичин фикирар ачухдиз лугьуз хьайи девирда и месэладизни гьакъикъи терефдихъай килигунин чарасузвал ава. Н. Абдурагимова. Азербайжандин -кьиблепатан Дагъустандин хсуси тIварар ва абурун тарихдин чешнеяр. Синонимар: важиблувал, гереквал, лазимвал.

* чарасузвилин падеж цI., зараф., сущ. лазим тир са вуч ятIани жагъин тийидайла, зарафат паталди ийидай ихтилатдин умуми мана. - Лезги чIала шумуд падеж ава? - ЦIемуьжуьд. - Ам виликан вахтар тир... Гила чахъ 19 падеж хьанва. Эхиримжидан тIвар чарасузвилин падеж; я. Суаларни ихьтинбур я: вучин? гьикIин? "Самур" газет, 2002, 19.III.

ЧАРАСУЗДАКАЗ нар. са шартIни алачиз, са куьнизни килиг тавуна. Синоним: чарасуздиз.

ЧАРАСУЗДИ¹ чарасуз прилагательнидин теквилин кьадардин форма. Кил. ЧАРАСУЗ.

ЧАРАСУЗДИ² сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура чарасузди прилагательнидикай хьанвай существи­тельное: вичихъ са патахъайни са куьмекни авачирди. Гъил яргъи авуна, куьчедал акъваздайди анжах чарасузди я. Куьмек це. Р.

ЧАРАСУЗДИЗ нар. са шартIни алачиз, са куьнизни килиг тавуна. Синоним: чарасуздаказ.

ЧАРБА: чарба-чар нар. гьар са чар кьилди-кьилди. Чи уьмуьр ктаб я, кIела чарба-чар, Метлебни я адан; ашкъи гьахъ, гьунар. И. Ш. Кьудар.

ЧАРГАВАР туьрк, сущ.; -ри, -ра са куьтендик квай пуд гьайвандикай юкьванди.

ЧАРДАХ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чими вахтунда майишатда кIвалахдай кьакьанда кIараскрикай раснавай ацукьдай, ял ядай чка. Ахпа ам бацIани вахчуна ксуз чардахдик хкаж жеда. М. В. Гьарасатдин майдандал. - Ша, гадаяр, ша, чардахдал хкаж¹ хьана гьамга гьавадикай лезет хкудин, - гъилин ишарани авуна ада вичин юлдашриз. - А. Исм.. Алукьдай ахвар. 2) чими чIавуз сериндик ял ягъун патал, къав авуна, раснавай чка. Им мусибат хьана еке, ЧIур мийир тIун на чи уьлкве. Гьар атайда вичиз гуьлге - Ацукьдай чардах я, Къафкъаз. С. С. Къафкъаз.

ЧАРКАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра; Исятда вун чархар кумачир арабадин гьа гьакIан чарках я. Къ. М. Рекьин риваятар.

ЧАРПАЙ фарс, сущ.; -иди, -йда; -яр, -йри, -йра ял ягъун патал ишлемишдай тахтадикай раснавай кровать хьтин затI. АскIан кIвалерин кьибле патахъ элкъвенвай лацу айвандал гъили расай яцIу хьархьу кьуларин чарпайдал кьуьзуь Дадаш азарлу яз къатканвай. А. Ф. Бубадин веси. КIвалин са пата эцигнавай кIарасдин чарпайдал са хара хипен хамар, кIаникни са хара малдин лияр жедай. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЧАРТМА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къушар кьун патал раснавай махсус алат, затI. Синонимар: желе, кьентераг, кам, ракьар.

ЧАРХ¹ фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара дагъдин, кьакьан тепедин тикдиз, цал хьиз дуьзендихъ ва я кIамухъ, вацIухъ фенвай пад. Арагърин чархун кьилел, Чархун кьилел халкь кIватI хьана. Ф. Нагагь аватиз хьайитIа вун чархалай... Е. Э. Стхаяр. Бязи чкайрилай ахьтин кьакьан чархар расалмиш жедай хьи, нагагь са тIимил кьван мукъаятвал тавуртIа ва я 6алкIандик хуькуьрайтIа, аватна балкIанни галаз рагара акъуна тике-тике жедай, а тикеярни чархун кIаняй гъуьлягь хьтин алчуд жез физвай вацIуз агакьдалди акъваздач. А. Ф. Лянет. Синоним: кьвал.

* чархалай фин гл., вуж-вуч пуч хьун. Килигунни къадагъа тир яргъалай, Муьгьуьббатди куз амукьнай жегьилар. Шумуд рушан фенай кьисмет чархалай, Сандухд пипIе амукьнаваз жигьизар. З. Р. Вучиз.

ЧАРХ фарс, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) инсанар, пар тухудай улакьдин чилелай фидай гьерекат арадиз гъизвай элкъвей затI. Къир куьтягь хьана, чилин рекьел атанмазни машиндин вилик чархарикай чIулав руквадин бурмаяр хкатна. А. А. Пад хьайи рагъ. Исятда вун чархар кумачир арабадин гьа гьакIан чарках я. Къ. М. Рекьин риваятар. Хуьруьн вири аялар адан гуьгъуьна гьатнавай. Чархарикай хкатзавай руквадизни килиг тийиз. Гъенел акъвазарайла, машиндин вилик кьилел папа гъана са купI эцигна, вили ягъ тавурай лагьана тир жеди. М. Б. "Жигули". Эрекь, дугъриданни, эрекь я. Сад куьтягь хьайила, Жабира фена чархунин камердикай авунвай бедре ацIайбур гваз хтана. М. Б. ЦIийи мискIин. 2) инсанар кIватI хьана арадиз атай элкъвей цIиргъ. чеченри вирида санал чархуна аваз кьуьлерзавай, Чархунин юкьвани какахьна кьуьлерзавайбур авай. А. Къ. Фу гадарунин буйругъ. 3) гъуьр, чIахар регъведай регъверин къванерикай сад.... Регъуьн чархуниз сас ядайла, пис гъекьер акъатдай, ада вичиз яд гъиз гъвечIи аялар ракъурдай... З. Гь. Залан кам.

* чарх(ар) ягъун гл., ни-куь 1) са чкадал элкъуьн, са чкадай элкъвей цIиргъина авай хьиз фин. Пакамаз Къаюм, вичиз фу, къафун къачуз шегьердиз фена. Сифте ада Сабир Мустафаеван туьквендал чарх яна. З. Э. КУТВ-диз фена. Автомашиндал са шумудра чарх яна, ада машиндин келледал гъил алтадна. З. Э. Муькъвел гелер.... гьич тахьайтIа хатадай кьванни са лацу булутни алачир цава лекьре чарх язавай... А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) тайин къаст рикIе аваз са чкадал къекъуьнар авун. - Цуькверни Алидар сад садал ашукь хьанва. Гадади рушалай чархар язава, - мили хъверна суса адаз хабар гана. А. И. Самур. Велимета Жамалдинан кIвалерал чарх яна. Селминаз текдиз гьалтдай са чка жагъурзава. М. А. Гьарасатдин майдандал.

ЧАРХ³ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара майишатда ишлемишдай мурз алай затIар хци ийидай, гъили ва я токдалди гьерекатдик кутадай элкъвей махсус алат. Чарх авачир хуьре харат устIарни жедач. Р.

* чарх гун гл., ни квез ара 1) майишатда ишлемишдай мурз алай затIар махсус алатдалди хци авун. Чарх гайи чукIул аялдин гъиле твамир. Р. 2) куьч. гзаф рахазвай сив гатана секинарун.

* чарх чIурукIа |кьулухъ, маса патахъ] элкъуьн (элкъуьрун) гл., нин дуьз авай, къайдадик квай крар, гьалар чIур хьун (чIурун). Конторда адахъ галаз яргъи рахунар авуначир. ~ Ма къул чIугу. Расчет вахчу, - лагьанай адаз. - ГьикI, вучиз? Зи тахсир вуча? Суалриз жаваб хьанач. Махсудан чарх мад кьулухъди элкъвена, адан гъил ченедик акатна. З. Э. Муькъвел гелер. Вун чи хуьруьз атаначиртIа, чун бахтлудаказ санал яшамиш хьунни мумкин тир. Кьисметди лагьайтIа, зи чарх маса патахъ элкьуьрна. Я. Я. Нурар ва хъенар.

ЧАРХАЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) свас бубадин кIваляй чамран кIвализ гьизвайбурун кьиле авайди (авайбур). Тфенгрин къупа-къупди хуьр къачузвай. Чархачи хтана. З. Э. Муькъвел гелер. Авунай гьа кьуьлер атанвай чархачийри. Абурун виридан гъилерихъ таратIар галай, гьардав, хкажна кьуна, птулкани верч гвай. Вири жегьилар тир, вири луьл пиянзавай. М. Б. Шапка. Сусаз цIийи парталар алукIиз ихтияр гудай кас авачир. Чархачияр ажугъламиш хьана, вучдатIа течиз, кьурук физ экъечIзавай. М. Б. Шапка. 2) куьч., зараф. цIийи хабар гваз атайди. Чи палаткайрин патав чархачи атана ва ада малумарна: - Вири къавкъазвийриз пуд лагьай батальондиз эверзава! ТатайтIа, чи хатур амукьда. А. Къ. Фу гадарунин буйругъ.

ЧАРХАЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера чархачи тир гьал.

ЧАРХи¹ : * чархи къванер сущ. кIеви, хъсан ери авай къванер. Къеледин цларни хъсан чархи къванерикай эцигна гзаф мягькембур жезвай. А. И. Къиргъин.

ЧАРХИ² фарс, куьгь., прил. вафасуз. Чархи девран ваз лугьур са чIал ава... Е. Э. Девран, гьей.

* чархи фелек ктаб, т-б., сущ. вафасуз, манасуз яшайиш, уьмуьр. Ахпа ана хьайиди жез я. Дуьнья михьиз чархи фелек я. Б. Гь. Большевикдин руш.;

ЧАРЧАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра кьакьандай аватзавай яд. Чарчардилай хкадрай яд Цавун аршда куьлуь жеда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. За чарчардик чуьхуьнарна. - Эхъуьн я заз хийир, -лугьуз, Виридан рикI секинарна. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Йиф ЦIар дагьарда акъудай Низамиди 12 чарчардал кьил чIугуна, - абур вири муркIади кьунвай. "Самур" газ., 2002, 19.III. Тек са Лацарин дереда цIудалай гзаф чарчарар ава. С. К. Шагь дагъдин кукIушдал геллер. Синоним: гургур.

ЧАСПАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра садан чилер, сергьятар масадандавай чара ийизвай лишан, цIар. Лезги чилерал лезгийриз часпарар хьанва. Р.

ЧАСТ фарс, сущ.; -уни, -уна нисинин вахт, Югъ част хьана, нисин хьана, алатна, гьич ван-сес авач. И. В. Чирхчир. Рагъ частуниз атана, анихъ фена. З. Э. Муькъвел гелер. Югъ частуниз кьведалди, гьаятдин пипIе къах хьайи ам эхирни партиядин райкомдиз фена. З. Э. КУТВ-диз фена.... нисинин част жедалди, чувалар... туна. И. Къадимов. Шарвили.

* частун(ин) хуьрек сущ. нисинин фу. Пака юкъуз частунин хуьрекдиз къуьр фена кIанзавай, и къуьр вахтунда фенач. Ф. Къуьрни аслан.

ЧАСТЬ урус, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара яракьламишнавай аскерар авай кьилдин са десте. Вахтар алатна, госпиталда сагъар хъувур аскер, лекъ хьтин дагъви, вичин кIеви къастуналди мад частуниз хтана. Б. Агьмедов. Играми мугьман. Ада гуьгъуьнлай Монголияда авай танкарин частуна къуллугъна. ЛГ, 2003, 27. ХI. Дипломни къачуна, Германияда Советрин Армиядин частара къуллугъни авуна хтана. ЛГ, 2003, 11. XII.

ЧАТ [чhатh]: * чат кепек сущ. кепекдин 4 паюникай са пай. Бубадин суруз гъуьрметиз тежедай касдиз и кIваляй гьич чат кепекдинни пай жедач. З. Гь. Бубадин кIвал. Гьая галачир абурдин къимет вуч я? Гьич чат кепекни туш... А. Исм. Алукьдай ахвар. [Селим]. Эгер, гьа и кьей хци хьиз, гьарда вичин везифа кьилиз акъудиз хьанайтIа, чазни кIвалахиз регьят жедай, чун гьич чат кепекдикни квачир япалухрилай аслу жедачир. Н. И. Гьакимрин папар. ☼ 2001 - йисалди ихтилат физвай уьлчме кьве гафуникай арадиз атанвай мягькем ибара яз кьабулнавай, 2001 - йисуз акъатай орфографиядин словарда са гаф яз ( чаткепек) кхьин теклифзава {кил. М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. 2001 ). Кхьинра кьве гафунин ибара яз ( чат кепек) ишлемишзава. Чун кьве гафни кьилди кхьинин терефдар я.

ЧАТАР¹ чад существителнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧАД.

ЧАТАР² сущ.; -и, -а цан цадай гьайванар куьтендик кутIундай алат.

ЧАТУ, ЧАТУК чад гафунин падежрин формаяр. Кил. ЧАД.

ЧАТУХЪАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра майишатда герек ракьун алатар (пер, нажах ва мсб) расдай устIар. Хьаналда са тIвар-ван авай чатухъан, Зегьмет кIани, камалдикай пай авай. Х. Х. Манат. Са шумуд сятинин къене чатухъан азарди пузмишарна. З. Гь, Уьмуьрдин сирнав, Гъуьрчехъанни, чатухъанни тир буба, Чекмечивални ийидай гагь ада. О. Гьуьсейнов. Буба.

ЧАФЧАФ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ктIай кIус (кIарасдин).

ЧАХМАХ туьрк, сущ.; ~ди, да; -ар, -ри. –ра виликдай цIай арадал гъун патал ишлемишдай кIеви затI. Алимегъамеда са яргъи тенбекдин пIапIрусдик чахмахдалди цIай кутуна... А. Ф. Лянет. Жегьилар кIуфукай хьиз хъуьрена, амма садани чуькьнач. «ПиспIи Хидира» къуьнер юзурна. Чахмахдин къван хьтин мурз алай нерив писпIидив хьиз кьвед-пудра ваниз туна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

* чахмахд(нн) къван сущ. вичивай махсус затI гуьцIуналди цIай арадал гъидай затI.

ЧАХУТКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра бедендин къенепатан важиблу органар къайдадикай хкуддай азар. Исятда районда чахуткадик азарлубур аватIа, ахтармишун патал рентген аппаратура авай санай масаниз фидай автомашинни кардик ква. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЧАХЧАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дараматдин къене кIарасрикай атIанвай цал. Пакамахъ тевледиз фейи вакIарбандиз цIугъ ийиз къатканвай цIуьрнуьгъ акуна. Ам чахчахрин арада гьатна регъьвенвай. З. Э. Муькъвел гелер. 2) арабадин къвала авай кIарас. Са сеферда арабадин чахчах туькIуьр хъийиз кIанзавай Сейфуллагьди Селимханан кьилив, руцIугул къала лугьуз, аял ракъурда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЧАХЧИВИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра Чахчар тIвар алай хуьряй тирди.

ЧАХЪ¹ [чhахъ[ чун тIварцIиэвездин чкадин IV падеждин форма. Кил. ЧУН.

ЧАХЪ² ! [ччахъ] межд. яхъ! (кицI гьалдардайла, лугьудай гаф).

ЧАХЪА: чахъа-чахъ сущ. 1) ракьун затIар сад-садав галукьайла, ийидай чахъ-чахъ сесерин ванер къалурдай гаф. 2) куьч. гурлувилин лишан яз ишлемишдай гаф. 1961 - йис. Апрель. Коммунизм туькIуьрзавай советрин халкьдин ислягьвилин яратмишдай кIвалахдин чахъа-чахъдин ванер мадни гужлу я. З. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирханов.

ЧАХЪАЙ чун тIварцIиэвездин къакъатунин IV падеждин форма. Кил. ЧУН.

ЧАХЪРАХЪ: * чахърахъ-пахърахъ сущ. гьа и сесерин ванер къалурдай гаф.

ЧАШМИШ: * чашмиш хьун гл., вуж. дуьз фикирдай, къарар кьабулдай гьалдивай къакъатун. - Бес вучда? Правленидиз арза кхьидани? - жузуна чашмиш хьайи Къембера. А. А. Лезгияр. Мегьамедрасул чашмиш хьана гаф жагъун хъувунач. А. И. Самур. Мурадхан халу чашмиш хьанвай ва гьавиляй ада, вичизни хабар авачиз, садлагьана мез акъудна, ахпа сив ахъайна, са гагьда гьа икI акъвазна. Р. Гь. Зи ирид стха.

ЧАШМИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, - илера чашмиш хьанвай гьал. Адаз гьикI къарагъна, гьикI хъфидатIа чизвачир. Адан чашмишвал гьар са гьерекатдай, гьар са гафунай хкис хьана акъваззавай. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка.

ЧАЮН рах. гл. (> чай авун) гл чай гьазурун. Гьуьлеркайни къагьве, шуьрбет, чайнайтIа... Е. Э. Девран, гьей!

ЧЕБ¹ [чhеб] тIв-эв.; -пи, -пе никай ихтилат физватIа, гьабур. Чеб гьанамаз, зун иниз хтана, за квез и хкетни хкана. Ф. Бибихатун. Вил ваз ягъиз, чеб кагьатда яргъалай. Е. Э. Стхаяр,... шаир Лезги Намета лагьайвал, "лезгийринни лезгийрин сергьят" маса миллетрин векилри хуьзва ва чпин жибинар ацIурзава. Гь. Кь. Шарвилияр хьурай бул. Чпин фуни чпи цадай, Чпин ядни чпиз авай Рекьидай туш лезгияр... К. М. Рекьидай туш лезгияр

* чеб-чпивай квахьун гл. вуч ийидатIа, тийижир гьалда хьун.

ЧЕБ² [ччеб] сущ.; -педи, -педа; -пер, -пери, -пера хъипи рангадин кIеви накьвадин жуьре. Бязи хуьрера чепедикай куьцуьяр, бадияр, ципIер ва маса къаб-къажах ийизвай устIарар гилани ама. М. М. Милли руьгьдин тавхана. Пуд вацра гьекьни каф хьана, чепединни руквадин къене зегьмет чIугуна, хатадай анжах кьве цIиб хана лугьуз, Къарахан, гьакъини тамам тахгана, чукурнай. М. Гь. Буржар хьайитIани алатда хьи...

ЧЕКМЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кух галай кIвачин къаб. КIандайд я ваз чекме, калуш... С. С. Гъуьлуьнни папан гьуьжет. ХанцI кьунвай кьарадай чекме галукьайла, чIанкьар акъатиз, инлай-анлай кIвач хурхвада гъатиз, са хейлин рехъ фена. З. Э. Муькъвел гелер. КIвалин тахта тунвай чил чуьхуьдай, кIвачин къапар: ботинкаяр, калушар, чекмеяр михьдай. ЛГ, 2002, 15. V. Председателди пенжекдин жибинра гъилер туна, са жуьреда юрфар юзурна, кьил агъузна вичин чекмейриз килигиз мурмурна... М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЧЕКМЕЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чекмеяр цвадай устIар. Са тIимил анихъ, чекмечидин будкадин патавай рушни гада акъвазнавай. М. Садикь. ШейтIандин веледар. [Гуьлханум]: Ада вичиз хкянавай чекмечидин гада куь суфрадин итим туш. Н. И. Гьакимрин папар.

ЧЕКМеЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чекмеяр цвадай пешекарвал. Саки са йисан къене Жафера тежрибалу устIардин гъилик чекмечивилин сеняткарвилин вири сирерай кьил акъудна ва гьадахъ галаз сад хьиз кIвалахзава. ЛГ, 2004, 15. VII.

* чекмечивал авун гл., ни чекмеяр цвадай пешекарвал авун. Синоним: чекмечивалун.

* чекмечивилин цех сущ. чекмеяр цвадай цех. Яда, Жафер, аквазвайвал, валлагь, ибур ви къилихриз, алакьунриз ярамиш крар туш. ДекIени вуна захъ галаз чекмечивилин цехда кIвалахин... ЛГ, 2004, 15. VII.

ЧЕКМЕЧИВАЛУН мх, гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чекмечивал авун, чекмечивал тавун, чекмечивал тахвун, чекмечивал хъийимир чекмеяр цвадай пешекарвал авун. Гъуьрчехъанни, чатухъанни тир буба, Чекмечивални ийидай гагь ада. О. Гьуьсейнов. Буба. Къисмет я жеди, цIийи сеняткарвал бегенмиш хьана, къилих-хесет сад-садав кьур Алибегахъ галаз дуьз 7 йисуз чекмечивалзава Жафера. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: чекмечивал авун.

ЧЕЛЕГ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра жими затIар хуьдай кIарасдин материалдикай раснавай еке къен авай затI. Челегризни резервуарриз чулав икьи шей авахьна. А. А. Нажмудин Самурский. - За адан чехирар авай челеграл якIв илигда, - лагьана сада. З. Э. КУТВ-диз фена. Синонимар: бочка, чамчах.

ЧЕМЕНЛУХ, туьрк. шиир. векь, векьин чка Куьн хьиз дуьзмиш чеменлух, багъ, сал авач. Е. Э. Ухшар туш.

ЧЕМОДАН (ЧАМАДАН рах.) урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тахтадикай ва маса кьезил материалдикай раснавай пек-партал ва маса шейэр твадай къаб. Хуьруьнбур гатфарин чуьлдин кеспийрал машгъул тир. И арада виридан рикIелай фенвай Айна гъилик чемоданни кваз хтана. З. Э. Муькъвел гелер. Чехи бубани баде патал и чамадан фад алатна куьтягь хьанвай дяве рикIел хкидай, куьгьне хирер цIийи хъийидай зат1 тир жеди... А. Къ. Нехирбанни лекь. Дишегьлидив тумар квай тахтадин гъвечIи ящик гва, итимдив - чIехи чамадан. М. Б. Зун кьенвач.

ЧЕМПИОН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тайин тир са акъажуярин жуьредай виридалайни вилик квайди, сад лагьайди. Алиев, студент, къе машгьур я вирина: Пуд сеферда чемпион... А. Ал. Эхиримжи хабарар.

ЧЕНБЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра парталдин (пальтодин, пенжекдин, перемдин ва мсб) агъа кьатIар. СикIре, ченберар кьуна рушан, чIугваз-чIугваз акъудна гурарай виниз, дуьз кIвализ. Ф. Гьяркьуь къалин уьтквем тир чин, кьери чуру, спелар, Ченбердив гьекъ михьна вичин, Бушна шаламд кьветелар. А. Ф. Зарбачи Гьасан. Кьведани кIвачелай хтIунна, ченберар къакъажна са-са вак щетка гуьцIуьз чуьхуьзвай. З. Э. Муькъвел гелер. Синонимар: цен, этег.

ЧЕНГЕЛ туьрк, т-б, сущ.;1) кIир. 2) куьч. къармах, зиллет, зулум. Акатна ченгелдин кIаник Мегъерман. Х. Т. Гъуьгьвезрин хуьр.

ЧЕНГИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра масада вил авайди, шевриди. Са ченгидин чIалахъ хьана, Алатмир, яр, икьрардилай. Ф. Ваз а ченги кIанзаватIа, Лагь, за валай къачуда гъил. Ф. Ам, вичин хсуси уьмуьр бахтикъара хьанвай итим туна, ченги галаз шегьердиз куьч хьанвай. К., 1989, 5. II.

ЧЕНЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра инсандин туьтуьнин хатунилай кIаник квай пIузардал кьван чка. Халкьар инин жуьреба-жуьре я акуниз, Садбурук -куьк ченеяр, садбур я яхун. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Кьил элкъуьрна килигайла, абуруз Гьуьсейнов, гъил ченедик кутуна, ажугъ кваз, кIвалин буш пипIез килигзавайди акуна. А. А. Умуд. Гьа и береда адан патав чина рангар амачир Никъедем чене зурзаз-зурзаз атана ва ада тади кваз лагьана... З. Р. Гьажи Давуд.

ЧЕПЕДА чеб существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ЧЕБ.

ЧЕПЕЛУКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра гьар жуьредин рангарин кьве жуьт лувар квай гьашарат. Аял вахтар, кIвачел-кьилел алачиз чепелукьрик галтугиз къугъвай гуьнеяр, къушарин какаяр жугъурун патал къекъвей валар-руквар рикIел хкун, абурукай ихтилат авун ихътин инсанри чпиз агъузвал гьисабда. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. - Я Иминуллагь, а дакIар акьала, пепеяр, чепелукьар къведа. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЧЕПИВИ сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра Чепер тIвар алай хуьряй тирди.

ЧЕПКЬЕН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьелечI къван. Жегьилар гагь къван гадриз къугъвазвай, гагьни туп-лаш. И чIавузни абуру вучиз ятIа, кавхадин гада вилик кутадай. Дамахар гвай, силин кьал хьтин яргъи ада вичин гъиле авай чепкьен, вири къуват эцигна, вич алчударна хьиз гвадардай. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Къуьнер гьяркьуь, гъилер яргъи, кIвачер мягькем ада [Керима. А. Г.] гвадарай чепкьен абурун пендилай кьве кам анихъ гвадар жедай.... З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

ЧЕПРЕКЬАН¹ прил. тахта хьтин кьелечI. Са вил къавуз яна кьве тIеквендални чепрекьан къванер эцигнава. Гъ. Къ. Гъай тахьай гьарай.

ЧЕПРЕКЬАН² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра тахта хьтин, хъуьтуьл къван. - Вуна заз багъишламиша, рахазва Рамазан сурун кьилихъ галай пад алатнавай чепрекьандихъ галаз. А. Исм. Вацран мичIер.

ЧЕРГЕС сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) Кавказдин кефер патан миллетрикай сад. 2) (чIехи гьарфуналди -Ч) эркекдин хас тIвар: Чергес -а, -а.

* чергес пурар сущ. пурарин са жуьре.

* черкес чухва сущ. юкь шуькIуьз цванвай чухва. Къуьнерихъ чIулав магьутдин черкес чухва вегьез туна, Нуфтали шаддиз куьчедиз экъечIна. Гь. Къ_; Четин бахт.

ЧЕРЕК фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIанчIал тIубни къалурунин тIуб ахъайна кьурла, абурун арада жедай яргъивал. Я цавал гъед, я чилел экв алач - кьуд пад ичIи хьанва. Са черек я аквазмайди - гьакьван дуьнья гъвечIи хьанва. М. Ж. Жанавурдин къув язава...

ЧЕРИКА куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра са низ-квез ятIани талукь шейэр кхьидай тетрадь, журнал. Сад кьейитIа, кьуна гъиле черика, Фена вири малар идай терика. Х. Т. Гъуьгъвезрин хуьр.

ЧЕРНИЛ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) перодалди кхьинар ийидай ранг. Энгельсам еке шикилдин кIаникай чарар, къелемар, ктабрал алай чернилдин лекейри цIару авунвай яру парча аладарнавай столдихъ ацукьнавай Сефтераз, нихъ яб акална, низ жаваб гудатIа, чизмачир. Гь. М. Им къван, имни терез. За кхьизва шиирар йифди: Куьтягь хьана чернилар... А. Ал. Лифрекай баллада. 2) рах. перодалди кхьинардай ранг цадай шуьшедин ва я нацIунин махсус къаб. Синоним: чернильница.

ЧЕРНИЛЬНИЦА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чернил цадай, кIуф шуькIуьз махсус туькIуьрнавай къаб. Синоним: чернил.

ЧЕРПЕЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пис хесетрин инсан, михьивал гвачирди. Ихьтин са черпел тир ама. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. - Зи вилерикай квахь черпел! - лагьана садазни яб тагана Мегьамедрасула свас гьаятдай акъудна чукурна. А. И. Самур. [Брегьим]. ХупI иблисдал гьалтначни. ИкI зи эхирни пехир хьун мумкин я. ( Вилерин кIаникай Зуьгьре фагьумиз). Яраб и черпел са жуьре алцурариз жедач. жал? Б. Гь. Большевикдин руш.

ЧЕРПЕЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера черпел тир гьал. Халкь тарашна, кашал гъизвай угърашар... Кам вегьедач куьне полиция галачиз... Ивидинни черпелвилин гуьгъуьна( а)вай алчахар! А. Ф. Саккони Ванцетти. РикIел хуьда чна фейи зулумдинни черпелвилин алчах сегьне... А. Ф. Комсомол.

ЧЕРТЁЖ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра карандашдалди ва я чернилдалди чIугунвай план (мес, кIвалерин, театрдин).

ЧЕРТЁЖНИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чертёж чIугвадайди.

ЧЕРТЁЖНИКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чертёж чIугвадай пешекарвал.

ЧЕРЧЕНИЕ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра школада чертёжар чIугваз чирдай тарс.

ЧЕРЧИ нугъ., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кар-кеспи авачиз куьчейра гьатнавайди. Ам кар-чIал авачиз гьатнавай черчи я. Р. Синонимар: куьчебан, куьчебасан.

ЧЕТВЕР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьве литрини зуран шуьшедин къаб. Са стакан яд кIан хьайила, четвер чехир хъвадай... Р.

ЧЕТВЕРТЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIелдай йисан кьуд паюникай са пай. Сад лагьай четвертда хъсандиз кIелайда вири йисуз хъсандиз кIелда. Р.

ЧЕТИН туьрк, прил 1) тамамариз зегьмет алай. Четин кар я ярдин къуллугъ... - Ваз. часа яр хьана, гуьзел. Е. Э. Художественный устадвал хкажун - им писателвилин кIвалахда лап чарасуз ва лап четин месэла я. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. 2) вич аннамишиз регьят тушир, зегьмет алай. Гьал четин я, севдуьгуьм, хьухь ваз хабар. Е. Э. Багьалу яр. Лезги литературадин, фольклордин девлетлу чIал чир тахьунин нетижада авторри чпин произведенияр газетдин чIалалди кхьизва, гьаниз килигна абурун шиирар векъибур, кIелиз четинбур жезва. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Хаин паб хупI четин тушни! Е. Э. Четин тушни. Тажуб жедай кIвалахни туш. Девир четинди, кьулайвилер къвердавай кьит, мажибар тIимил, гьуьрметар квахьзавайди хьанва. ЛГ, 2003, 4. ХII. Синоним: залан. Антоним: регьят.

ЧЕТИНАРУН гл., ни-куь вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; четинар тавун, четинар тахвун, четинар хъийимир регьят тушир гьалдиз гъун. Гафар ахъаюнин, грамматикадин къайдаяр хуьн тавунин нетижада бязи гафар ва цIарар сад-садав кьун тавуни гагь-гагь шаирдиз вуч лугьуз кIанзаватIа, адан гъавурда гьатун четинарзава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Антоним: регьятарун.

ЧЕТИНБУР¹ четин прилагателтьнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧЕТИН.

ЧЕТИНБУР² сущ., гзафв. кь.; -у, -а алакъаламиш хьунин, тербия гунин рекьяй регьят тушир ксар.

ЧЕТИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера четин тир гьал. Виликдай вичихъ галаз гзаф дуст хьайи ксарихъ галаз ихтилатар авурла, абуру Ризадиз хуьре хьанавай дегишвилер, колхоз хьунухь, школаяр ачухун, авай агалкьунар ва четинвилер ахъайна. А. Ф. Риза. Гила школьникриз урус чIал чирунин карда учителри, гьикI зегьмет чIугвазватIа ва и кIвалахда гьихьтин четинвилер ва кимивилер аватIа, чирун лазим тир. А. А. Умуд. Вуч уьмуьр хьуй четинвилер авачиз, Шадвилер хьиз, пашманвални хъижезва. М. Б. Заз кичIезва. И кардин гъавурда аваз, чун абурал яшайишда гьалтзавай четинвилер къезилариз чалишмиш жезва. ЛГ, 2003, 13. ХI. Кьиличахъ хуьре 4 аял ва паб авай. Абур дидеди, вири четинвилериз таб гана, кIвачел акьалдарна. Ш. Шабатов. «Лезги Чапаев». Чаз четинвилерихъай кичIе туш., абур алудиз чун вердиш хьанва. ЛГ, 2004, 15. VII. Антоним: регьятвал.

ЧЕТИНВИЛЕЛДИ нар. четинвал хас яз. Гзаф четинвилелди Куьр вацIалай элячIай Надир-шагьдин зурба кьушун ва адан суьрсет гвай дестеяр Генжедин мукьув гвай Килиса хуьруьн патав акъвазна. З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: азабдалди, четиндаказ, четиндиз, четинз. Антонимар: регьятвилелди, регьятдаказ.

ЧЕТИНДАКАЗ нар. четин гьалда аваз, четин яз. Зи къаршидал алай кравутдал къатканвай, чинал халис дагъвидиз хас кIалубдин нер алай, пIузарар мичIи вичи рангунин тавдиз атанвай, четиндаказ нефес къачузвай азарлудан чина жизви шадвилин хъвер гьатна. А. Эсетов. Шаирдин тарсар. Синонимар: азабдалди, четинвилелди, четиндиз, четинз. Антонимар: асантдаказ, асантдиз, регьятдаказ, регьятдиз.

ЧЕТИНДИ¹ четин прилагателтьнидин теквилин кьадардин форма. Кил. ЧЕТИН.

ЧЕТИНДИ² сущ., теке. кь.; -а, -а алакъаламиш хьунин, тербия гунин рекьяй регьят тушир кас.

ЧЕТИНДИЗ нар. четин гьал хас яз. Рагъдандалди, хквез кIвализ четиндиз, Рахан тийиз чав, яргъи жез дивандал. Б. С. На гьикI эхзава? - Яраб ибур вуч ихтилатар ятIа?- лугьуз, тажуб жедай кар авач. Лап четиндиз акунни мумкин я... Т. Набиева. Аялдин рахунар || ЛГ, 2003, 13. ХI.

ЧЕТИН3 нар. четин яз. Севзихан я чан, адай кьил акъудун чIехи итимризни четинз акъваззавайди якъин тир. А. Къ. Нехирбанни лекь.... вацIун рангунихъ галаз саки сад хьтин тав алай лекь вилериз кьатIунун четинз акъваззавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синонимар: азабдалди, четинвилелди, четиндиз, четиндаказ. Антонимар: асантдаказ, асантдиз, регьятдаказ. регьятдиз.

ЧЕФТЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра рак агалун патал ризадал вегьедай ракьун алат. Гьеле деминай хъфейдалай гуьгъуьниз мехъеррин кIвалел алчуд жезвай аялар аваз, абуру ашукь Сердер цуриз гьахъзамаз, рак акьална, ризадал чефте вегьена. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЧЕХИР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тIимил градусар авай ширин ва я цуру ички. Къизилдин ранг алай чехир Акатайла гъилик зи, Лезги чилер атана мад Акъвазда, дуст, вилик зи. А. С. Чехирчи. Адакай чехирдинни цик квай афнийрин ял къвезвай. А. Къ. Аскервал башламишай югъ

* чехирар гьазурдай прил. тIимил градусар авай ширин ва я цуру ички гьазурдай.... ана неинки сар твадай, чIемер хкуддай, гьак багъларинни бахчайрин емишр кIватI хъийидай, мурабаяр, чехирар гьазурдай майишатарни жеда. Гь. М. Им къван, имни терез.

ЧЕХИРЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чехир гьазурдай пешекар. Чехирчийри, балугъчийри, шаирри Къенин цIийи «Дербент-наме» кхьизва. А. С. Салам, Дербент.

ЧЕХИРЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера чехир гьазурдай пешекарвал.

ЧЕХОЛ упус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра парчадикай ва я хамуникай цванвай, адет яз, вич тлукьарнавай шейинин михьивал ва саламатвал хуьн патал акьалждай затI... дугъриданни, эвел ахшамдиз чехолда авай винтовкани гваз немс атана акъатна. М. Муратханов. Снайпер.

ЧЕХЪ нугъ., союз вучиз. - Мумай ( эме), вун чахь ( вучиз) шехьзава? Д. Рагьимова. Эбеди чка кьунва...

ЧЕШМЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) са вуч ятIани арадиз къвезвай чка, кьил гузвай чка. Гьар булахдихъ вичин чешме, кьил жеда. Гьар шегьердихъ жеда вичин жигъирни. А. С. Шаламар ва чуьнгуьр. Ракъинални чигедал зун ашукь я - Абур кьведни чешме я зи экуьнин... А. С. «Лезгинка». За квез буйругъзава: къенин йикъалай куьне кранрай чиг яд хъвадач. Вучиз лагьайтIа Туркменистан вири чуру азаррин чешме я. А. Къ. Аскервал башламишай югъ. 2) вацIук акахьзавай цин хилер, булахдин ятар. Кьулан вацIук какахьзава чешмеяр, Зи куьчени гур ийизва жигъирри. А. С. Лезги куьче.

ЧЕШМЕГАР фарс, сущ., гз. кь.; -ри, -ра зайиф хьанвай вилериз хъсан акун патал гьазурнавай алат. Къад йис я за Куьтягьна вуз хъсандиз. Килигзава чешмеграй заз Къени кьве вил масан тир. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синоним: айнаяр.

ЧЕШНЕ фарс, сущ.: -ди. -да; -яр, -йри, -йра 1) масадбуруни хвена кIандай ери. Къапу, бажа буьтуьн михьиз айна я, Хварасан чешне я, Хайбар къеле я... Е. Э. Алкьвадар Гьасан эфендидин цIийи кIвалериз. Агъасидин бубадин чкIай кIалубрикай чIехи кIвалер-юрдарни авуна. Зурба дишегьли я. Аферин вичиз. Жуван папаз гъам чешне гъваш, гьадакай ихтилата. Белки, кьили ван авуртIа... А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: кIалуб. 2) шикил. Вилер маргъухъанрилай алудиз техжезвай Керима блокнотдин чарар инсанрин къаматар, абурун юзун -гьерекат къалурзавай цIарарив - чешнейрив ацIурзава. Б. Гь. Заз эвера.

* чешне къачун гл., ни нелай-квелай са ни ятIани авур кардин ери хуьн патал гьерекатар авун. Алатай девирда гзаф шаирри адалай [С. Сулейманалай. - А. Г.] чешне къачуз хьана. Гагъ-гагь чи гилан шаиррини адалай чешне къачузва. Амма Эминалай чешне къачун ~ им гилан лезгийрин литературада алатай девир яз гьисабна кIанда. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. «Азад яшайиш» колхоздилай чешне къачуна «Яру гъед» колхозни абурук акахьна. З. Э. Муькъвел гелер. Шиирар кхьинин кьетIенвилер ( ритм, рифма ва масабур) чирунин кар хьсанарун патал СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран произведенияр гзаф кIелун, абурулай чешне къачун менфятлу жеда. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Куьнени яхъ гъиле чумахъ, чубандилай къачу чешне... РикIе адан ашкъи аваз. масадан тIвар кьамир. рушар. З. Р. Рушар.

ЧЕШНЕЛУ прил. масадбуруни хвена кIандай ери авай. Хуьре виридалай чешнелу куьче хьуниз килигна, чи куьчеда къир цадайвал я. Н. Шихнабиев. Хъсан хабарар. Чна колхоздин клуб гьамиша чешнелу гьалда аваз хуьзвай. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьберват гуникай веревирдер.

ЧЕШНЕЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера чешне тир гьал.

ЧЕШНЕЛУВИЛЕЛДИ нар. чешнелувал хас яз. Сад лагьай класс чешнелувилелди куьтягьайла, Тагьир мектеб гадаруниз мажбур хьана. А. С. Хуьруьг Тагьир. Сиононим: чешнелудаказ.

ЧЕШНЕЛУДАКАЗ нар. чешнелу яз. Ам 1966 - йисуз Дагъустандин государственный медицинский институтдин лечебный факультетдик экечIна. КIелни чешнелудаказ авуна. ЛГ. 2003, 4.1 Х,... чи республикадин меркездани жуьреба-жуьре библиотекаяр кардик ква, абуру чпин хиве авай везифаярни чешнелудаказ кьиле тухузва. ЛГ. 2004, 26. VII. Синоним: чешнелувилелди.

ЧИ¹ тIв. эв. рахазвайдан мукьва-кьилийрин ва я ам алакъа жезвайбурун. Чи дустариз виридаз хьуй Гьарма садан рикIевайбур. Ф. Хабар къуртIа мад чи гъалар, Сагъ-саламат я аялар. С. С. Самурска Нажмудиназ салам-дуьа. Я стха Гъалиб. чаз квехъ галаз кьавум жез кIанзава. Куь рушаз чи гада, чи гададизни куь руш кIанзава... И. В. Чирхчир. - Алад, халу, чун чибур я. М. Б. Спелар. Чини пенсийрин фондунин араяр са акьван пайгарзавач, - лагъана... Ангелина Петровна Акбулатовади. ЛГ, 2005, 27. VII.

* чи арада амукьрай (амукьуй) кIус 'ийизвай ихтилат масадбуруз ахъаймир' манадин ибара. Вичи милицидиз гайи малуматдикай ва вичиз авур тагъкимдикай ада ихтилат авуна. - И гаф чи арада амукьрай, чан вахар! - лагъана ада масадаз талгьун тIалабна. Лугьумир! Кьарай кьадани?! З. Э. Кек галк 1 изва.

* чи асирдал (эрадал] къведалди нар. чи девирда шумуд лагьай йис ятIа (месела, 2005), гьакьван йисар вилик. Малум тирвал, гьеле чи асирдал къведалди III-II виш йисарин вилик дегь заманадин Индияда чIурун кIекер кIвалинбуруз, яшайишдив кьадайбуруз, элкъуьрна. ЛГ, 2004, 2. XII.... махсус литературада кхьизвайвал, тиръяк ( опий) квай хътин шейини ийизвай таъсирдикай Средиземный гьуьлуьн къерехра авай халкьариз гьеле чи эрадал къведалди II агъзур лагьай йисара хабар авай. А. Гьамидов. Зарафат туш, тIегъуьн я || ЛГ, 2004, 8. VII. Са бязи ахтармишарзавайбуру тестикьарзавайвал, тенбек битмишариз гьеле чи эрадал къведалди VII асирда башламишна... ЛГ, 2005, 5. VIII.

ЧИ² туьрк, граммат., суф. цIийи гафар арадиз гъидай суффикс. Суффиксар -вал, -раг, -хана, -ган, -бан, -хьан, -чи, -суз, -лу, -кар'... чеб галай гафарихъ галаз санал, ккIана кхьида. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К. - Махачкала, 1938, ч. 27.

ЧИБУР¹ чи тIварцIиэвездин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧИ.

ЧИБУР¹ сущ.; -у, -а чи мукьва-кьилияр, чахъ галаз санал алай ксар. - Чибуруз, пул вуч ятIа, чидайди туш.... Авамар я, - хълагьна Севзихана. А. Къ. Нехирбанни лекь. [Зарлишан].... Ваз ви итим гьакьван дакIан ятIа, чаз чибур кIанзавайди я, чан вах. Чибуруз къаргъишмир. Н. И. Гьакимрин папар.

ЧИВЕК(АР) сущ.; -ди( ри), -да( ра) кIвачин кьезил къапар. Вилерин нурар тIуьна куьтягьзавай чивекри гузвай къайи рекIрекIвар, ялгъузвал дериндай гьисс ийиз тазвай мишекъат декьикьа, Вагьаб патал гележегдин еке къурхулувал тир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЧИВИН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалин майишатда ишлемишдай яд хуьн патал тум галай чуьгуьндин къаб. Терезрин са хилел чугундин чивин эцигна, муькуь хилени - гъуьр авай гъвечIи турба. Гь. Къ. Четин бахт.

ЧИГ¹ сущ.; -еди, -еда; -ер; -ери, -ера 1) куьлуь стIалрин марф. Чубан гада, чиг къвазава, Литиникай чардах ая. Ви кIани руш тухузава, Кьве виликай булах ая. Ф. Мекъи гар аваз куьлуь чиг къвазвай зулун югъ тир. А. Ф. Газет. Ракъинални чигедал зун ашукь я - Абур кьведни чешме я зи экуьнин... А. С. «Лезгинка».... Алатзава векьелай чиг. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

ЧИГ² прил. 1) вуч чурун тавунвай, хьун тавунвай. Багъларилай чиг емишрин атирар къвезмачир. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) куьч., вуж яшар тIимил. Гьа и береда Мердалиди, белки, вичизни хабар авачиз, сифте сеферда яз гъиле къелемни чар кьазва, чиг игитди къалханни тур кьадайди хьиз. З. Къ. Мердали Жалилован 60 йис...

* чиг як сущ ицIи як, чурун тавунавай як. Зун гьаятдал, тIапIахъанар алай чкадал хъфена. Гьабурни гила кефиниз акъатнавай. Зун атIанвай чиг якIун кIусар къачуна Цавдаран патав къапак фена. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЧИГДАКАЗ нар. чиг тир гьалда аваз. Синоним: чигдиз.

ЧИГДИЗ нар. чиг яз. Синоним: чигдаказ.

ЧИГИТ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чурун тавунвай твар. 2) дигмиш тахьанвай гьажикIадин кIаш.

ЧИГЪИРТМА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра якни какадин къиб акадарна гьазурнавай хуьрек.

ЧИДА¹ чир хьун ибарадин форма. Кил. ЧИР.

ЧИДА² чиди существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ЧИДИ.

ЧИДАЙ¹ чиди существительнидин къакъатунин I падеждин форма. Кил. ЧИДИ.

ЧИДАЙ² чир хьун ибарадин вахтунин форма. Кил. ЧИР (чир хьун).

ЧИЗВА, ЧИЗВАЙ, ЧИЗВАЧИР, ЧИЗВАЧТIА чир хьун глаголдин формаяр. кил. ЧИР (чир хьун).

ЧИЙИР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра накьвадин къалин чIур алай къат.

ЧИК сущ.; шурва. ☼ чи чIала чеб аваз, ишлемишуниз игьтияж авай бязи гафарни чна къвез-къвез чIалай акъудзава, я, тахьайтIа, ГьикI хьана, тек-бир ишлемишзава. И барадай агъадихь гафарин сиягь гъиз жеда: ... аду хьун 'гъил къачун тийиз гьавалат хьун, мидявал авун', лас хьун 'секит хьун', кIарасти 'куьгьне къуьруь, кубут яракь (дегьре, кантI)'... ишилти хьун 'са уьтери хабар хьун', чик 'шурва' ва масабур. И. Жаватов. Са макъаладин гелеваз || ЛГ, 2005, 7. IV.

ЧИКЬЕР чIикь существительнидин гзафвилин кьадардин форма Кил. ЧIИКЬ.

ЧИКIИДА, ЧИКIИЗ, ЧИКIИЗВА чукIун гафунин формаяр. Кил. ЧУКIУН. -

ЧИЛ¹ [чhил] сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера тIеквер аваз кIеви гъалуникай, епиникай хранвай махсус парча.

* чил чIугун гл., ни гьуьлуьз вегьенвай чил, балугъар гьатайда, къерехдиз ял хъувун. Югъди чил чIугунин крарал машгъул тир рабочияр йифиз казармадин чилел яргъи жедай. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧИЛ² [ччил] сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) чи планетадин винел къат. Кьакьан я цав, кIеви я чил.

Е. Э. Акваз кIан я. 2) чилин винел патан уьлквеяр. Зи дердиниз тебиб ава кIевера, Вун я хьи, мад авач масад чилера. Е. Э. Яр. 3) накьв. Чил чи виридалайни чIехи девлет я. ЛГ, 2004, 21.II. 4) шиир ватан. КьепIинал хьиз, зи чил, зун вал ашукь я, Хуьда вилин нини хьиз. А. С. КьепIинал хьиз. Диде чилел, лезги чIалал ашукь тир, Инсанперес, намус терез багърияр, Мугьман патал рикIер даим ачух тир Шарвилидин невеяр я лезгияр. С. Шарвилидин невеяр. Чил хуьх, лезгияр, чил хуьх, лезгияр! Чина авай кьве вил хуьх, лезгияр! О. Гьуьсейнов. ЧIал хуьх, лезгияр, Чил хуьх, лезгияр! 5) (чIехи гьарфуналди - Ч) планетадин тIвар. Эхь, къизил я гьар са ккIал Чилин чи... А. Ал. Хъен галачир рикI. * ирид чилер.

* чил-цав сущ, чи планетадин винел къат ва цавар. Жив квай марф къвазва. Чил-цав чIуп-чIулав цифеди кьунва. З. Р. Гьажи Давуд.

* <чилерай> чилериз (чилиз) фирай (фий)! межд., вуж. кьирай! [Пейкер] - Цав кьакьан я, чилни - кIеви, Эй, Аллагъ, чун гьиниз фирай, Чун чи чандин иеси туш, Чун чилерай чилиз фирай! Х. Т., Къ. М. Ашукь Саид. [Маргъузар]. - Сагърай, чан бала. Пагь, ибур аку садра, какада амай цицIибри кьуьзуь вечрез акьулар гузва. Агь, Куьн чилериз фий! Ш-Э. М., А. Р. Фундугъбег.

* чилерай чилериз (чилиз) фин гл., вуж гзаф дериндай регъуьвал гьиссун. - Машин вуч я? Райкомдин секретардивайни кваз рекьин кири къачуна. Зун лап чилерай чилериз фена. А. А. Лезгияр. И дуьньядал гьава тек я! Зун чилерай чилиз фида. И. Гь. - Заз килига садра! Кьил хкажа е-е! - къужадиз акI тир хьи, Къудухавай вичин вилерин вилик ахкъваз хъижезмач, ам чилерай чилиз физва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гъажагьмеда кабинетда вил экьуьрна, маса кас авачиртIани, бегьем сес акъудна адавай рахаз жезвачир, регъуьвиляй ам чилерай чилиз физ гъазур тир. А. Э. Девирдин къуллугъ.

* чилерик фий! межд. амачир гьалдиз атуй! [ФатIимат] - Чилерик фий ахьтин адет, гьам я хьи, чи кIвал чIур авурди, чи эхир пуч авурди. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

* чилерикай фидайди сущ. гзаф амалар чидайди, масадбур алцурардайди. Синонимар: луту, биж.

* чилиз килигиз акъвазун гл., вуж никай ва я квекай ятIани нарази яз, рахаз кIан тушиз хьун. Салам гана фейла кIвализ, Паб килигиз къвазна чилиз... Е. Э. Мугьман тун тавур папаз.

* чилин кIвал(ер) сущ. са мертебадин кIвалер. Сифте гьалтай чилин кIвалерин вилик адаз ацукьнавай къари акуна. Ф. Буьркьуь темягь. АскIан, са мертебадин чилин кIвале яшамиш жезвай, чина дерин биришар авай яшлу дишегьлидихь галаз за суьгьбетзава. Ш. Ю. Заз Лезгинцев гьикI «жагъана»?

* чилин циф сущ. къалиндиз чилин винел экIя хьанвай. Нисинилай алатайла, кефер патахъай чилин циф къарагъна хуьруьхъди къвез эгечIна... Чилин цифеди физвайбур ламу ийиз абурун чинар кьежирзавай. А. И. Самур.

* чиликай хкатайди хьиз нар. гуьзлемиш тавунваз, садлагьана. Рекье-хуле гьеле касни авачир. Муькъвел агакьайла, чиликай хкатайди хьиз вилик акъатай Жамиди ам рахун-луькIуьн тавуна, хуртар гана муькъвелай вегьена. З. Э. Муькъвел гелер.

* чилин шар сущ. чилерин гьакъикъат вири санлай. Гьа са вахтунда, месела, цуькведикай кхьиз хьайитIа, зи фикирда чилин шар ава, чилин шардикай кхьиз хьайитIа - цуьк. А. Ал. Автордин патай, 1970. Вуж я зун, вуж я? Белки ятIа кIепIербан, Чилин шар хьиз элкъвезвай садазни такваз? А. Ал. ЧIижре лув гузва...

* чил-цав ацIана нар. булвилелди. Шак авач гьич зи шадвилиз Чил-цав ацIана... Е. Э. Чуьхвер.

ЧИЛА кил. ЧЛА.

ЧИЛАДАНГЪАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дарман яз ишлемишдай хъчарин жуьре.

ЧИЛАНБАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вацIун цин винел жедай кул-кус.

ЧИЛЕ чил существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ЧИЛ.

ЧИЛИНВИ цI., сущ. чилин планетадин кас (маса планетайрилай алава яз). Чилинви туш ваз чидай, Зун цаварай атанва... С. К. Зун цаварай атанва. Гагь-гагь зунни чIалахъ жезва мецин ви. Къе виридаз, рикIел атай къиметдив. Регьят хьанва алдатмишиз чилинви. За ви чирвал цIуз вегьезвач туьгьметдин. З. Къ. Вуна пара тарифзава женнетдин.

ЧИМ¹ [чhим] сущ.; -еди, -еда; -ер, ери, ера къайивилиз акси гьал. Чим кумай жанавурдин хам къуьнел вегьей Сагъир хуьр галайвал тепилмиш хьана. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам.

* чим гун ни-куь низ-квез чими жедай гьал яратмишун. КичIе жемир, ракъини ваз чим гуда. Нек гуда ваз хур ахъайна дидеди. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Къуй зи экв багъишрай гьар магьалдиз, МуркIаризни чим гудай. А. С. Зи кIвачикай... Ракъини ваз гузмачни чим? XX. Машмаш тарак.

ЧИМ^{2 :} [ччим] чимун [ччиму^н] глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧИМУН [ччиму¹ *].

ЧИМИ прил мекьивилиз акси гьалдин, виниз тир температура авай. Гатун чими рагъ я Ханум. Е. Э. Ханум. Дагъдин михьи гьава, чими кIвал, сагълам чан, фу-къафун. Гь. М. Им къван, имни терез. Чими кIвале авагъай ва руфунни ацIай аялрин чинриз са бубат ранг хтана... З. Э. Муькъвел гелер. * рикIиз чими.

* чими авун гл., чими гьалдиз гъун. Цавун юкьваз мукьва жезвай ракъини вижеваз чими ийизвайтIани, герен-герен чинрихъ галукьзавай шагьвардин лепейри зегьемвал алудзавай. Б. Гь. Заз эвера, - Ваъ, шишер хъсан хьанва, - къимет гана колхоздин чIехида, -~ иллаки къажгьанда чими хъувурбур. Б. Гь. Заза эвера.

* чими салам(ар) сущ. гьуьрметдин лишан яз лугьудай гафар. Масан тир учитель ва буба Мегьамед! Эвела Ваз ва хзанриз зи мецен чими салам! М. М. Гаджиев. Из лингвистического наследия. Гьуьрметлу стха Мегьамед! Чи вирибурун патай Ваз, куь хизанриз гзаф гьуьрметлу чими саламар я. М. М. Гаджиев. Из лингвистического наследия.

* чими хьун гл. низ 1) гьавада виниз тир температура аваз хьун. 2) кIанивилин гьиссер хьун. - Етим хвейиди киме, дана хвейиди чIеме! - крар икI я, чан вах, чарадаз вун чими жедач, жедач. З. Э. Муькъвел гелер.

ЧИМИВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера чими тир гьал. Акваз-такваз йикъар куьруь жез, чимивилерни тIимил жезвай. А. И. Самур. Чимивилиз къайивал, ажугъдиз сабурлулувал дава тир. А. А. Пад хьайи рагъ. Бедендиз чимивал чкIана регьят хьанвай зун кроватдал яргъи хьанвай, Сабирни чилел экIянавай литерал кьатканвай. З. Гь. Лезгийрин риваят. Къаршида ацукьнавайдан гьалдикай заз хабар я: винелай чимивили, къеняйни ичкиди бизарзава. М. Б. Зун кьенвач.

ЧИМИВИЛЯЙ нар. чимивал себеб яз. Къавал ших алай гъвечIи машиндин къене ял кьазва. Мислиматан къужахда авай аял чимивиляй агалхьнава. П. Ф. Жуван руг.

ЧИМИЗ¹ [чпимиз] чимун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЧИМУН [чhимун].

ЧИМИЗ² [чhимиз] нар. чими яз. Энгел ийиз жедай кар"авачир. Хуьрек чимиз амаз недайвал, гьар са карни гъиле гъил амаз авун герек я. З. Э. Кек галкIизва. Къазимегъамедан беден гьеле чимиз амай. А. И. Самур. Магьамедсалегъ, кар чимизмаз авуна кIанда, -лагьана, ам цIийи багъ кутазвай никIихъ элкъвена. А. А. Лезгияр.

* чимиз-чимиз нар. гьасятда.

ЧИМИЗ³ [ччимиз] чимун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЧИМУН [ччимун].

* чимиз-чимиз нар. ацIанвай са кве ятIани гужуналди. Гъурбатда ада гьамиша ийизвай кIвалах памбагдай чимиз-чимиз ацIурнавай харалар тун тир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЧИМИЗМАЗ кил. ЧИМИЗ нар.

ЧИМИЗМАЙ кил. ЧИМИЗ нар.

ЧИМУН¹ [чпиму^н] гл., ни вуч; -да, -на; -0 || -ая, -ин, -рай, -мир; чим авун, чим тавун, чим тахвун, чим хъийимир. чими тир гьалдиз гъун. Фу гъана. Инал атайди адетдин. са акьван дамах гвачир пакаман тIуьн я. Итимдиз кьве кака, хат дуьдгъвер, са шумуд кIус ниси, кьве куруна аваз чимнавай фири нек. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар, Чимрай кака куткунда, акъатда адай цицIиб, Са туькдин кIватI... Х. Х. Дидедин тум.

ЧиМУН² [ччиму"] гл., ни вуч; -да, -на; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; чим авун, чим тавун, чим тахвун, чим хъийимир са вуч ятIани са кве ятIани гужуналди гьакьарун. И рагъ алай юкъуз куьгьне кIурт алай жегьилди, хъицикьдин еке бармакни чимна хьиз япара туна, гьекьни каф жедалди кьуьлзава. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЧИН¹ [ччи^я] сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра 1) инсандин, гьайвандин кьилин вилик пад (вилер, нер, хъуьхъвер, сив, чине авай). Чиниз гьекьедин стIалар акъатнавай гадади, вичин секинсузвал явашарна, лагьана: - Пачагь, вун сагърай, и суьретда авай руш зи свас тир. Ф. Гьуьлуьн руш. Нур я чирагъдин, Чинни - гуьзел, яр. Е. Э. Ярдин тариф. Патав гвайда, Айнадин яр гекъифнавай нуьгведин ич хьтин чинай вил алуд тийиз, яб акалзавай. З. Э. Муькъвел гелер. Зи къаршидал алай кравутдал къатканвай, чинал халис дагъвидиз хас кIалубдин нер алай, пIузарар мичIи вили рангунин тавдиз атанвай, четиндаказ нефес къачузвай азарлудан чина жизви шадвилин хъвер гьатна, А. Э. Шаирдин тарсар. 2) ктабдин чарчин са пад.... ктабдин са чиниз килигна, муькуь чиниз килигна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. 3) винел пад. # чилин ~, дагъдин ~, некIедин ~, парчадин ~. Синонимар: сумра, кунат, куц, суфат, суьрет, чин. * хъуьцуьгандин чин.

* чин алай прил. 1) вуж регъуь тежер. Гадайрилай чин алай рушар гзаф жеда. Р. 2) вуч винел падни кIеви тир, кIуфар шуькIуь резинар, калушар. Марала чемодандай... чин алай калушар акъудна дидедиз гуда. Къ. М. Къалп муьгьуьббат.

* чин аламач (амач нугь.) гьал, нел ( низ, нугъ.) регъуь я, утанмиш я. Магьмудал кимел экъечIдай чин аламач. Къ. А. Свас.

* чин амач кил. чин аламач.

* чин атIугъун кил. чин чIурун.

* чин ачух прил.,; вуж; хуш, мегьрибан. Ачух тир чин, муьтIуьгъарда зи рикI на, Кесиб суфра на девлетлуз къалурда. И. Гь. Вафалувал.

* чин ачухун гл. 1) ни; куьгь. дишегьлидин чина авай фите акъудун, чин кIев тавун. Герек адан чинни тежен ачухдиз. ХьайитIа ачух къабагъ, мад затIни герек туш. Е. Э. Кьве паб. 2) ни низ хъел квачиз, атIугъайвал авачиз, такIанвал авачиз, хъуьтуьлдиз рахун. Ваз гьарайда, вун явашдиз рахайла, чин ачухич, вун ви кIвализ хтайла. Е. Э. Пис папаз. Азиз ксар, кьабула мугьманар Чин ачух яз, суфра кIантIа ачухмир. И. Гь. Вафалувал. 3) ни низ жуван патай чими майилар къалурун, хъсандиз рафтарвал авун. Дишегьлидиз чин ачухун айиб тир хьиз жеда чаз, свасар патал чанар гьайиф атанач чаз женгера, Амма абуруз чан-рикI авун вучиз гьайиф кьведа чаз. А. С. Беневшаяр ва вун. Антоним: чин чIурун.

* чин гун гл. 1) ни-куь низ-квез хийир гун, гуьзлемишзавай нетижа агакьун. Хсуси багъдини чин ганач. А. А. Лезгияр. Виридалайни ичери чин гузва. А. А. Пад хьайи рагъ. Квез тийижир кар авач хьи, чили, мал-къаради - вири тIебиатди вичин кьадир авай, датIана вичел алахъдай касдиз. чин гуда. Б. Гь., Къарид руш, Ашкъиди чин тагай хъсан рушариз Эзберда за кIанивилин манияр. И. Гь. Диде, ахъаз тур. Синоним: чин къалурун. 2) ни низ хъел квачиз, атIугъайвал, такIанвал авачиз, хъуьтуьлдиз рахун. Салам гана фейла кIвализ, паб килигиз къвазна чилиз... ИкI чидайтIа, зун фидачир. Я фейила, чин гудачир. Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. Шумуд югъ я - ада заз чин гузмач. Жув рахайлани, вичи жаваб гузвач. Зун такIан хьана акъвазнава. Р. Шарифова. Тамамариз тахьай мани. Синоним: чин ачухун.

* чин гьалдун гл., 1) ни нел кIевелай минетун, тавакъу авун. Гадайри яйлухар кьуна гъилера Ашар нен тийиз, какаяр кIватIдай, Авачиз кака гьат тавур чкайра Алат тийиз кIевидаказ чин гъалддай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) ни са кар авун мажбур авун. Гьажирамазана чин гьалдайди «Мад за вучин, гьакI хьуй!» - кьве туьквенчидинни парчаяр, шекер ва чаяр къачунал рази хьана. А. И. Самур.

* чин квай прил.,; вуч. гуьне квай (рехъ, чка). Чин квай чкадай кIвачер цIуьдгъуьнай келче, викIинин кIар чанкьна хана, агъа тIулал авахьна. Мад ам юзун хъувунач. З. Э. Муькъвел гелер.

* чин(ар) кун гл., ни нин тахсир(ар) рикIел хкана, айибар гъун, Идалай кьулухъ зинни Гуьлагъадин араяр къана. Гила са гъвечIи кардан гьакъиндайни ада зи чинар кудай, залан ва туькьуьл агъу хьтин гафар гьалчдай. А. М. Булахдал. Куьн жуваз хийир къвезвай тIекве пек твазвайбурукай я, - лугьуз, ада зи чинар кана. А. М. Мурк ракъини цIурурда. Синонимар: регъуь авун, туьгьметар авун..

* чин къалурун (къалун) гл. 1) ни низ атун, вич къалурун. Амма и гьал феначир яргъал, Душманди къалур хъувуна вичин чин. Мад гьужумна чи гунагьсуз Гуьлназал, Эхиримжи дерт элекьарна вичин. А. Ф. КьатI-кьат] авур зунжурар. 2) ни низ хушдиз рафтарвилер авун. Хуругандиз уьтуьни язавани вуна? Акьван чин къалурмир, алатдач а сикI!. П. Ф. Жуван руг. З) ни-куь низ-квез хийир гун, гуьзлемишзавайди кьилиз акъудун., Акъатзавач, хквезвач гъуьл, Папан умуд атIузвач. Яргъава рикI, рекьелла вил, Бахтуни чин къалузвач. И. Гь. Рекьелла вил. Синоним: чин гун.

* чин кьун тавун (такьун) гл., нин гьакъикъат фикир чуьнуьх тавун. Эме йифен сменада авайла, гададиз чин такьуна лагьана: - Вун мад ина яшамиш хьана виже къведач. Султан. За исятда кIвалахзавач. Ваз фан карточкаяр гузвач, адалайни гъейри... А. Р. Салам, эллер! Чи виридан кIвалахдиз Куьмек гуз чун буржлу я. ТIварар кьадай, чин такьар Критика гужлу я. Кь. Ф. Меликан критика. Чин кьун тавуна, писдаз пис, хъсандаз хъсан кар авуна лугьудай жуьрэт авур Алиханова Гуьлгвезаз баркалла. ЛГ, 2004, 7. Х.

* чин лацу хьун гл., нин кичIевилин гьисс акатун. Лацу хьана адан чин Мейитдаллай кафан хьиз. А. С. Хандин буйругъ.

* чин патал кьун гл., ни хъел хьун, кIамаз хьун. Аламатдин кар ава дуьньяда; Квекай садак за кутуртIа лишан, Сада элба-эл чин патал кьада. Сада зун тадиз твада фитнеда. А. Ал. Зун кIанзавай рушариз.

* чин чуьхуьдай гафар (чIалар, амалар) сущ. рикIин сидкьидай тушир, амма яб гузвайдаз бегенмиш гафар. Лезгийрин театрдин директорвиле кIвалахзавай йисара шаирдин патав къвез са артистди гьамиша чин чуьхуьдай гафар ийиз хьана. К. К. Шаирди лагьанай.

* чин чуьхуьн гл., ни нин са низ ятIани кIани гафар авун. Чинал хьайла чин чуьхуьдай, Кьулухъай гъибет ийидай, Дуьз рекьяйни патахъ фидай Касдикай ваз дуст женни гьич. Н. Сам. Гаф атайла, рахан герек.

* чин чIур хьун гл., нин авур ихтилат, акур гьал бегенмиш тахьун. Велидин чин михьиз чIур хьана. 3. Э. Муькъвел гелер. Къужадин чин акьван чIур хьанвай хьи, гьатта мичIи цифери кьунвай цав са затIни тушир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* чин чIурун гл., ни са вуж ва я вуч ятIани хуш туширвал къалурун Чин чIур ийиз хъфиз кIвализ... Е. Э. Къарагуьз. А чIавуз суьрсет амач лагьайтIа, вунани чин чIурда, чIиш ийида. З. Э. Муькъвел гелер. Мягькем кьваза са гафунал, чIалахъ жемир масадахъ вун, Эгер вуна чин чIурайтIа, кIанид вавай хъел жеда гьа... З. Р. Жеда гьа... Чин чIурзаватIани, Седминаза цуру шире гьикI иштягъдалди фитIинзаватIа, Велиметани гьакI чин чIурна вичин цуькIуьн туькьуьнзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антоним: чин ачухун.

* чин-гъил чуьхуьн кил. гъилер чуьхуьн къачун.

* чина акъвазун гл., вуж нин гьуьжетар авун. Гьая туна, чина къвазна, рахани... Е. Э. Гьая тийижир паб.

* чина вил амаз нар. жезмай кьван фад, тадиз. Гадаяр, чаз амукьзавайди гафарни чIалар я. Чина вил амаз дабандиз куьс гана кIанда. ТахьайтIа, кьилер дакIвада. З. Э, КУТВ-диз фена.

* чина (чиниз) рехъведин ранг хьун (ягъун) гл., нин сагъсуз тирвилин лишан чинай акун. Чина руьхъведин ранг авай аялрикай пержерар куьрснава. КIвачин къапарин патар хкатнава. З. Э. Рамзият. Бичехануман яру чиниз гила руьхъведин ранг янавай. Адавай силист къачуна. Ашкара вилиз аквазвай кар инкар ийиз жедани? Бичеханума хиве кьуна. Медсестра Марьям вичи кьейид я лагьана. 3. Э. Кек галкIизва.

* чина уьзуькъара хьун гл., вуж нин са нин ятIани бейкефвал арадал къведай гьерекат акъатун. - Абасан чина уьзуькъара хьана. Пака чинал гьалчдай са гаф жеда адаз. Им малар гьаятда амукьиз гьи вахт я. М. В. Гьарасатдин майдандал. Антоним: чина уьзягь хьун.

* чина уьзягь хьун гл., вуж нин са низ ятIани хуш къведай кар авун, гаф лугьун. Мектебдиз физвай аялрин чинани уьзуьагъни жеда, колхоздин кIвалахдикай куфани жеда. А. А. Лезгияр. Антоним: чина уьзуькъара хьун.

* чинал акъвазун гл., вуж нин шагьидвал авун.

* чннай маргъузар авахьун гл., нин наразивилин гьиссер малум хьун. Казармадиз хтай Къаюмал хуьруьнбур алтIушна. Адан чинай маргъузар авахьзавай. З. Э. КУТВ-диз фена.

* чинал лугьун гл., ни вуч са низ ятIани бегенмиш тежер гаф, ихтилат ам вич алай чкадал лугьун. За фена адаз и татугайвиликай чинал лугьуда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Синоним: чинлай атIана лугьун. Антоним: кьулухъай рахун.

* чинал рахун гл, вуж регъуьвал, гьуьрмет авачиз рафтарвал авун. Гъуьлуьн чина бед рахадай... Серин паб хупI четин тушни! Е. Э. Пис паб. Синоним: чинлай атIана лугьун. Антоним: кьулухъай рахун.

* чинал хъурхъ акьалжун гл. масадаз ябни тагуз, жуван метлеб кьилиз акъудиз алахъун.

* чиниз гъун гл. са вуч ятIани тIалабиз са нин патав ятIани фин. Зун Эмин я, заз шикетар чидайд туш.... Гъейри касдин чиниз арза гъидайд туш. Е. Э. ТIварун стхадиз.

* чиниз рехъвед ранг ягъун кил. чина рехъведин ранг хьун.

* чиниз цлан ранг ягъун гл., нин кичIевилелай, хъел атуникди чин лацу хьун.

* чиниз экъечIун т., вуж нин 1) намус хвена алакъаламиш хьун. Ахьтин жегьизар гвачир тIуб хьтин свас кIвализ атайла, заз ван хьайи элди вуч лугьурай? Къуншийрин чиниз гьикI экъечIда? Бес сундух, мес-къуьж, гарнитур, халича, квар, лигенар, сандух гварчиди гъихьтин свас хьурай? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 2) жувалай чIехидахъ галаз векьидаказ рахунар авун.

* чиник серинвал акатун гл., нин Чун рикIел алайди я, -къужадин чиник мад серинвал акатна, ада наразивилелди мурмурна. А. Къ. Нехирбанни лекь. -Ви чин серин кваз аквазва заз, хьайи кIвалах авани? С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* чиникай хкакь тавун гл., нин вичин патай авай гьуьрметар себеб яз са вуч ятIани кьилиз акъуд тийидай мумкинвал тахьун. Мугьманди Гьажидин чиникай хкакь тавуна атайди ва чпин чкадани гзафбуру. лап ужуз къиметдай гуз минетиз вичин гуьгъуьна гьатнавайди ихтилатна. А. И. Самур.

* чиннн рангар атIун гл., нин кичIевилин гьисс акатун. Руша куьтI авунач, кьил туна хура. АтIана михьиз адан чинин рангар. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Къарагъай Буба акурла, чинин рангар атIай нехирбан кичIез-кичIез арабадиз мукьва хьана. С. Гь. КIири- Буба.

* чинлай атIана нар., вуч авун регъуь, кичIе тахьана (лугьун, рахун). Эгер зун акун, захъ галаз рахун хуш туширтIа, адавай и кардин патахъай чинлай атIана заз лугьуз жедай. Я. Я. Нурар ва хъенар. Синоним: чинал рахун Антоним: кьулухъай рахун!

ЧИН² [ччин] урус, сущ.; -ди, -да; -ер, -ери, -ера армиядин, милициядин къуллугъчияр сад-садалай чIехивилин лишан. Я медаль амачиз, я чин - КьецIил гьуьруьят хьана хьи. С. С. Февралдин инкъилабдиз. Зи имидин хва Желала Сталинград патал женгера офицервилин чинда аваз иштаракна. Гь. Къ. Мерд Алидин мани. Журналистри впастрин къурулушривай законар чIурзавай, халкьдин вилик лап еке тахсиркарвилериз рехъ гузвай, терроризмдин ва экстремизмдин вилик пад кьаз тежезвай гьар са кас, адан чинериз ва амадагриз килиг тавуна, къуллугъдивай къерех авун... серенжемар кьабулун истемишна. ЛГ, 2005, 26. V.

ЧИН³ [ччин] куьгь. Китай, Китайдин.

ЧИНА¹ [ччина] чи чка ибарадин куьруьз ишлемишуналди арадиз атанвай формалин чкадин I падеждин форма. – Куьгьне заманада чина ихьтин адет авай... 3.3. (СтIал Сулейман).

ЧИНА² [ччина] чин существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. ЧИН.

ЧИНАР туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьакьан, дуьз, гуьрчег тан авай тар. Са кьадар вахтар алатайла, рум аватай чкадилай кьакьан са чинар экъечIда. Ф. Бибихатун. Акурла ви чинар къамат, Вахъ ийида за гьерекат. Е. Э. Пакисат. ЧIагъ, лув гана, тарцив, гзафни-гзаф чинардив, агатда ва кIуфувди хилен кIвенкI туна, куьрс жеда. З. А. К. "ТIебиат чирун. Гагь чинардив ярх жеда чин кIаникна, Бубадикай ийиз туькьуьл хиялар. А. С. Ислягьвилин шикилар.

ЧИНГи куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьаясуз дишегьли. Чингид рушан чин аку тIун Къара пулдин манат хьтин. Ф. Накьан угъри къе хан я, чингини -ханум. А. Ал. Гьезел.

ЧИНЕБА нар. 1) масадбуруз таквадай тегьерда. Бубадин кIвализ хтайла, ада вичин паб чинеба вичин кIвализ хутахна, садазни такурай лагьана, чуьнуьхарна. Ф. Гьуьлуьн руш. 2) масадбуруз хабар авачиз. Синонимар: кIаникай, хелветдаказ, хелветдиз, чинеба,. чинебадаказ.

ЧИНЕБАДАКАЗ нар. масадбуруз малум тежедай, таквадай тегьер хас яз. Рекьер-хуьлер вилив хвена чинебадаказ гуьруьшдиз фейитIани, Селминаза жегьилдиз гузвайди гьамиша гьа са ич я. М. В. Гьарасатдин майдандал Шагьдин кьушун яргъалламаз акур Сурхай-ханди рагукай чинебадаказ шагьдин кьушундин гьерекатриз дикьетдалди килигиз башламишна. З. Р. Гьажи Давуд. Чинебадаказ атIанвай тамун къерехдиз рекье гьатна, чна немсерин окоприз мукьва чка кьуна. М. Муратханов. Снайпер. Синонимар: хелветдаказ, хелветдиз, чинеба

ЧИНЕБАН прил. масадбуруз къалур тийидай, акун лазим тушир. Гьеле кIуьд лагьай классда кIелдай чIавуз ада рушаз чинебан чарара муьгьуьббатдикай шиирар кхьидай. А. М. Киф атIайди. Селимата вичин чинебан дерт вуч ятIа сакIани лугьузвачир. З. Э. Арифдиз ишара. А женг чинебанди яз физвай. Гагь-гагь ам винелни акъатзавай. Къ. М. Экуь инсан.

ЧИНЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра Адамалай хьайи инсанриз аксиди. Пакамаз къарагъайтIа Лукьман, цав, чил чIулав хьана ацIанва, чIагъ ацукьайди хьиз, чинеррив. Ф. Пачагьдин мегьтер Лукьман.

ЧИНЕРУГ || ЧУЬНУЬРУГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра як недай къуш. Цава лув гуз къекъвезавай Гишин пехъерни чинеруг. А. Ф. Дяве. Ам чинеруг акур нуькIверин луж хьиз... Селминазал вилер алаз гьакI ама. М. В. Гьарасатдин майдандал. ☼ 1955 - йисалди орфографиядин норма чуьнуьруг ( кил. М. Г. ЛЧЮС) яз гьисабзавай, 1964 - йисадай чинеруг кхьин дуьз яз кьабулнава ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М.). Чи фикирдай, ихьтин дегишвилихъ са чарасузвални авачир, акси яз, и карди гьакъикъат литературный чIалан бинеда авай нугъатдивай яргъа ийизва. Синоним: липIлипI нугъ..

ЧИНИ¹ [ччини] чин существительнидин актив падеждин форма. Кил. ЧИН [ччин].

ЧИНИ² [ччини] чи тIварцIиэвездин форма. Кил. ЧИ.

ЧИНИ³ [ччини] фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра лацу рангадин кIеви ери авай махсус жуьреда кайи чепедик маса затIарни акадарна гьазурнавай материал.

ЧИНИ⁴ [ччини] нугъ., сущ.; -ди, -да; -яр, ~йри, -йра пахлайрин жуьре.

ЧИНИДИН прил. чинидиз талукь.

* чинид(ин) кьаб сущ. чинидикай гьазурнавай гъвечIи къаб. Хуьряй гьеле, кьуьзуьбуру лугьудайвал, са къан рекье авай Шагъдагъни кваз капашдал алай чинидин кьаб хьиз, аквадай. А. Исм. Алукьдай ахвар.

ЧИННИ¹ [ччинни] чин существительнидин форма ( чинки гъилгр, чинны хур). Кил. ЧИН [ччин].

ЧИННИ² [ччинни] чир хьун глаголдин формайрикай сад ( чинни ийида, омма...)

ЧИННИ³ [ччинни] чин существительнидин формайрикай сад ( нубатдин офицервилин чинни гана). Кил. ЧИН [чhи^н].

ЧИННИ⁴ [ччинни] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра пахла хьтин салан емиш.

ЧИНОВНИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьукуматдин идарадин къуллугъчи. Министрди къейд авурвал, опийдин хвешвеш гьасилунал гьатта гьукуматдин чиновникар ва чкадин военачальникарни машгъул я. ЛГ, 2004, 13. V. Алай вахтунда чиновникрин, госкъуллугъчийрин мажибарни, пенсиярни са къатда хкажзава. ЛГ, 2004, 1. VI.

ЧИНОВНИКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чиновник тир пешкарвал. Чиновниквал пулуниз хъсан я, инсанвал -намусдиз. Р.

* чиновниквал авун гл., ни чиновник тир пешекарвал кьилиз акъудун.

ЧИп (ЧУП нугъ.} сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера гьуьжет алай месэла гьялун патал кьабулнавай шартI.

* чип вегьин гл., ни гьуьжет алай месэла гьялун патал кьабулнавай са шартI кьилиз акъудун. АкI хьайила, куьне куь арада чип вегь, чипинай низ акъатайтIа, зун гьадаз хьуй. Ф. Гьуьлуьн руш. АкI хьайила, чаз хьсан кар ам я хьи, чна арада чип вегьез, гьар гьидан чип акъатайтIа, гъам чна нубатдалди асландиз хуьрек яз ракъурда; амайбуру асландин гъайбатдикай кичIевили и хажалатдикай архайин яз, секинвилелди чпин кесибвалда. Ф. Къуьрни аслан. Асана адаз чуп вигьин теклиф авуна. Мугьманди къвалар чуькьвена. Эхир чара хьанач. Вигьена чуп. З. Э. Муькъвел гелер.

ЧИР [ччир]: * чир авун гл., ни гьакъикъатдин дуьзвал аннамишун. Тарикъат чир ийизва цIийи-цIийи муьруьдриз Жамалдина. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. Са дагъвидиз, къарагъайла, гьаятдай Пуд балкIандин гелер фенваз акуна. - Гадаярни кIвале ама исятда, Вужар хьурай? Тадач хьи чир тавуна. М. Б. Гьуьрмет. Гьахъни батIул чир тавуна, Рахазвайдаз такIан я зун... Ш. Садихов. Я дуст кас! Синоним: чирун.

* чир хьун гл., вуж-вуч са кардин авай гьакъикъат дуьздал акъатун, тайин хьун. Адаз акунмазди, им вичин гъуьлуьн буба тирди чир хъхьана. - "Ам тевледа тур", - лагьана пачагьди эмирна. Ф. Гьуьлуьн руш. Ви гьакъикъат чир хьанач хьи заз, гуьзел... Е. Э. Зав рахамир. Гила заз гьикIдатIан чидач... Е. Э. Суна, за ваз лугьун са чIал. Я канаб течиз, я ипек, Я дишид чидач, я эркек... С. С. Гьарда вичикай хан ийида. Гьар са касдиз вичин кар хъсандиз чир хьун герек тирди хьиз, маса кас и кардин гъавурдик кутаз чир хьунни лазим я. З. Э. КУТВ-диз фена. Амма, зи хва, чир хьухь, хъуьруьн Гар туш гъарнихъ чкIиз фидай. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Са кар чизва: патарив гва, мукьвалла, Эминан ваъ. ам Небидин къвалалла... М. Б. Эминан сурал. Синонимар: малум хьун, ашкара хьун. ☼ М. М. Гьажиева и уьлчме кьве жуьреда кхьизвай: чир хьун, чирхьун. Кил. М. Г. РЛС, ч. 86.

* чидач ман кIус шаклувал къалурдай ибара. [Гегьвер]. - КIел авун хъсан кар я лугьуда, чан руш; ви стхадини кIел ийизва. Чидач ман, вун кIелиз ракъурунал ви буба рази жедатIа. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

ЧИР [чhир] суф. хабардин наклоненидин глаголдин инкарвилин формадин суффикс: фидачир, -физвачир, феначир.... суффикс -чир, чпин эхирда авай а яргъалди чIугвадай, кхьинра й гьарфуналди акьалтIзавай вахтарихъ акал жеда: ... фенай -феначир, фидай - фидачир, физвай - физвачир ва икI мад. Р. И. Гайдаров, М. А. Алипулатов. Лезги чIал.

ЧИРАГЪ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) мичIи вахтунда ва я мичIи чкада экв гун патал кудай затI. Нянин чIавуз майдандал Агъзур чирагъ куькIуьра. Ф. Бахтавар. Эхирни, гада фена и къеледин къенез. Чирагъ гваз вири кIвалерин къенера ам къекъвена. Ф. Кесибдин хва Къагьриман, И къванцел инлай хъфей Асанан бубади кIвале чирагъдин звезда, экв патал кудай чикьер гзаф гатадайд я. З. Э. Муькъвел гелер. НафтIадин лампаяр а чIавуз (XX асирдин сифте кьилера. -А. Г.) авайди тушир. Чепедикай «чирагъар» лугьудайбур ийидай, багъунин чкадал канаб ва я пекер ишлемишдай. ЛГ, 2003, 2. Х. 2) шиир. гуьзелвилин, гуьрчегвилин образ. Гъилел кудай, нур гудай чирагъ я вун... Е. Э. Туькезбан. Межлисдин чирагъ я ханум. Е. Э.

* чирагъ(ар) [ишигъ] гваз къекъуьн кил. юкъуз чирагъ(ар) [ишигъ] гваз къекъуьн.

ЧИРАГЪЛАВАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чирагъдин кIаник кутадай затI.

ЧИРАЙТIА кил ЧИРУН.

ЧИРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) гьакъикъатдикай авай малуматар. Сулейман, вахъ ава чирвал, лугьуда на кардин тирвал. С. С. Куьгьне душмандикай... Урус культурадиз мукьва хьана, вичин чирвал ара датIана гегъеншарунивди СтIал Сулеймана, яратмишунин кIвалахдихъ галаз авай вичин рафтар гьихьтинди ятIа, ачухдаказ къалурна. З. Э. ЧIехи шаир. За ам гъавурда туна хьи, адаз чи халкьдикай чирвилер тахьун информациядин кьитвилин нетижа я. М. М. Лацу лекеяр. Акьалтзавай несилриз чирвилер, тербия гун - им чи пак буржи я. ЛГ, 1992, 1. IX. Жуьреба-жуьре фондарай Халкьдивай тарашнавай пуларихъ чпихь акьван дерин чирвилер авачир бязи авторри абурукай ктабар кхьизва ва жуьреба-жуьре "ахтармишунар" кьиле тухузва. ЛГ, 2004, 26. VII. Синоним: билик. 2) са касдиз масадахъ галаз авай, жедай танишвал. Чун къавумар хьуни чи чирвални деринарда. Р.

ЧИРГЪ || ЧИРХ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера куьчедин чил дуьзарун патал ана твадай кукIварнавай куьлуь къванер. Куьчеярни хъсандиз гьяркьуьзвай. Чиргъ вегьена туькIуьрнавайтIани, ара-ара фирягь лекъверни гьалтзавай, анрай мукъаятдиз къекъвена кIанзавай. Я. Я. Са фурун вакIар.... дагъдин кIане кукIвар хьанвай рагарикайни къванерикай хкат хъувуна, чарчаррин ятар лацу чиргъера санал кIватI хъхьана. А. Къ. Нехирбанни лекь. КIвалин гьаят, рагъ гьатна, экв алаз аквазвай, чиле тунвай лацу чиргъеривай а экв артух жезвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Булахдик патавай кIвал галайвал шуькIуь рехъ фенвай. Анани, Тенфе бадедин гьаятда хьиз, лацу чиргъ тунвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Амма а шуькIуь гардан я накьв, я шим тушир, ам гьа кьилеллай къванцелайни мягькем затI тир. Цементламиш хьанвай хъипи чиргъ. Гь. М. Хаяр. Алай вахтунда чкадал 250 тонн битум, мазут, чиргъ ала. ЛГ, 2004, 15. VII. ☼ Б. Б. Талибова чиргъни чирх са манадин гафар яз ( кил. Б. Т., М. Г. ЛРС. ), Р. И, Гьайдарова - кьилдин гафар яз ( кил. ЛЧЮС 2001 ), М. М. Гьажиева - анжах чирх къалурзава ( кил. М. Г, РЛС, ч. 143 - гравий). Чал гьалтай кхьинра анжах чиргъ ава. Винидихъ гъанвай текстерай аквазвайвал, авторри чиргъ ва чирх чара ийизвач.

ЧИРДА, ЧИРДАЙ чирун глаголдин хабардин наклоненидин формаяр. Кил. ЧИРУН.

ЧИРК фарс, сущ.; еди, -еда; -ер, -ери, -ера 1) са куьн ятIани винел патан михьивал квадарзавай къат. РуцIугулдалди чиркер алудайдалай кьулухъ рак акьална, устIарди Нигераз лугьуда... С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.... абурун жендекрал алай гъекьедин чиркерин ханцI запун квачир уькIуь цивай, гъелбетда, алудиз хьанвачир. ЛГ, 2004, 26. VII. 2) куьч., гзафв. кь. инсандин тIебиатдив кьан тийидай серенжем(ар). Алатай системадин чиркерикай жув азадна кIанда, юлдашар. А. Фет. Кьерен къванер. Инсан инсандин гъавурда акьурла, абуруз садаз сад чир хьайила, дуьнья акваз-такваз мублагь жеда. ТахьайтIа... ТахьайтIа ам, чиркерин есирда гьатна, амайдалайни рангсуз жеда. З. Къ. Мердали Жалилован 60 йис...

ЧИРКИН фарс, прил. михьи тушир. # ~ гъилер, ~ парталар, ~ гьаят, ~ цлар. - Я севдуьгуьм, вакай халис тIапIахъан хьанва, вични чиркин тIапIахъан хьанва. З. Э. Арифдиз ишара, Британиядин алимрин фикирдалди, Европада жигеррин азарар гзаф хьунин себеб США-дай чиркин гьава атун я. ЛГ, 2004, 26. VII. Антоним: михьи.

* чиркин папан гъуьл буьркьуьз хъсан я мисал 'папан кимивилер гъуьлуьз акун хъсан туш' манадин мисал.

* чиркин хьун гл., вуж-вуч михьи тушир гьалдиз атун. А вядеда Тагьиеван ветегадал кIвалах авун, адан казармайра яшамиш хьунухь зарафат тушир. Са суьруь инсанар са казармада авай; вири кьацIана, чиркин хьана, нет акьалтна жедай. А. Ф. Бубадин веси. Дасмал гадарна. Ам чиркин тир. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. "Чаз чизва, чина, Вгликобританиядани гъава чиркин жезва, амма, маса государствойрин таъсир гьикьван чIехиди ятIа, гьелелиг якъин туш", - къейдна Льюиса. ЛГ, 2004, 26. VII. Антоним: михьи хьун.

ЧИРКИНАР сущ., анжах гзафв. кь., 1) михьивал гвачир ксар. 2) куьч. чIуру рекье авайбур, къагьбеяр. -Руш? Низ ганач? Рушар за зазни гъайила, ви кIвалевайдаз инфаркт тежез хьайитIа, са кьвед вазни гъида. Масанайни ваъ, гьа Цавандай. Анжах гиламаз лугьун, гзаф чиркинар я. М. Б. Спелар. 3) шиткизвай чкадал кулунин вилик кIватI жедай гьар са затI.

ЧИРКИНАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин„ -рай, -мир; чиркинар авун, чиркинар тавун, чиркинар тахвун, чиркинар хъийимир михьи тушир гьалдиз гъун, кьацIурун, Амма абур тахьана хъуй, кьацIайвиле тIиш тунвай куьне гьуьлерни чиркинарда... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Адан фикирдалди, гьава чиркинарзавай вири шейэрин арада виридалайни хаталуди ОЗОН Я. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЧИРКИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) чиркин тир гьал. КIвале чиркинвал авайди куьчедизни михьиз экъечIдач. Р. 2) куьч. пис ният(ар). Алик Абдулгъамидова Къизлярдинни Первомайскоедин мусибатдикай неинки гьа 1996 - йисуз, гилани вичин ктабдалди терроризмдин, хаинвилин, чиркинвилин, угърашвилин ва гьа са чIавуз гьакъикъи камаллувилин, инсанвилин, ватандашвилин, игитвилин лишанар гьихьтинбур ятIа, хъсандиз къалурнава. ЛГ, 2004, 22. I.

ЧИРКИНВИЛЕЛДИ нар. чиркинвал хас яз.

ЧИРКИНДАКАЗ нар. чиркинвилин лишанар кваз.

ЧИРКИНДИЗ нар. чиркин яз.

ЧИРМИР чирун глаголдин къадагъавилин форма. Кил ЧИРУН

ЧИРТ: * чирт-пирт авун гл., ни 1) мекьивилелай хьанвай сагъсузвилин лишан яз, нерай чирт-пирт сесер акъудун. 2) куьч., рах. наразивилдин рахунар авун.

ЧИРУН гл.; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; чир авун, чир тавун, чир тахвун, чир хъийимир 1) ни низ вуч са кардин авай гьакъикъат дуьздал акъудун, тайинарун. Къунши, ваз минет хъуй, зазни и кеспи чира. Ф. Гваз фин чун дерт Дуьньядилай, аман, масадаз чирмир. Е. Э. Алагуьзлидиз. Я дуст, за ваз са кар чирин. С. С. Чан патал хъсан я. 2) ни са кардин гьакъикъат жував агакьарун. Итимвилин тIвар маса гуз, Чирун патал илим куьз я? А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Паспортдани миллет къейд тийизвай алай девирда дидед чIал чир тавурла, им миллет квахьзава лагьай мисал жезвачни?! Х. Ш. Дидед чIал чируниз артух фикир. Аялдихъ галаз дуьз рахана ва вири гафар дуьз лугьуз чирна кIанда. Х. Ш. Дидед чIал чируниз артух фикир. Синоним: чир авун.

ЧИРХЧИР прил. чидай, таниш тир. Заз якъин ам аквазвач, ибур вири за чи чирхчир нуькIрен ванерай къатIана. Къ. М. Лезги къавахар.

ЧИРХЧИР сущ.; -ди. -да; ~ар, -ри, -ра чидай кас, таниш тир кас. Гьар са чкада чирхчир кьаз жеда, амма чирхчирвал хуьз регьят туш. Р.

ЧИРХЧИРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чирхчир тир алакъаяр авай гьал. Чеб-чпин патав гвайвиляй и хуьрерин инсанарни чеб-чпиз чидай, абурун арада мукьва-кьиливал, яр-дуствал, чирхчирвал гзаф авай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЧИРХЧИРВИЛЕЛДИ нар. чирхчирвал хас яз.

ЧИСЛО урус, сущ.; -ди. -да; -яр, -йри; -йра ) гьисабуналди кьадар къалурдай гаф. Кьвед, кьуд, ругуд, муьжуьд жуьт числояр я. Р. 2) вакъиа хьайи югъ: кьад лагьай числодиз марф къвана. Р. 3) вакъиа хьайи варзни югъ. Мартдин къадаз марф кьвада; 4) вакъиа хьайи югьни варзни, йис вири санлай. 1869 - йисан 18майдиз СтIал Сулейман дидедиз хьана..

ЧИСЛИТЕЛЬ урус, матем., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дробда къачузвай пай къалурзавай цифра. Месела, 35 дробда 3 числитель я. Р.

ЧИСЛИТЕЛЬНОЕ урус, граммам., сущ.; -иди, -ида; -яр, -йри, -йра кьадар къалурдай гафарин чIалан пай. ЗатIар ( предметар) гьисабдайла, абурун кьадар ва къайда ( галай-галайвал, тартиб) къалурдай чIалан паюниз числительное лугьуда. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика. Числительнийрикай туькIуьр жезвай наречияр числителънийрихь анжах суффикс -ра акална кхьида, месела вадра, къадра;... къадбара ва я къадбарах кхьидач. «Самур» газ. 2003, 31.

ЧИТ фарс, сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера памбагдин кьелечI, назик парча. Ажеб дамах гваз и дуьнья гьалда на, Бахтавар тир Яру, цIару гуьллуь чит. Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. Винел алай цIару читдин куьгьне яргъандикай аквазвай рехи чуруди чуьнуьхнавай кьурай чин, кьекьемар ацукь хьана, агаж хьанвай зайиф, экуь-хъипи вилер, кьибле пата дагъдин ценерив гвай тамун кIапIалриз ва гъвечIи кьурух векьериз килигзавай. А. Ф. Бубадин веси.

ЧИФ сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера як рганвай яд. Заз як кIандач, за чиф хъвада. Р.

ЧИХЕЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хел. Колхозчийри багълара зулун кIвалахар тухузвай. Багълар кул-кусдикай михьиз, хайи чихелар кIватI хъийизвай, зулун ятар гузвай. А. А. Лезгияр. Йисан гьич, - фикирнай Жабраилан бубади. - ам маймун хътин затI я, таран са чихел гъиле гьатун бес я. Гь. Къ. Им къван, имни терез.

ЧИХЧИХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъвечIи нуькIверин жуьрейрикай са нуькI.

ЧИЧАХ: * чичах хьуй! межд. 'вун гиликьуй' манадин экъуьгъун (гьайвандиз лутъудай).

ЧИЧIеДИ, ЧИЧIЕДИН чIичI существительнидин падежрин формаяр. Кил. ЧIИЧI.

ЧИЧIеК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хъуцIу, кьилди ва я хуьрекдихъ галаз недай вилериз нагъв гъидай кьван туьнт тIямдин набатат. # чичIекдин кьил, чичIекдик ни, чичIекдин хъуьруьшар, чичIекар аладарун. Гъанва лезги шурвани, КIашнишни чичIек, Къайси алай аш авай Сини я гуьрчег. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Юкь агъуз ийиз къацу чичIекар атIуз, юкь дуьзар хьувуна кIунчIар къазвай Шамсидин рикIе Мураданни Саядан буба гьатна. З. Э. Мехъер кьуьл туш. Са гирвенка лапагдин як, са гъапа авай нахутIар, кьве картуф, са чичIек кутуна пити ргана. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧИЧIЕР чIичI существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧIИЧI.

ЧИЧIИ, ЧИЧIиНА чIичI существительнидин падежрин формаяр. Кил. ЧIИЧI.

ЧИШ сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера лезги календарда хъуьтIуьн цIиг алатайла, къведай, алукьдай вахт ( 15 мартдилай). Эхиримжи югъ я чишин, пака хиб жеда -Чуьлда сифте-сифте рангар лазни къиб жеда. И. Гь. Рубаияр.

ЧИШНИ¹ [ччишни] чиш существительнини союз ни. Кил. ЧИШ.

ЧИШНИ² [ччишни] кIус ийизвай ихтилатдик рахазвайдан патай наразивал квайди къалурдай гаф. -Квез чишни, зани сифтедай адан гафар дуьз гьисабнай. Ахпа за фикир ганач, квез чишни, ам терхеба рахазвайди заз чир хьана, - алава хъувуна ЦIаруди. Б. Гь. заз эвера. Хвена кIанда, чишни ваз, аялар...? А. С. Кьве касдин ихтилат. - Рехъхвал яргъалди хьайитIани, а на лугьудай жуьредин инжиклувилер хьанач. КIвале хьтин къулайвилерни хьанач. Чишни ваз мугьманвилер? С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЧКА фарс, сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра 1) тIебиатдин тайин пай, кIус. Гьарнихъай къвез ветIрен лужар, Ам гзаф мурдар чка я. С. С. Синоним: ери. - Яъ! Я дуст! Вун гьинай, и чкаяр гьинай?! Ажеб хьанан вун атана! Винелди экъечI ман. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 2) дуланажагъ идара ийизвай меркездивай яргъа авай инсанрин ерияр. Гьайиф хьи, чкайрал дегишвилер жезвач. К, 1988, 26. X. 3) са кардал машгъул са шумудан зегьметдин ери тартибда турла, гьар садан зегьмет къалурдай гаф. Саки вири хилерай авай агалкьунарни кими-эксиквилер веревирд авурла, дагълух районрикай Ахцегъ район 3 чкадал акъатнава. ЛГ, 2004, 15. VII.... алатай кIелунин йисуз районда тухвай олимпиадайра Зарбафа ингилис чIалай, Оксанади дидед чIалай 1 -чкаяр кьуна. ЛГ, 2004, 23. ХII.

* чка къалурун гл., ни низ 2-касдиз лайихлувал чирун. - Къайгъу авач, вахт кьведа, за абуруз чирда, чпин чка къалурда, 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил. Синоним: чкадал ацукьарун.

* чка атайла нар. гафунин, фикирдин къуват яз. Надир хан вич и агьалийрин викIегьвилел пехил тир. Чка атайла, ада вичин эмирриз «Ихьтин игитар кIанда» лугьузвай. З. Р. Гьажи Дауд.

* чка-чкада(л) нар. виринра, гьар са чкада(л).... чIехи Ленин кьиле акъвазнавай Советрин властдин программа - вири са юргъандик кутун туш. "гьар ни кIвалах авуртIа, гьада неда" лагьай лозунг кьиле тухун я. Чка-чкада чилер кIвалах ийидай лежберрив вахкуда. З. Э. КУТВ-диз фена. Чка-чкада абуру чпиз мукIратIар, рекьер, тукъдай куьсрияр бес тежезвайдакай лагъана. К., 3989, 1. ХII.

* чкадал ацукьарун гл., ни вуж вич виридалайни акьуллуди, гьахълуди яз гьисабзавайдаз кьетIидаказ гьакъикъат чирун. Ахпани заз чизвай бадеди сатул Хелеф халудин кьилиз тевгьидайди, бадедивай ам сатул галачизни чкадал ацукьариз жедайди, вучиз лагьайтIа Хелеф халудиз дишегьлийрихъай вил къягъун хас тир. А. Къ. Нехирбанни лекь. Амма са кар шаксуз я: ихьтин ксар чкадал ацукьарун патал чна чи чирвилер артухарна кIанда. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Синоним: чка къалурун.

* чкадал хтун рах., гл., вуж 1) тIебии еридиз элкъуьн хъувун. Чидач, ам тажуб тирни, тахъайтIа адак гьевес акатнайни, Абасан ичIи тир бейни, гила чкадал хквезвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) расход хьайидан еридал гьахьтин затI хъхьун, эвез хъхьун.

* чкадиз хтун гл., вуж кефсузди сагъ хъхьун. Садбуру лагъана: - ЯнатIа вили? АкI ятIа, Хкведач чкадал ерли. А. Ал. Туьтуькъуш.

* чка-чкада (чка-чкадал) нар. гьар сана(л). Чка-чкада лежберрин ва малдаррин совещанияр кьиле тухвана. З. Э. Муькъвел гелер. - Бакудай са фяле хтанва. Ада чка-чкадал жемятдин арада герек авачир, чIуру хабарар чукIурзава. А. И. Самур.

* чкайрал алайбур сущ меркезрив гекъигайла, агъуз тир чкайра жерибур.

ЧКАДАЛ¹ чка сушествителнидин чкадин II падеждин форма. Кил. ЧКА.

ЧКАДАЛ² посл, ихтилат физвай гьакъикъатдив кьадай кар сад яз, маса кар авун къалурдай гаф. Виш пут акъудна кIани чкадал са шахтади Ирид виш пут акъудна Дашкуьмуьр са фяледи. Х. Т. Темпел ва адан паб. Судьядини "Квахь!" лугьудай чкадал Къуват гана гафариз, - ''Дуьз!" - лагъана. И. Гь. Ярашугь. Жибиндай фадлай цин ранг такур ягълух акъудна, адакай са къадар вахтунда къекъвена, гьисабна, зур манат гудай чкадал, сад са абас, ахпа кьве шигьидин кепекар фу авай къапуниз гадарна. ЛГ, 2004. ЗО. Ш. Синоннмар: еринда, звезда.

ЧКАДИН прил. никай-квекай ихтилат физватIа, гьам авай чкадиз талукь. Советрин девир тир. Кьасум муаллимди чкадин "Зегьметдин пайдах" газетдиз сатирадин шиир акъудда. М. Гьажиев. Бес ам зун тир эхир! Ам (3. Эфевдиев. - А. Г.) 1919 - йисуз бубадихъ, малла Мегъамедахъ, галаз чкадин агьалийрикай пияда кьушун вичин гьукумдиз табийриз кIан хьайи гарнизондиз акси къарагъна. И. Гь.... 1936-1956 - йисара лезгияр Азербайжандин чкадин халкь туширди субутиз кIанз алахъна, чи кьилел гъайи мусибатрикай хабар авачир. М. М. Лацу лекеяр. Дугъриданни, яракьлу бандитрин къаст чкадин колхоздин мал тарашун, халкь рекьелай алудун тир. ЛГ, 2003, 25. ХII. * тIач чуквадинди, свас чкадинди кIанда. Антоним: патан.

* чкадин бюджет сущ. са гьукуматда кьилдинди тир республикадин, республикада кьилдинди тир райондин харжлух. Районрин ва шегьеррин администрацийри 2004 - йисан 1 -апрелдалди чкадин бюджетар тамамарунин вацран гьахъ-гьисабра, и распоряженидин 1 -пунктунихъ галаз кьадайвал, коммунальный игьтияжрин ( электроэнергиядин, газдин) субсидияр гуниз серфнавай харжияр къалурин. ЛГ, 2004, 15. VII.

* чкадин наречие граммат., сущ. кар жезвай чка къалурдай гаф. Чкадин наречияр саки вири къалурунин тIварцIиэвезар я: ина, ана, атIана, агъадихъ ва мсб. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика.

* чкадин падеж граммат., сущ. существительное рахунра дегиш хьайила, чка къалурдай манада авай формадин тIвар. Лезги чIала цIемуьжуьд падеж ава. Абурукай кьуд падеждиз дибдин падежар лугьуда... Амай цукьуд падеждиз чкадин падежар лугьуда. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика.

ЧКАЛ сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра 1) салан ва чуьлдин емишрин винел къат. Зун пакамаз хали нез-нез фида, чкалар за рекьиз гадарда, гьа чкалар кьуна фейила, вун дуьз чи никIел атана акъатда... Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса, [Нашамур]. Бананар нез, чкалар къуншидин гьаятдиз гадриз. ГьикI я? Ф. Б. Филиал. 2) тарцин тандин, хилерин кIарасдин винел алай хам. НуькIрен булахдин гьамга хьтин яд гъулцин чкалдикай раснавай чIурхардай цIарцIар гунивди, ширширдин ван алаз авахьзавай. З. Э. Булахдал. 3) хуьрек гьазурзавай тинидикай авунвай кьелечI чар хьтинди.... ХинкIардин чкалар атIана гъазур тир. Сергни гатана тавуна авай. З. Э. КУТВ-диз фена - КIус хинкIар амаче. Эхиримжи чкалар за жуваз акъуднай, - язух къведай тегьерда лагьана къариди. Гь. Къ. Четин бахт.

ЧКIАНА чукIун глаголдин акьалтIай алатай вахтунин форма. Кил. ЧУКIУН.

ЧКIИЗ, ЧКIиН чкIун глаголдин формаяр. Кил. ЧУКIУН.

ЧЛА || ЧИЛА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) хъуьтIуьн вахтунда севре ахварик кваз ял ядай гьал. ХъуьтIуьз Риза члада гьахьай кIизри хьиз кIваляй экъечI хъийидачир. А. Ф. Риза. Са бязи гьайванар чилада гьатда, яни хъуьтIуьн ахвариз фида. З. А. К. "ТIебиат чирун. 2) аялрин тIалдин са жуьре. ☼ М. М. Гьажиева ( кил. Лезги чIалан орфографиядин словарь, 1955), Б. Б. Талибова ( кил. Лезгинскорусский словарь, 1966) чла, Р. И. Гьайдарова чила ( кил. Лезги чIалан орфографиядин словарь, 2001) кхьин теклифзава.

ЧЛАФ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ктIай кIарас.

ЧЛАХЪ т-б"., прил. 1) чапла гъил галай патан. Члахъ патахъай цавун аршдай атай цIун хци ялав эрчIи патахъ дагъларин кукIушриз яна. А. А. Пад хьайи рагъ. Синоним: чапла. 2) цI., куьч. гьиллебазвилин, масад алцурарна жуванди яз кьадай. Таб, гьилле члахъ Я чидай кIвалах, Тежер сад чIалахъ. Ихьтин хума чахъ гьикI галукьна, лагь, Я чан Сад Аллагь. М. Ж.

ЧЛАХЪ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) эрчIи гъилелай чапла гъилел гзаф кIвалахдайди. 2) нугъ, гъил(ер) галачирди.

* члахъ хьун 'нугъ. эрчIи гъили кIвалах тихйидай зайиф гьалдиз атун. Синоним: маймах хьун.

ЧЛАХЪВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чапла гъилел кIвалахзавай гьал.

ЧЛАХъУН нугъ., гл.; -да; -на гъил(ер) галачир гьалдиз гъун. Гьа вугана. Зукь атIана, КIвал-югъ такваз, алахъна. Лагь, Казумаз вуч атанай? - Кьве гъилни кваз члахъна. Т. А. Фу квахь тавурай.

ЧЛЕН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсанрин тайин мурадар, къастар авай кIватIалдикай сад.... Пиралидиз а вахтунда Журналистрин союздин член жез кIан хьанай. М. Садикь. Дуст. ТIвар "Дагъустан" ятIани, ина авайбур анжах лезгияр я. 1995 - йисуз тешкил хьанвай и жемиятдиз 150-даз мукьва член ава. Гьар членди йиса 2 доллар членвилин гьакъи гузва. Р. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъара авай жуванбур || «Самур» газ., 2002, 25.I.

ЧЛЕНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера член тир гьал. Коммунист партиядин членвилин тIвар за вилин нине хьиз хуьда... З. Э. Муькъвел гелер. 1932 - йисуз Хуьруьг Тагьир коммунистрин партиядин членвилиз гъахьна. А. Гьажимурадов. Зегьметдин ашукь. Хайи хуьре колхоз тешкил хьайила, Гьажи анин членвиле гьахьна. К. К. РикIе мани авайбур. ЦIийи уьмуьр туькIуьрунин кIвалахра активвилелди иштаракзавай Къази 1940 - йисуз ВКП( б)-дин членвиле кьабулна. ЛГ, 2004, 21.II.

ЧНА чун тIварц}иэвездин актив падеждин форма. Кил. ЧУн.

ЧПИ, ЧПИЗ, ЧПИН чеб тIврацIиэвездин падежрин формаяр. Кил. ЧЕБ.

ЧУБАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьлуь гьайванрихъ (хиперихъ, цIегьерихъ) гелкъвезвайди. Хипериз - яйлах, Дагълара булах, Рагъул кицI къвалахъ, Чубандиз - чумахъ ХупI ярашугъ я. С. С. Квез вуч ярашугъ я.

* чубандиз кIан хьайила, кьунакайни ниси хкудда мисал 'са кар ийиз кIан хьайитIа, тежедай кIвалах авайди туш' манадин мисал. Квез чида хьи, чубандиз кIан хьайила, кьунакайни ниси хкудда. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧУБАнВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера куьлуь гьайванрихъ гелкъведай пешекарвал. ЯхцIурни цIуд йис я на чубанвиле кIвалахиз, Гзаф сар я колхозди ви зегьметдал дамахиз; А. Мут. Сагърай Асанбек-дадаш.

* чубанвал авун гл., ни куьлуь гьайванрихъ гелкъведай пешекарвал авун. - Вирида Риза, -лагьана Сарухана, - кеспи ийизва, сада цан цазва, сада мал хуьзва, сада гвен гуьзва, сада рабочийвал ийизва, садани чубанвал ийизва. Уьмуьр гьахьтинди я ман! А. Ф. Риза. Зун чубан яз гила яхцIур йис кьван жезва. За зи уьмуьр гьа икI чарабуруз чубанвал ийиз акъудзавайди я. А. Ф. Лянет.

ЧУБАРУК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чими гьава кIандай хур лацу, тум мукIратIдиз ухшар авай, кIвалин къаварик муг ийидай къуш. Чубарукар, вили лифер - Ажеб гуьзел вахт я гатфар. Ф. Ам, гагь гъил юзуриз, гагь кьил галтадиз, гагь вичин чубарукдин лувар хьтин рцIамар хкажиз, еке чIулав вилери цIарцIар гуз, рахазвай. З. Э. Муькъвел гелер.

ЧУВАЛ 'туьрк, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри. -ра пар яз тухудай, хуьдай майишатдин затIар тун патал канабдин гъалуникай хранвай затI (тапракдилай еке). Ибур са йифиз чуваларни гваз мад къизилар чуьнуьхиз фена. Ф. Халуни хтул. Мукьвал-мукьвал гьамамдай хуьквезвай кIула еке чувалар авай дишегьлияр гьалтзавай. А. А. Лезгияр. Сифте кьве чувал къуьл регъуьз тухвайдалай гуьгъуьниз ( агъабат хийир хьайи Асвар дайиди араба вуганай) кьве варз алатнавай. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр.

ЧУВУД сущ.; -ди. -да; -ар, -ри. -ра эвелан семитрин тайифайрик акатзавай, гила Израилда ва гзаф маса уьлквейра яшамиш жезвай миллет. Акахьнава къе мусурман, чувуд, Динар чара яз, сад хьанва умуд. М. Ж. Меслят ийиз зи патав ша.

ЧУГУН кил. ЧУЬГУЬН,

ЧУГЪУЛ¹ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра садакай масадаз ийизвай, ам такIанардай, тапан гаф, ихтилат. Синонимар: фитне, буьгьтен.

ЧУГЪУЛ¹ туьрк, нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра эцигзавай цлан дуьзвал чирдай махсус алат (епинихъ залан затI акалнавай).

ЧУГЪУНДУР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра элкъвей турп хьтин, яру рангадини салан майва. Хъипи газардик ва яру чугъундурдик кутунвай келемдик еке лезет гузвай. А. А. Пад хьайи рагъ. Ивидин гемоглобин тIимил тирла, ихьтин къаришмади куьмек гуда: са стакандавай газаррин, чугъундуррин ва чIулав турпунин миже вири сад-садак какадарна ва аниз 200 г. вирт, са лимондин миже алава хъувуна холодильникда хуьда. Йикъа пуд сеферда фу недалди са сят амаз хуьрекдин са тIурунавайди ишлемишда. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЧУКВАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра таза аялдал алчукдай, галчукдай пек-лек. КилигайтIа, тIеквенда кьурай векьер алчукна, чукварда авай аялар хьиз, жанавурдин шарагар авай. ЛГ, 2004, 27.1V.

ЧУКУРУН¹ гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чукур авун, чукур тавун, чукур тахвун, чукур хъийимир 1) зарбдиз ва мукьвал-мукьвал камар къачуна вилик фин. Гьайванди алай чкадлай кьудалди чукурна. А. А. Умуд. Синоним: зверун. 2) ни вуж-вуч са гьихьтин ятIани чIуру кар авурди кIваливай, кIвалахдивай, кIелунивай яргъа авун, кьакъудун. Ахпа Гачал кIула фекьидин мейитни аваз юкъван папан ракIарихъ фена, гьадани, чIехи папа хьиз, сеперар гана, чукурна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Ада паб кIвализ хутахда, гачал руш терсина ламрал акьадарна, вичин вилаятдай чукурда. Ф, Бибихатун. [Амахан] - Квез вуч аватIа чидани? Семедан а Шурада кIелзавай гада вуч я, ам мектебдай чукурна лугьузва. Гь. Гь. Колхоз. Ваз минет хьурай, Селим, алад! ~ На зун чукурзавани? - жузуна Селима, Зелфидиз мукьва хьана. А. А. Умуд. Лугьузва хьи, и магьледин агьалияр Надир-шагьди, Гияр шегьердал гьужумайла ва душман дагъларай чукурайла, кана. ЛГ, 2003, 4. ХII. Синоним: рахкуун.

* чукуриз-чукуриз нар. акъваз тавуна звериз-звериз. Синоним: кьудалди.

ЧУКЬВАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дараматдин юкьвалай вегьезвай чIуларин кьилер эцигзавай яцIу яргъи кIарас. ТIунни дирек, тахта кесек, чIуьл чIугунвай чукьван ава... Е. Э. КьепIирви Алидин кIвалернн тариф. 2) виликдай хуьруьн кимерал инсанар ацукьун патал эцигдай яцIу кIарас(ар). Садбур ацукьна кIанера чукъванрал, Садбур элкъвена акъвазна кIвачерал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжур. Ибур и рахунрик квайла, куьчедин а пата чукьвандал кулак Верди ва куьгьне кавха Муса ацукьнавай. З. Э. Муькъвел гелер. Синонимар: сижиф, гъвар, шалман.

ЧУКIУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра як, ниси, тIвалкьал атIун патал гьазурнавай хци мурз алай жибикда твадай гъвечIи алат. Кимел хкат хьана ацукьнавай Вердиди кисна, чукIулдалди туькъвелар ийизвай. З. Э. Муькъвел гелер. Акуна адаз нацIун гуьзел тан. КьатIна чукулдив туькIуьрна кфил. А. Ал. НацI. -Маншаллагь, хтул, лап зулун кьар кьван авайди я, - лагьана, Жавата тумунихъ тIасма галай еке чкIул акъудна. Гь. М. Им къван, имни терез. Хьелчиди ашукь лишандик кутуна ва адал вичин чукIул хьтин хци хьел ахъайна. З. Гь. Лезгийрин риваят. Саудовский Аравиядин Пачагьлугъди и уьлкведиз гъун кьадагъа авунвай шейэр ва товарар, гьа гьисабдай яз гъуьрчехъанвилин тфенгар, чукIулар, хинжалар, турар, гьакIни йифиз аквадай приборар гъунал кьадагъа алайди тестикьрзава. ЛГ, 2003, 13. XI.

ЧУКIУН гл.; -икIида, -кIана; -икIиз, -икIизва; -укIукI, -икIан, - укIурай, -икIимир; чукIун тавун, чукIун тахвун, чукIун хъийимир 1) кьакьанвилихъди эцигнавай дарамат чилихъди ацахьун. Синоним: уьцIуьн. 2) куьч. инсанри галайвал тавун себеб яз, къайдадикай хкатун. ЧIижерин кул хьиз, инсанар алтIушзавай кимихъ виликан гъунар амукьнач. Гьатта акунарни кваз дегиш хьана, ам михьиз чкIиз башламишна, ЛГ, 2003, 4. ХII. 3) вужар-вучар гьар патахъ фин. Гьа и кар себеб хьана, клубдиз кIватI хьайи кьван жемят чукIун хъувунай. А. А. Умуд. Гьяддин юкъуз Самбурдай райондин векилар атана, жемят кIватI хьана, амма инсанар чкIизвач. К., 1988, 25. ХI. КичI акатай ничхирри къал къачуна, кул-кусрай къуьрер, маса гьайванар инихъ-анихъ чкIана. А. А. Пад хьайи рагъ. 4) авачир, амачир гьалдиз атун. Кьадагъа авуналди партия чкидач. Р.

ЧУКIУРУН гл., каузатив, ни вуч; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; чукIур авун, чукIур тавун, чукIур тахвун, чукIур хъийимир 1) кьакьанвилихъди эцигнавай дарамат чилихъди ацахьай гьалдиз гъун. ЦIийи къазма эцигдалди, куьгьне кIвалер чIурмир. Р. Синоним: уьцIуьрун. 2) вуч гьар патахъ пайи-паяр авун. Сегьер-сегьер дагъда сиягьатда на, ЧукIур ийиз беневшад гар, Гьалимат... Е. Э. Гьалимат. Район чукIурайла, 16 агъзурдалай гзаф тир.. Дагъустандин картадал икьван агьалияр авай маса са районни чукIурайди туш. ЧукIурнатIани, фад арадал хканай. ЛГ, 2005, 4. VШ. 3) куьч. машгьур авун, масадбуруз ахъаюн, чир жедайвал авун. Ада вичиз ван хьайи гаф-чIал, цекврекай фил авуна, уьлкведиз чукIурда. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Са сивел къаб алачирда чIехи арифдардикай, авай-авачирдини кутуна, жемятдин арада къундармаяр чукIурна. А. Э. Шаирдин тарсар. 4) гьакъикъат яз хьурун. VII лагьай асирдиз Кавказский Албания арабри чапхунчивилелди кьуна ва лезги чIалал рахазвай халкьарин арада ислам чукIурна. ЛГ, 2004, 8. VII.

ЧУЛ [ччул] сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара кIерецдин хвехверни цур акадарна махсус жуьреда гьазурнавай недай затI.

ЧУМАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра тарал жедай яру куьлуь (цурувални ширинвая акахьай, яргъи-шуькIуь цил авай) емишар. Абуруз чIахарин ашдин ва чумаларни пIинияр квай чуквадин къадир авай. З. Э. Муькъвел гелер. Абур къведни чумалар ва кицикар гъиз тамузни фидай. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

* чумал тар сущ. чумалар жедай тар. Рамзиди чумал тарцелай кьуру бипIинар кIватIна хирел эцигна, кIвачел яйлух алчудна. З. Э. Рамзият. ХъуьтIуьзни кваз цуькведава чумал тар, ХъуьтIуькайни ада гатфар ийизва. А. Ал. Чумал тар.

ЧУМАХъ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чубандин гъиле жедай махсус лаш. Вибур вири тапарар я, вун гьарамзада я; мад чун садни ви гафунихъ ягъадач, - лагьана, вичин гъилевай чумахъ юзурна, Фекьи ламралай аватай хьиз хьана. Ф. Фекьини чубан. Хипериз - яйлах, Дагълара - булах, Рагъул кицI къвалахъ, Чубандиз - чумахъ ХупI ярашугь я. С. С: Квез вуч ярашугь я. Куьнени яхъ гъиле чумахъ, чубандилай къачу чешне... РикIе адан ашкъи аваз, масадан тIвар кьамир, рушар. З. Р. Рушар.

ЧУМАЧИ нугъ., т-б., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра арабадик ва я куьтендик вик алай малар кутIундай кIар(ар).

ЧУМУР туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цацар алай чилин валар. Там атIудайла, инавай вакIар катиз тамун къвалав гвай зурба чумурриз фенай кьван. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. За квез, айгьана икI-акI хьайитIа, кьилдин рехъни гьазурнава, - алава хъувуна. Къазмадин кIаняй акъудна, чумуррикай тухванвай рехъ къалурна. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧУН тIв. эвез; -на, -а 1) рахазвайди ва ада вичин терефдик кутазвайбур. Самурдани, Къубадани, Куьреда Авазва чахъ хва-стхадин ерияр. С. Шарвилидин невеяр. Я стха Гъалиб, чаз квехъ галаз кьавум жез кIанзава. куь рушаз чи гада, чи гададизни куь руш кIанзава... И. В. Чирхчир. 2) Кьасумахуьр агъадава, Са тIилмил кьван вине кIан тир. Агъдин перем алай хала, Чаз вун авай кIвале кIан тир. Ф. Ашкъидикай ва дердиникай манияр. 2) рахазвайди вич. Чаз Сулейманан азербайжан чIалал шиирар туькIуьриз алахъунин тежрибадикай рахаз кIанзава. М. М. Гь. (СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар).

ЧУП: * чуп-чIулав нар. лап чIулав. Чуп - чIулав хъхьана Жив хьиз лацу кьил.. А. Ал. Пуд хали.

ЧУП нугъ., кил. ЧИЛ.

ЧУПЛАХ туьрк, прил. винел патал жедай затI (ар) алачир (аламачир). Гила а чкаяр тар-там амачиз чуплах тир. А. А. Умуд. Кьуьнтерал къведалди гъилин ацIай лацу цIумар чуплах я... А. А. Лезгияр., Суламидин гьакьекьар хьтин вилер вичин вилик квай гьавизда чуплах яз къатканвай таза рушал алукьна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* чуплах хьун гл., вуж-вуч винел патал жедай затI(ар) алачир (аламачир) гьалда хьун. КIевайтIа ник цацари, цуьк алачир, Керки къачу - къацариз лап хуш жеда, Чуплах жеда багъни, ви гъил галачир... А. С. Дишегьли. Къазибеган шуьшкани чуплахзавай... А. А, Пад хьайи рагъ.

ЧУПЛАХАРУН || ЧУПЛАХУН гл., каузатив, ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -их, -зава винел патал жедай затI(ар) алачир (аламачир) гьалдиз гъун. Зулу тарар-тамар чуплахарда, гатфари дуьнья гуьзеларда. Р.

ЧУПЛАХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чуплах тир гьал.

ЧУПЛАХВИЛЕЛДИ нар. чуплахвал хас яз. Синонимар: кьецIила, чуплахдиз, чуплахдаказ.

ЧУПЛАХДА гьал чуплах гьалда ава.

ЧУПЛАХДАКАЗ нар. винел патал жедай затI(ар) алачиз (аламачиз) хьиз. Синонимар: кьецIила, чуплахвилелди, чуплахдиз.

ЧУПЛАХДИЗ нар. винел патал жедай затI(ар) алачиз (аламачиз) Гелидин гьакъиндай инсанрин сивера жуьреба-жуьре рахунар авай, гуя ам чуплахдиз Аль халудин резиденцияда къекъвезва лугьуз. Х. Ш. Ева Браун. Синонимар: кьецIила, чуплахвилелди, чуплахдаказ.

ЧУПЛАХЗАВА¹ чуплахун глаголдин форма. Кил. ЧУПЛАХУН.

ЧУПЛАХЗАВА² гьал винел патал жедай затI(ар) алачир (аламачир) гьалда ава.

ЧУПЛАХУН кил. ЧУПЛАХАРУН.

ЧУПУР прил. чиник куьлуь тIвехер квай. [Элдер] - Жеч гьа, низ тухузва? Низ? [Пейкер]. - А вини магьледа авай Келбиханан гада, а чупур лугьудайди вуч я, гьадаз. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Султанмурад бирдан кисна. Адан чупур чина са гьихьтин ятIани амалдар ишигъ гьатна. А. А. Умуд. - Акъваз, акъваз! - лагьана чин чупур, кьери спелар квай итимди. А. А. Лезгияр.

ЧУРНА прил. эхирдал кьван тамам тушир. Синоним: сифтегьан.

ЧУРТ урус,; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гьисабунар ийидай алатдин тадарак.

* чурт вегьин рах., гл., ни счётдал гьисаб кьун. Вигьиз чурт гьисаб ийиз ваз шумуд динар хьана хьи? Е. Э. Дуст Ягьиядиз.

ЧУРТКА урус, рах., <, сущ.; ~ди, -да; -яр, -йри, -йра кIарпIучIрал гьисабар ийидай алат. Ахмакь жемир, ам уьмуьр я чурткадин КIарпIучIар хьиз физвай такваз вилериз! А. Ал. Рубай.

ЧУРУ¹ [чпуру] прил. хъипи.

* чуру авун гл. ни-куь вуч хъипи рангунин гьалдиз гъун. Вахтуни чуру авунвай чарарин ял акъатна. Хвани, са вучтин ятIани аламат вилив хуьзвайди хьиз, килигиз акъвазнавай. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЧУРУ² [ччуру] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра итимдин ченедални хъуькъверал жедай чIар. Муьгьуьббатди лацу изва чуру, кьил... Е. Э. Яр гуьзел. Гъурбатда ваз "Я къураба" лагьайла, Вун итимдай такьаз вавди рахайла, Вилин накьвар чурудлайгъуз чкIайла, Женнет ятIан, рикIиз лянет къведа, дуст. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Сейке итим, чуру рехи, Рахадайла, гафар пехъи, Жедайд туш я чиниз регъуь, Адан инсанвилин гьал кьий. С. С. Темпел. Са шумуд йикъан чуру аламай адан хъуькъвяй чинал рех янавай къалин спелрал жанг ацукьнавай. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам.

* чуру тун[тhу^н] гл., ни итимдин чинал жедай чIарар алуд тавун. Мукьвабурукай сад кечмиш хьайила, чуру тада, мукьвабуруз шадвал хьайила, чуру твада. Р.

* чуру тун [тту^н] гл., ни ни итимдин чинал жедай чIарар махсус алатдалди алудун. Зун и фикирдал кIевиз акъвазна ва, электробритвадал чуру туна, парталар алукIна, куьчедиз экъечIиз кIанз рак ахъайнамаз, Ольгадин сес акъатна... А. М. Мурк ракьини цIурурда. Гьамиша хьиз, къени ам, фад къарагъна, чуру тваз гатIумна. Ш. Исаев. 3и фонарар.

ЧУРУЖ чурун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧУРУН.

ЧУРУЗ нугъ. чурун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧУРУН.

ЧУРУН гл.; -рада, -рана; -раз, -разва; -уруж, -ран, -урурай, -рамир; чурун тавун, чурун тахвун, чурун хъийимир 1) ни вуч ицIи затI цIун чимивилелди недай гьалдиз гъун. Ирид чIулав гьер тукIуна - Ирид чIулав гьер чрана, Ирид чIулав гьер ргана. Ф, Куьчеда мангъалрал чразвай къавурмайрин ни кьуд патахъ чкIанва. З. Э. Муькъвел гелер. 2) ракъинин нурарикди гзаф чими гьалдиз атун. Къе куьчедиз экъечIиз жедач, ракьини кузва, чрада. Р. 3) емишар недай еридив агакьун. ЦIи пIинияр фад чрана, - гад гурлу жеда. Р. 4) куьч. акьуллу хьун, зигьинлу хьун. А зур базаррикай хабар авачир, бегъем чурун тавунвайда ийидай хьтин гафар я. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Шекер Исламовна яру диплом гвай, чешнелу муаллим, лап гьа куьне тIалабай хьтин чранвай тербиячи я. К. К. Диде хьайи югъ.

ЧУРУТМИШ: * чурутмиш хьун гл. тIебии гьалдай акъатун, чIур хьун (як, якIун затI). Чумуррай мейит жагъана. Ам чурутмиш жезвай. З. Э. Кек галкIизва.

ЧУРЧУЛ [чhурччул] фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, йри, -ра зарбдиз чиляй фидай, чилин ранг алай, винел пад кьелечI къабухди кIевнавай, мурдардилай куьруь гьайван. Гьинва верхиш, беневша, алахьай гьава? Гьинва чурчул, цвег-паша? Члада ава. А. Ал. Зулун кьуд шикил. Гъуьлягъни чурчул, Байбутни чукIул -Вири яракь-хьелзава алпанвийри. Х. Х. Масан баде. Синонимар: хурлинкI, къвершил.

ЧУСТАР сущ., гзафв. къ.; -и, -а кIвачин кьезил къапар. КIвачел чустар, тандем кьелечI булушка алай ам, Марьям тир. 3. Э. Кек галкIизва.

ЧУХВА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) винелай алукIдай хилер галай сун партал. Къармукъда талер авай, Чухвада хуьлер авай, Япунжидал чиг аламай, Дегьне кьенардал гьякь аламай, Хва, вай, дидедин!. Ф. - Валлагь якьадаш Селим, -лагьана патав гвайда кьуьнуьхъай галатнавай чухвадин пад чIугун хъувунивди, - чибур пехилвал ийидайбур я. З. Э. Муькьвел гелер. 2) куьч. бегьемсуз кас. Тай хьаначир ви гада а чухвайриз КIанивиляй чи Эминан манияр. А. С. Белки, шаир тир жеди? Стхадикай рахаз стха -чарада вуч къимет гурай? Диде-буба течир чухва - ваз нин патай гьуьрмет хьурай? А. Исм. Рубай.

ЧУХВАЗ чухун глаголдин мурадвилин форма. Кил. чухун.

ЧУХДА туьрк, т-б., кIус са никай-квекай ятIани наразивал къалурдайла, лугьудай гаф. ' И хабар агакьай кулак Асанай гьарай акъатна. - Вуч, вуч! КIвалик рухни квачир Хидир! Чухда ам партизан хьана... З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧУХСАГЪУЛ межд. 'пара сагърай' манадин гаф. Инал Далалубегьлидиз чухсагъул ва пачагьдиз сагърай лагьана, мугьман, вичин лам вилик кутуна, вичин ватан галай патахъ еримиш хьана. Ф. Далалубегьли.... дишегьлидиз патай хьиз, Лугьузва за: «Чухсагъул ваз, кIаниди'.». А. С. Чухсагъул ваз. Чухсагъул квез, бубаяр, зун саймишна, Бахтлу жеч хва вичиз буба кIан тахьай. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

ЧУХТА т-б., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дишегьлидин кьилин чIарар вичин къене туна кIевдай затI. Дишегьли-вах. мад цIийиз чи бахтуниз, Аквар гьалда, чIулав чухта хквезва. С. Мислимат. Кьил денг ийимир! Синоним: шуткъу.

ЧУХТАН арал. гьикьван лагьайтIани; гьакъикъатда. Я кас, чухтан, чара кас туширтIани, абуруз вуч авай чи веледрикай. А. Исм. Вацран мичIер.

ЧУХУН гл., ни вуч; -вана, -вада; -ваз, -вазва; -ух, -ван, -урай, -вамир; чухун тавун, чухун тахвун, чухун хъийимир 1) квазвай чкадиз регьят хьун паталди тупIар ва я кикер экъуьрун. Йиф атайла, казармада, «чарах-чарах» къачуна, чухунин ван гьатдай. А. Ф. Бубадин веси. ГъвечIи чIавуз чун къуншияр тир, на чухванай зи эрчIи гъил. З. Р. Алама. 2) чиляй экъечIнавай набататар (векь(ер), хъач(ар)) гъилелди атIун. - Гила, ваз кIан хьайитIа, чавай нагьарар авуртIа жеда, - нек авай кьаб дуьз чкадал эцигна, сагьибди са гъапавай векьер чухвана. Б. Гь. Заз эвера. Са сеферда атана, Ни ятIани чухвана, Чинеба зи салавай Хьчар вири тухвана. Б. С. Са сеферда. 3) къушралай цIакулар алудун. Вил акьална ахъайдалди чухвадай за къвед! К, 1985, 26. VII. 4) куьч. гвай затI къакъудун, кесиб гьалдиз, бахтсуз гьалдиз гъун. Ингье, чан вах, и хуьруьн универмагдай са вижевай лацу келегъа маса къачунва. Сифте авач лагьана. Ахпа са вад манат кьил гайила кIаникай хкудна гъиле туна. Чухунар я, чухунар. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Зун гъамари чухвайди туш, инсанар, Зун акур кьван гъамар чеб гьакI кIар хьана. М. Ж.

ЧУХУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъвечIи кIам. МичIи чкада вилик вегьей кIвач гъвечIи чухурдиз аватна, виликди будурмиш хьана. А. А. Лезгияр. Чухурдилай хкадарна элячIдайла, са цIуд йиса авай гададин бармак кьилелай алатна, руг кьилеллаз авахьна. Гь. М. Им къван, имни терез. Агъадихъай, вацI авахьзавай чухурдин кьилел алай цавук са бубат экв акатнамазди ахварикай кватай ам, гилани и къвал, а къвал экьуьриз яргъандик кума. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЧУХУХ чухун глаголдин эмирдин форма. Кил. ЧУХУН.

ЧУХЬ сущ.; -вади, -вада; -вар, -вари, -вара инсандин, гьайвандин бедендикай хкатзавай хъвайи яд. Садбуру чухь дарман яз хъвада. Р. Синонимар: кьери яд, цис, цвар.

* чухь авун гл., ни куь руфуна авай яд гьаядай акъудун. Йифиз аялдиз яд гумир, - чухь ийида, месер кьежирда. Р. Синоним: чухьун.

* чухь галаз хьун гл., нихъ руфуна авай яд гьаядай акъудиз кIан хьун.

ЧУХЬАС в., сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра 1) шалварда цвар ийидай эркек аял. 2) ( такIанвилин гьиссер кваз) руш аял.

ЧУХЬУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин. -рай, -мир; чухь авун, чухь тавун, чухь тахвун, чухь хъийимир руфуна авай яд гьаядай акъудун. Синоним: чухь авун.

ЧУЬГУЬН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. –ра 1) кIеви ва залан металлдин жуьре. 2) цIал эцигна фу чрадай элкъвей алат.

ЧУЬГУЬНДИН || ЧУГУНДИН прил. чуьгьуьндикай раснавай. Терезрин са хиле чугундин чивин эцигна, муькуь хилени - гъуьр авай гъвечIи турба. Гь. Къ. Четин бахт.

ЧУЬК сущ.; -веди, -веда; -ер. -ери, -ера кьурай емишар, чIахар акадарна гьазурнавай жими хапIа. Холодильникда ва я къайи чкада чуьк 23 юкъузни хуьз жеда. "Лезгистан" журн., 1992, № 1 -2.

ЧУькь: * чуькь акъат тавун гл., няй сес, гаф(ар) акъат тавун. Жамалан чиниз зулун шикилар атана, амма сивяй чуькьни акъатнач... К.. 1988, 28. ХII.

* чуькь авун гл., ни са вуч ятIани лугьун. Мусаев ялавлу хьанач. Ван жедайвал ада чуькь авунач, амма рикIин кьеняй ада еке наразивал малумарна. А. А. Лезгияр. Синоним: чуькьун.

* чуькь тавун гл. ни низ рахун тавун. Чуькь тавуна ацукь, къабандин руш, зи крар заз хъсандиз чида, са чIавузни ваз зи крарик кьаришмиш жез кIан жемир. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Гьуьсейноваз. я вич директорди къаршиламишун, я вичиз ада гайи жаваб хуш хьанач. Гьавиляй ам, мад чуькьни тавуна, хъфена. А. А. Умуд. [Къурбан]. - Вучиз, Гьажимурад халу? - стхайри чуькь тавурла, руша вичин викIегьвал къалурзава. Б. Гь. ТIварун стха.

ЧУЬКЬА чуькьун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧУЬКЬУН.

ЧУЬКЬВЕН [ччуькьвен] чуькьуьн глаголдин теклифдин форма. Кил. ЧУЬКЬУЬН.

ЧУЬКЬИН [ччуькьи"] чуькьун глаголдин теклифдин форма. Кил. ЧУЬКЬУН.

ЧУЬКЬУН [ччуькьун] рах., гл., ни низ -да, -на; -а || ая, -ин, -рай, -мир; чуькь авун, чуькь тавун, чуькь тахвун, чуькь хъийимир рахун, гаф акъудун. Чуькьни тийир дустар хьайи кас шедачни? Е. Э. Заз сабур гуз. ☼ М. М. Гьажиева и гафунин буйругъдин форма чуькьа ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 5955, 1374.), эхиримжи йисарин орфографиядин словарра чуькь ая норма яз ганва(кил. М. М. Г., Р. И. Г. У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001 ). Чи фикирдалди, алай вахтунда кьве вариантни ишлемишзава. Синоним: чуькь авун.

ЧУЬКЬУЬКЬ [чhуькьуькь] чуькьуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧУЬКЬУЬН.

ЧУЬКЬУЬН [ччуькьуьн] гл.; -веда, -вена; -уькь, -вен, -уьрай, -вемир; чуькьуьн тавун, чуькьуьн тахвун, чуькьуьн хъийимир 1) ни-куь вуж-вуч кьве патахъай ва я вири патарихъай са гьихьтин ятIани къуват илис хьун. ЦIийи туфлийри кIвач чуькьведа. Р. 2) куьч., ни низ, нин квез хъел кваз ягъун. - Ма, пул на вахчу, заз гежзава, - лагьана, гъилиз куьс гана, кавхадин кукIваз са пем чуькьвена, вич хъфена. Ф. Пул на вахчу, заз гежзава. Зун серсер хьанва. кьилиз якIв чуькьвейди хьиз ава. М. Б. "Жигули". Синонимар: ягъун, вегьин. 3) в., ни нин-куьн къене патаз ракъурун. Зи паб дустагъдиз чуькьвена. А. А. Ирид цаварик Самурдин ван. Синоним: тун. * къуьнер чуькьуьн.

ЧУЬЛ туьрк, сущ.; -ди. -да; -лер, -лери, -лера инсанар яшамиш тежезвай бушлух чкая(яр) Къужа пашмандиз и чуьлдиз атана килигайтIа, - инал са хъсан кIвалер хьанва. Ф. КIватIашдин мах. Муьнуьгъдиз - фур, лекьрез - цавар, Пеленгдиз - там, гъуьлягъдиз – чуьл. А. С. Муьнуьгъдиз - фур...

ЧУЬНГУЬР туьрк, сущ,; -ди, -да; -ар, -ри, -ра музыкадин сесер симерай акъуддай, хурал кьуна ядай алат. [Мердан]. - Къурбан, къала кван а хкунихъ галай чуьнгуьр зав гице, са тIимил шадвал ийин чна. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Вири итимар къвалал гапур алаз къекъвезвайтIа, ашукьди вичин къвалалай чуьнгуьр кими ийидачир, ам адан яракь тир ва гьамиша бакара къвезвай. З. Гь. Лезгийрин риваят. Са арадалди веревирдерик хьайи Уьздена чуьнгуьр хкунихъ акална. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* чуьнгуьр ягъун гл., ни чуьнгуьрдай музыкадин сесер акъудун. - На чуьнгуьр ягъ, за дем кутан... Ф. Уьзден буба, жегьил вахтара на ашукьвилер авурди чаз виридаз чида. Яраб квевай а вахтара хьиз чуьнгуьр ягъиз хьижезматIа? - жузуна Нурдина. С. Ярагъви ашукьУьзден.

ЧУЬНГУЬТ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра 1) сад-садак ккIанвай кьве кIерец санал. Чаз кIан я Чи чан я Чилин наз. Кьве рикIин Ашкъидин Чуьнгуьт. А. Ал. Ашкъидин чуьнгуьт. 2) (чIехи гьарфуналди - Ч) эркекдин тIвар: Чуьнгуьт -а, -а.

ЧУЬНУЬРУГ кил. ЧИНЕРУГ.

ЧУЬНУЬХ: * чуьнуьх авун гл., ни-куь вуч-вуж масадбуруз таквадай гьалда эцигун. Фад-фад кIвализ хтана, ада вичин парталар фура чуьнуьх хъийида. Ф. Бибихатун. Синоним: кIеви авун.

* чуьнуьх гумбатI || чуьнуьх-гумбатI || чуьнуьхгумбатI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) масадан затI чарабурухъай чинеба жуванди хьуриз алахъдайди. Чуьнуьхдайда чуьнуьхзава. Ахьтинбурузни чуьнуьхгумбатIар лугьузва. К, 1988, 19. Х. Куьлуь шейэр чуьнуьхдайбуруз лезги чIалал чуьнуьхгумбатI лугьуда. И. В. Чирхчир. Гьа инлай гуьгъуьниз Гъажагьмедакай - пешекар чуьнуьх­гумбатI, папакайни адан вижевай алверчи хьана. А. Э. Девирдин «къуллугъ». [Хибба]. - Жибинда авай виш манатни акъуднавай хьтинди я! За а пул Дербендин чуьнуьхгумбатIрив вугуз гъанвайди туш! Гьинва зи хъеме? Ф. Б. Филиал. 2) сад(бур) чуьнуьх хьана масада абур жагъуриз къугъунин тIвар. Чун гзаф къугъвадай. Иллаки чуьнуьхгумбатIар. А. А. Ирид цаварик Самурдин тIвар. ☼ 1964 - йисалди орфографиядин норма чуьнуьхгумбатI ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955; Т. Б., М. Г. ЛРС, 1966), 1964 - йисалай 2000 йисалди чуьнуьх гумбатI ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС. 19641989), 2001 - йисалай чуьнуьх­гумбатI ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 2001) кхьин дуьз яз кьабулнава. Кхьинра кьве вариантни гьалтзава. Чи фикирдалди, чуьнуьх гумбатI кхьинихъ делилар гзаф ава.

* чуьнуьх хьун гл., вуж масадбуруз таквадайвал акъвазун, масадбуруз таквадай гьалда хьун. Зун акурла игит фида женгиниз, Амма алчах чуьнуьх жеда серкIвериз. А. С. Дишегьли. Кьилич тIимил йикъара муьхце чуьнуьх хьана.. КIвалин иесиди дарманар авуна хирер са бубат сагъарна. А. И. Къиргъин.

ЧУЬНУЬХАРУН гл., ни еужвуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чуьнуьхар авун чуьнуьхар тавун, чуьнуьхар тахвун, чуьнуьхар хъийимир масадбуруз таквадайвал авун. Балугъар авай рюкзак нубатралди кьадай меслят хьана. ЦIил тарцин пуна, кьурай пешерик чуьнуьхарна. М. Б. За бананар недач. Бубадин кIвализ хтайла, ада вичин паб чинеба вичин кIвализ хутахна, садазни такурай лагьана, чуьнуьхарна. Ф. Гьуьлуьн руш. Синоним: кIевирун.

ЧУЬНУЬХГУМБАТI кил. ЧУЬНУЬХ: чуьнуьх­гумбатI.

ЧУЬНУЬХГУМБАТIВАЛ сущ..; -или, -иле; -илер, -илери, -илера масадан затI чуьнуьхна вичинди хьурдай пешекарвал. Ихътин ксар шейэр чуьнуьхдай чуьнуьхгумбатвиляй чIехи шейэр чуьнуьхдай бегъем угъривилиз элкъвезва. И. В. Чирхчир.... сюжет къачунвай чешме къалур тавун - им чуьнуьхгумбатIвал я лугьуз жеда. А. Къ. Чалпачух чар.

ЧУьНУЬХУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чуьнуьх авун, чуьнуьх тавун, чуьнуьх тахвун, чуьнуьх хъийимир 1) са нин ятIани затI масадбуруз таквадайла, къачуна вичинди хьурун. - Ви деве, - лагьана ада, - садани чуьнуьхнач. Ф. ЦIицIали. Чи лезги халкьдикай рахайтIа, ам чуьнуьхун, тарашун квачиз, намус, инсанпересвал вине кьуна яшамиш жезвайди я. ЛГ, 1992, 31. Х. Карч чуьнуьхна, гел квадардай мумкинвилер Севзиханаз авайдал са шакни алачир. А. Къ. Нехирбаннк лекь. 2) вичи ийизвай, авур кар, вичин ният(ар) масадбуруз лугьун тавун, масадбуруз къалур тавун. [НацIамур]. Ша, чIехид! ИкI ша! Куь секретарша гьа инрал жезвайди я. Ада кьве чкада кIвалахзвайди и чIавалди квекай чуьнуьхна. Ф. Б. Филиал. Чи лезги халкьдикай рахайтIа, ам чуьнуьхун, тарашун квачиз, намус, инсанпересвал вине кьуна яшамиш жезвайди я. ЛГ, 1992, 31. Х. 3) масадбуруз таквадай гьалдиз гъун. Вун за нагъвар авай муьхце чуьнуьхда. А. И. Къиргъин.

* чуьнуьхдай кар авач арал. 'авайвал лагьайтIани жеда' манадин ибара. Чуьнуьхдай кар авач, векъи гъалатIризни, къанунсузвилеризни рехъ гана. К,1990, 29. VII.

ЧУЬРУЬК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра са нихъ галаз ятIани рази тежедай, эхир къалдал гъидай месэла. Исятда лагьайтIа, рагъ алай юкъуз бязибуру чпин арада авай чуьруькар вири жуьредин яракьар ишлемишиз гъялзава. ЛГ, 1994, VI. Чуьруькрал эхир эциг, Т. А. Зун куь арада. Синонимар: гьуьжет, къалмакъал.

* чуьруьк(ар) авун гл., ни нихъ галаз эхир къалдал гъидай гьуьжет авун. – КГБ-дихъ галаз чуьруькар ийимир. Ван хьанани ваз? 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил. Синонимар: къалмакъал авун, дяве(яр) авун.

* чуьруьк кьун гл., вуж нихъ галаз къал алаз, гьуьжет алаз алакъаламиш хьун. Дустарин арада тахьуй чуьруькар. Ш-Э. М. Мурадар. РахайтIа -кIвале къал гьатзава, аяларни хвена кIанзава. Чуьруьк хьайитIа, къуни-къуншийриз виляй аватзава. С. Хъчара авай папар. Синонимар: къалмакъал хьун, дяве(яр) хьун.

ЧУЬРУЬКВАЛ сущ.; -или, -илг; -илер, -илери, -илера нетижадал гьуьжет алан гьал. Я гила мад а месэла патал халкьарин арада чуьруьквилер тунни са куьнизни герек къвезвач. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай.

ЧУЬРУЬКЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чуьруькар авунал рикI алайди. Чуьруькчиди чуьруькчи жагъурда, дугърида - дугъриди. Р.

ЧУЬРУЬКЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера чуьруькчи тир гьал. Чуьруькчивал чуьруькчияр авай чкада жеда. Р.

ЧУЬРУЬТМИШ: чуьруьтмиш хьун гл., вуч кутIун.

ЧУЬРУЬТМИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. –илера ктIай гьал.

ЧУЬРУЬТМИШУН гл., вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чуьруьтмиш авун, чуьруьтмиш тавун, чуьруьтмиш тахвун, чуьруьтмиш хъийимир ктIай, ктIидай гьалдиз гъун. Синоним: кутIурун.

ЧУЬХВЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарал жедай ширин тIямдин хархар хьайи якIун емиш. Гьар йисуз чуьхверар дигмиш жедайла, иниз керекулри лув гудай ва емишриз куфар ядай. А. Р. Чинебан савкьват. Муфрудин Тагьировичан... аял, жаван вахтарни гьа ина акъатна. Тамариз, чIурариз физ, некьияр, кицикар, чуьхверар, кIерецар кIватIиз, Чирагъ вацIа чуьхуьнариз, диде-бубадиз куьмекар гуз ва школада хъсандиз кIелни ийиз. ЛГ, 2003, 13. ХI. * гатун чуьхверар, зулун чуьхверар, чIуру чуьхвер.

* чуьхвер(дин) тар сущ., чуьхверар жедай тар. Сефер халудин багъда фад битмиш жедай чуьхверрин са шумуд тар авай. Гьар йисуз чуьхверар дигмиш жедайла, иниз керекулри лув гудай ва емишриз куфар ядай. А. Р. Чинебан савкьват.

ЧУЬХУЬН гл., ни вуч; -уьда, -вена; -уьз, -уьзва; ~уьх, -уьн, -уьрай, -уьмир; чуьхуьн тавун, чуьхуьн тахвун, чуьхуьн хъийимир 1) чиркин хьанвай затI михьи хьун мураддалди ник кутаз шуткьунун. - КIвалин кIвалахар - аялдиз килигун, хапIа~шурпа авун, мал-къарадиз къуллугъ авун, кIвале пек-лек чуьхуьн ва амай гьа ихьтин крар дишегьлидин хиве авайбур я. 3Э. КУТВ диз фена. 2) шад хабар, вакъиа ва я са агалкьун ички хъуналди къейд авун. - Салегъ, преми чуьхвена кIанда. Ваз ви игитвиляй са хеб пишкеш авунин къарар акъуднава. А. А. Лезгияр. Илиф, дустар, кьилди-кьилди кIвалер чна чуьхуьда. Ахпа кьилди гьар са хуьр, санлай вири хуьрерни. И. Гь. Алкьвадрик дереда.

ЧУЬХУЬНАРУН аспектив, рах., гл., ни; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чуьхуьнар авун, чуьхуьнар тавун, чуьхуьнар тахвун, чуьхуьнар хъийимир акъвазай ва я физвай це бедендал алай чиркер алудун. За чарчардик чуьхуьнарна. Эхъуьн я заз хийир лугьуз Виридан рикI секинарна. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Муфрудин Тагьировичан... аял,. жаван вахтарни гьа ина акъатна. Тамариз, чIурариз физ, некьияр, кицикар, чуьхверар, кIерецар кIватIиз, Чирагъ вацIа чуьхуьнариз, диде-бубадиз куьмекар гуз ва школада хъсандиз кIелни ийиз. ЛГ, 2003, 13. ХI. Синоним: эхъуьн, эхъуьнар авун.

ЧУЬХУЬНАГАР. * чуьхуьнагар авун рах., гл., ни акъвазай ва я физвай цяй беден михьи авун. Алцифнавай, лепе алачир, къуьруьгъуьм хьанвай гьуьлуь, гуя лугьузвай - буюр, са чуьхуьнагар кьванни ая. 3.3. КУТВ-диз фена. Йисан кьиляй-кьилиз. ХъуьтIуьз жендек живедай язава, муркIадин це чуьхуьнагар ийизва. Гьар юкъуз. ЛГ, 2003, 13. ХI. Синоним: эхъуьн, эхъуьнагар авун.

ЧУЬХУЬНАГАРУН аспектив, рах., гл., ни; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чуьхуьнагар авун, чуьхуьнагар тавун, чуьхуьнагар тахвун, чуьхуьнагар хъийимир акъвазай ва я физвай цяй беден михьи авун. Вун гьинай хуьквезвайди я, чан бала? - гъади хьана къужа. - Чуьхуьнагар ийиз вацIал фенвайди тир. М. В. Гьарасатдин майдалдал,

ЧУЬХУЬХ чуьхуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧУЬХУЬН.

ЧХА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра куз гудна гьазурнавай кIарас. Чха хьтин яргъи ва яхун нерин хилер ахъа жедай. З. Э. Мехъер кьуьл туш. Кьуру чхаяр, кIарасар, купIар куьчедиз акъудна. А. А. Пад хьайи рагъ.

ЧХРА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра эвянавай сарикай ва я михьнавай баргъарикай гьалар ийидай махсус алат. Къарийри, чапла гъиле баргъ кьуна чIугваз, эрчIи гъили чхра элкъуьриз, гъалар ийизва. З. Э. Кьве фронтдин командир. Чахъ гамар хрун патал станокар, шалар хрун патал каркаяр, гъалар авун патал чхраяр, сар эвягъун патал рекьер, кавчаяр, бадияр, килеяр ва такьаяр, кандуяр ва кIатIар, гьакIни маса затIар ийизвай магьир устIарар авайди тир. М. М. «Нагьар хъсан яни, хьар»? Амансузвили сустарнавай Жавгьаратан кьиле бадедин чхрадин фарфалагди акъуддай, векъи ванер гьатнавай. У. Къемберов. Сел.

ЧЫЛЧЫФ ахц. нугъ.. сущ. кьарникъуз.

ЧI

чI |чIэ] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра. алфавитами къанни цIерид лагьай гьарф.

<чI> мецик кIвенкI хьирхьамрихъ галукьуналди арадиз кьведай ачух тушир абруптив сес. Гафарин сифте кьиле (чIиб, чIал, чIул), юкьва (ичIи, мичIи), эхирда (неречI, гъуьчI) гьалтда.

ЧIАБА прил. къалин чIарар алай. ЧIаба кицIи кткана хьел Тапасрилай къачузва кьел. А. Ал, Пуд шиир.

ЧIАВ сущ; -а, -а; -ар, -ари, -ара декьикьайралди, йикъаралди, йисаралди алцумдай кьве вакъиадин ара. Хквезва рикIел жуван аял чIав, Чрай картуфдиз пIагьар гайи вахт А. Ал. Цавай картуф хьиз... Са чIаварин дуьз араяр яд жеда... И. Гь. Рубаияр. Лап дегь девирдилай дишегьлиярни аялар йисан пара чIавинда (вахтара- А. Г.) дагълара, цанар цадайбур, гвенар гуьдайбур, хипехъанар-итимар аранда жедай. Ф. Б. Миф. Розади мани лугьудайла, чи рикIел сур чIавар хкведа. "Самур" газ., 2002, 19.10. Синоним: вахт, бере. * и чIаван хийир (ар).

ЧIАВУ3¹ чIав существительнидин гунугин падеждин форма. Кил. ЧIАВ.

ЧIАВУЗ² нар. "вахтунда" мана авай гаф. А чIавуз кIеви хажалат Жеда, валлагьи, биллагьи. Е. Э. Вил вегьейла и дуьньядиз. «ЧIехи-вацIуз» вучиз чIехиди лугьузвайди я?» и суал зани аял тир чIавуз жуваз гайиди зи рикIел аламай. А. Къ. Нехирбанни лекь. * гьар са чIавуз, гьа чIавуз, са чIавуз.

ЧIАГАЙ прил. 1) кьайивиликди хъукъвай, кIеви хьанвай. ЧIагай якIукай хутре ийидач. Р. 2) гуьрчег. «Яраб ида лап рикIин къеняй, михьивилелди ибур лугьузвай гафар тиртIа, тахьайтIа ада захь галаз чIагай гафар рахуналди, зун тухтатмишзавайтIа?-фикирна ада. Я. Я. Са фурун вакIар. Уьзденаз Юсуф хандин кIвалерин вилик чIагай шарабан алаз акуна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Баркалла Магьмуд муаллимдиз. Аквазвани гъихьтин саламат, чIагай ким ада чаз туькIуьриз тунватIа. ЛГ. 2004, 15. VII.

* чIагай-чIагай прил. лап чIагай, лап хъсан. Ахьтинбуру вичел гьалтай кар гьеле-меле бажагьат туькIуьрда, мили-мили, хъуьтуьл-хъуьтуьл, чIагай-чIагай гафаралди вун тухарна, вилер ицитIна, вичелай гзаф рази яз вун рахкурда. Я. Я. Са фурун вакIар.

ЧIАГАЙВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера 1) кьайивиликди хъукъвай, кIеви хьанвай гьал. 2) гуьрчег тир гьал. Шаирри шиирралди лугьуда. Шиирриз чпин чIагайвилер, магьир къанунар ава. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: гуьрчегвал. Ада [Мухаммад б. Абд ал-Ваххаба (1703-1787) - А. Г.] ислам михьи авун, адан сифтедин бинейрал хтун лазим яз гьисабзавай, мусурманривай яшайишда, алукIзавай парталда, динда чIагайвилериз рехъ тагун истемишзавай. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЧIАГАЙДАКАЗ нар. чIагай жуьреда, гуьрчегдиз. Ада (А. Фетягьа. - А. Г.) шиир чIагайдаказ туькIуьрзава... Ш. Шагьбалаев. Шаир Абдул Фетягьан яратмишунрикай гаф.

ЧIАГУН гл.; -ида, -ана; -из, -зава; -ун, -ин, -урай, -имир; чIагун тавун, чIагун тахвун 1) вуч къайи ва кIеви гьалдиз атун. Чуьхвена экIянавай парталар йифиз чIагана. Р. 2) вуж уьгьуьдикди ва я хъуьруьникди рахаз тежедай гьалда хьун. Адак уьгьуь акатна, хейлин вахтунда чIагана. А. Ф. Бубадин веси. ЯхцIур йисни хъижезва зи атана, Хъуьренач зун гьич садрани чIагана... М. Б. Диде ва сефилвал. 3) вуж-вуч гуьрчег гьалдиз атун. Зи кIвал, зи юрд, намусдин муг, мектеб я, Уьмуьрдин рехъ генг хьун патал чIагурай. М. Агьмедов. Зи дуьнья. Вуч хиялри тухванва вун, Гьуьлуьн кьере авай суна?! ТIавус къуш хьиз чIаганва вун, Гьуьлуьн кьере авай суна. А. Мир. Гъезелар.

ЧIАГУРУН гл., каузатив; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIагур авун, чIагур тавун, чIагур тахвун, чIагур хъийимир 1) вуч кьайивиликди ва я чимивиликди хъукъвай, кIеви хьанвай гьалдиз гъун. Фу хъра чIагурна. Р. 2). вуж-вуч гуьрчег тир гьалдиз гъун, гуьрчегарун Гатфари чаз аламатдин шикилар чIугвазва, чуьл халича хьиз чIагуриз, Къ. Р. Гатфари чаз аламатдин шикилар. Ам [карч. -А. Г.} гимишдалди чIагурнавай, адал са гъихьтин ятIани сирлу лишанар алай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Марата факулътетдин цлан газетар ( абур ана урус, лезги, авар, дарги, къумукь... чIаларал акъудзавай), халкьарин сивин яратмишунриз талукь стендар ва маса имаратар чIагурзвай. А. Фет. Алим, художник, педагог.

ЧIАГЪ сущ.; -ра, -ра; -ар, -ари, -ара вич пехъерикай тир, рагъулвили чIулав рангар акахьнавай цIакулар авай гъвечIи къуш. И чуьлда идал пехъер, чIагъар алтIушна. абуру гьарайиз башламишна; Ф. КIватIаш. ЧIагъ, лув гана, тарцив, гзафни-гзаф чинардив, агатда ва, кIуфувди хилен кIвенкI кьуна, куьрс жеда. З. А. К. 'ТIебиат чирун, Вили цавни, чими рагъни, Марфни, живни, цифни кIанда. Вили лифни, чIулав чIагъни, Пакам яр хьиз, йифни кIанда. М. Ж. Вили цавни, чими рагъни...

ЧIагъан сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра метIерал эцигна ва я хурудал кьуна макьамар ядай мецер алай музыкадин алат. Хуьрел ала ван; Ажеб садав туькIвенва Кларнетни чIагъан. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Санал - чIагъан, санал - чуьнгуьр, Пара хъсан межлис туькIуьр Авунай за, Аллагь шуькуьр, Вун накь вучиз атаначир? С. Вун накь вучиз атаначир. Баяндал, аккордеондал, чIагъандал, гитарадал, кIарарал ядай музыкадин инструментар, къумуз, тар, фортепиано ягъиз чирда. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЧIАГЪАНЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чIагъан ядай пешекар. Ягъа макьам, ягъа кIевиз, чIагъанчи... А. Ал. Ягъа гопак. - СтIал Сулейманан уьмуьр кьиляй-кьилиз дарвиле аваз фейиди туш, -лугьуз рикIел хканай машгьур чIагъанчи Шихжамалов Ямудина. С. Зи Сулейман.

ЧIАГЪАНЧИВАЛ сущ, -или, -иле, -илери, -илера. чIагъанчи тир пешекарвал. ЧIагъанчивал гьамиша мудда авайди я. Р.

ЧIАГЬНАКЬА || ЧIАГЬНАКЬАН нар. герек авачиз, лазим тушиз. ЧIагънакьан вуна зун кIелуникай акъвазарна. Т. А. Зун куь арада. [Анжелла]. Са-садбуру гьатта Ватандин ЧIехи дявени чIагънакьан ивияр экьичун тир, революцияни гьакIан са кьуьруьк тир лугьузва. М. Ж. Агь, Али Бабаевич, чIагьнакьа вуна ахьтин гафар лагьана. Н. И. Гьакимрин папар.

ЧIАКЬ. * чIакь авун гл. чIакь сесер акъатун. Къурай тарцин хел хана, чIакь авур ван хьана. Р. * къвалари чIакь ийидалди.

ЧIАКЬРАКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIакьракь сесерин ван. Чеб чпихъ галаз рахазвай тегьерда чакъракь-пIакьракьдин ван тунвай абурун ялавди гада кьулу-кьулухъ ракъурна. Б. Гь. Заз эвера.

ЧIАКЬРАКЬУН гл. куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIакьракь авун, чIакьракь тавун, чIакьракь тахвун, чIакьракь хъийимир чIакьракь сесерин ван акъудун. -Гьагь? - менгенайра гьатай хьиз, чIакьракьай вичин гъилиз тамашзава мугьман. Б. Гь. ТIварун стхаяр.

ЧIАЛ¹ рах., сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара; 1) гаф. Мад ваз лугьур чIал авач, яр. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. 2) рах. шиир. Зи ярдиз за лагьана чIал. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Эмина ваз лагьай са чIал, Вун зи рикIе хьая хьи тIал. Е. Э. Къарагуьз. Хпеж Къурбана чайдикай са чIал туькIуьрна. М. М. Гь. Халкьдин шаир. Вич амачтIани, чахъ Жамидинан хци чIалар ама, лезги халкь, Шагьни Шалбуз виридаз машгьур авур багьа тIвар ама. Адан тIвар ва чIалар несилри, аямрай аямриз физ, датIана эзберда. «Самур» жури., 2003, № 6. 3) инсанар чеб-чпив рахун идара ийизвай алат. Зи хва, чилел ала зурба няметар: Сад техил я, муькуьдни - чIал инсанрин. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ЧIал авай халкь суьргуьндани куьлягь жеч, Куьз лагьайтIа чIал куьлег я Ватандин. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Са фахъни чIал маса гумир. Х. Х. Масан баде. ЧIал чIатIунихъ маса гумир! Ф. Б. Миф. ЧIал, малум я хьи, гьамиша сад хьиз амукьзавач, ам девлетлу жезва, ам дегиш жезва, Н. А. Литературадин хрестоматия. ЧIал девлетлу ийизвай рекьерикай сад - им маса чIаларай къачунвай гафар, грамматикадин формаяр ишлемишун я.. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъулардай грамматикадай материалар. ЧIал аваз, халкь авач лугьуз жедач. Халкь аваз, ватан авач лугьуз жедач. Лезгистан ава! 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагьил. ЧIални чи бубайри пакдиз хвена чав агакьарнавай багьа аманат я. ЛГ, 2004, 12. II. * лезги чIал, литературадин чIал, литературный чIал.

* чIал авач кил. гаф авач.

* чIал кутун рах. гл., ни ник кьейидан талукьриз «Куьн сагърай!» лугьун. Синоним: башсагълугъвал гун.

* чIал кьун гл. нин рахаз таххьун. Нив хьайитIани ийида къал, Туьд дакIуна, кьурай ви чIал. Е. Э. КафтIар къарийриз. Бес вучиз халияр акурла вилиз, чIал кьунай Аллагъ тир Пачагьдин михьиз. А. Ал. Пуд хали.

* чIал сад авун гл., ни-ни ни тайин са меслятдал атун, меслят авун, Лугьузвай хьи, бес фейи касди, отделенидин агроном Садикьа, овощторгдин кьилевайбурухъ галаз чIал садна, тапан актар кхьена, вичиз кьеж хкудна. А. М. Мурк ракъини цIурурда.

* чIала гьатун гл., вуж нин лагьайвал авун.

* чIалав кьун [гъун) гл., ни вуж; вуч са ни низ герек чкадал тайин ихтилат авун патал вилик амаз меслят хьун, жуван фикирдал гъун, жуван терефдар авун. Коммунистри ва комсомолри беспартийный актив чIалав кьуна пакамаз кIвалахал экъечIунин меслят авуна. З. Э. Ишигълаван дере. ЧIалав текъвер женжел аял яни вун? Бес я, булах, авур шелар на. гъенел. Л. Гьамидова. Булах.

* чIалаз килигун гл., вуж нин са ни ятIани лагьайвал авун. [Къурбан]. - Чанни акъатични адан, гила ам шехьналди чун адан чIалаз килигич хьи, ам гьарамзада я, ам хвешивиляй шехьзавайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. [Мирим]. - Жечни Эфенди, на ам са тегьер чIалал гъайитIа, ам ви чIалаз килигда жеди. Гь. Гь. Колхоз.

* чIалай экъечIун гл., вуж нин [Эфенди] Я Аллагьдин бенде, на куьн къайгъу чIугвазва? Ам зи мирес я гьа! Ам за хвена чIехи авурди я гьа! Шагъламаз зи чIалай экъечIдай туш. Гь. Гь. Колхоз.

* чIалал алукьун нугъ., гл. лагьай фикирдал амал авун. Вун за лагьай чIалал алукъ, Заз вун къвалал алаз кIан я. Е. Э. КIан я.

* чIалал атун гл., вуж 1) рахаз чир хьун. И вахтунда балкIан чIалал атана, ида лагьана... Ф. Гьуьлуьн руш. Ша рахан чун, дагълар чIалал кьведайвал, Женнетдавай багълар чIалал къведайвал. З. Къ. ТIал. 2) меслятдал атун, теклифдал рази хьун. Няниз кIватI хъхьай гадаяр чIалал атана - Алипулат вучатIани сафра хьанва. Аданди къиздирма я. З. Э. КУТВ-диз фена. - Бегов бажагьат чIалал къведа. А. А. Пад хьайи рагъ. Диде-бубадиз за гьикьван лагьайтIани, абур зи чIалал къвезвач. К, 1988, 23. XI.

* чIалал гъун гл., ни вуж меслятдал гъун, теклифдал рази авун. На лугьумир кьван. Мегъамед-Рзади и гада чIалал гъана кьван. Гь. Гь. Колхоз. Зун ашукь хьанва са гуьзел рушал. Жезвач чIалал гъиз. А. Ал. Тезенаг. Дугъриданни, чаз, чи рухваяр гьикI чIалал гъидатIа, чизвач. К, 1988, 23. ХI. Вуна чи тереф хуьн тавурла, бес чна жемят гьикI чIалал гьида? Гь. Къ. Четин бахт. Хьана лагь адаз, чIалал гьваш, мез-гъвел ая. За ам жуван хат руш хьиз кьабулда. Адаз чи адетар чирда, чи чIал чирда. Чи чIал гьикьван гуьзелди ятIа вазни чидач. А. Къ. Нехирбанни лекь. Алем чIалал гъиз мецелди ширин, Гьуьрметар хьана мад ва мад дерин. Къ. Абдуллаев. Секин кьил.

* чIалал хьун гл., вуж рахаз чир хьун. Куркур хьиз чIалал алай Гевгьер бала, лайлай: Вун душмандал уфтан хьуй, Лайлай, бала, лайлай! Ф.

* чIалан пай(яр) граммам., сущ. гафар чпин манадиз ва грамматикадин кьетIенвияериз килигна чара авунвай кIватIал(ар). ЧIалан паярикай кьвед -союз ва кIус ( частица) куьмекчи гафар я. Куьмекчи гафарикай предложенидин членар жедач. М. М. Гь. Лезги чIалан грамматика, 1962.

* чIалан сес сущ. чIалан гафар ва я гафарин формаяр арадиз гъизвай ва я сад-садавай чара ийизвай сес.

* чIалахъ хьун гл., вуж нин лагьай гафарихъ агъун. - Заз куьн зи чIалахъ инанмиш тежез кичIезва, - жегьилди вичин гъилер чуькьвезвай. - ЧIалахъ хьана кIанзаватIа, авайвал лагь! -эмирна пачагьди. Ф. Гьуьлуьн руш. Эвел кьиляй дуьз акуна ви луькIуьн, Гъахьняй зун ви чIалахъ хьанай, за гьикIин? Е. Э. Зав рахамир. Ацукьмир душмандин къвалахъ, Жемир гьич вун адан чIалахъ. Йифди-югъди куьнни алахъ Кар вилик тухуз, кесибар, С. С. Кесибдиз. [Гегъвер] - Мад за вакай зарафатар ийич хьи, зи чIалахъ жедачтIа, алад... Гь. Гь. Адетдин къармахра. Мягькем къваза са гафунал, чIалахъ жемир масадахъ вун, Эгер вуна чин чIурайтIа, кIанид вавай хъел жеда гьа... З. Р. Жеда гьа... На шаз лагьай гафар вири, къе хьиз зи рикIел алама, ЧIалахь туштIа вач килига чи лишан муькъвел алама. З. Р. Алама. Надир вичин вилерин чIалахъ хьанач. Хуьруьз мукьва пелел пудкъанни вад туп алай... З. Р. Гьажи Давуд. «Байбута тухванватIа, мукьвал вахтара хкидайди туш кьабандин хци», хъел атанай адаз, ятIани чIалахъ хьана... А. Къ. Нехирбанни лекь.

Синоним: инанмиш хьун, агъун, иман гъун.

ЧIАЛ кIус. причастие тир гафунихъ галаз алакъада хьайила, -ди суффиксдин мана гузва, яни вилик квай гафунихъ галаз санал существтельнидин везифа тамамарзава. ЦIицIалидин руьгь аватна, адаз вуч рекьидай чIал чир хьана. Ф. ЦIицIали. Айвандаллайда вичиз лугьузвай гафар тир чIал чир хьана, хъсандиз яб гуз хьана: "Я лам, за ваз, межлисда ацукьайла, вавай хабар кьун тавунмаз, жуван шей арадал вегьемир лагьаначирни Ф. Далалубегьли. Эхнр заман мукьвал хьай чIал Гила чаз загьир хьана. Е. Э. Гьинава? - Заз чидай икI зи кьилел къведай чIал, хъийизмач куьне шаирдиз гьуьрмет, хъийизмач... - башламишна шаирди вичин тегьерда. К. К. Шаирди лагьанай.

ЧIАЛАРБАН цI., зараф., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра литературадин эсерар пешекарвилин дережада аваз кхьидай алакьунар авачиз кхьинарзавай кас. Валай зурба дилмаж авач дуьньяда: Яд чIал течиз, я чIал течиз дидедин, Вич Низами арифдаррин гьавадай Авудна на чIаларбанрин тевледиз. А. Къ. Низамидин чIалар лезги чIалаз таржума авур тупIал дилмаждиз.

ЧIАЛАХЪАРУН || ЧIАЛАХъУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIалахъар авун, чIалахъар тавун, чIалахъар тахвун, чIалахъар хъийимир масад жува лугьузвай гаф, ийизвай кар дуьз тирдан фикирдал гъун. Мад ва мад чун чIалахъзава Туширдахъ и дуьнья бегьем. А. Къ, Шикилрин кIвал, ИкI писателди паталай ( Бакудай) сад-кьве юкъуз хтанвай гъвечIи руш Гуьлназанни повестдин кьилин геройдин арада кьиле физваз къалурзавай лап-лап аялвилин гьамгадин чешмейрай акъатай хьтин рафтарвилер кIелзавай кас чIалахъардайбур я, вучиз лагьайтIа ахьтин рафтарвилер гъвечIи чIавуз чи кIелзавайбурун кьилерални атана, чи арайрани абур хьана. А. Фет. Проза жанлуди хьайила, Синонимар: чIалахъ(ар) авун, инандирмишун, инанмишарун.

* чIалахъар авун гл., вуж нин нихъ-квехъ лугьузвай гаф, ихтилат дуьзди тирдахъ алакьарун. Ихьтинбурал мийир зун, Ахмакь, вуна чIалахъар... Ф. Къванцин гада. Синоним: чIалахъ(ар)ун, инанмишарун.

ЧIАЛИТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIулав нуькIверин жуьрейрикай сад. ЧIалитIар батахлух чкайра жеда. Р.

ЧIАНА кIус 'гьакI, гьавайда' мана авай гаф. - Адаз яб гумир, я кас. Ам чIана са гаф хьурай лагьана рахазвайди я. 3.3. КУТВ-диз фена Заз а кьатIар тунар кIандайди туш. Абур чIана атIа кинойрай къалурдай, маса уьлквейрин инсанрив жедай мацIахай амалар я. Б. Гь. ТIварун стха. - Абур [чIичI алай дасмалар. - А. Г.] чарасуз герек хьанвани, чIехиди? - Ваъ, чIана са бязи юлдашриз чи патара авай дасмалар бес тежезвай хьиз я... К. К. Шаирди лагьанай.

ЧIАНАВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера писвал, кимивал. И дуьньяда рикI тIардай кIвалахар, чIанавилер, татугайвилер бес тир кьван ава. С. К. Квадар тавунамаз къадир жедач.

ЧIАНГЬАКЬА нар. чарасуз тушиз, гереквал авачиз. Чангьакьа ада фикирзавай, заз са вуч ятIани чида лагьана... ЛГ, 2003, 11. IX.

ЧIАНКЬ сущ.,; -уни, -на; -ар, -ари, -ара чIанкь сесерин ван. ХанцI къунвай кьарадай, чекме галукьайла, чанкьар акъатиз, инлай-анлай кIвач хурхвада гьатиз са хейлин рехъ фена. З. Э. Муькъвел гелер.

ЧIАР сущ.; -чIи, -чIе; -ар, -ари, -ара инсандин, гьайвандин хамунай экъечIзавай шуькIуь гьал хьтин затI. # бурма ~ар, векъи -ар, расу ~ар, рехи -ар, чIулав ~ар, Пехилзава тIавус гъекьекъ чIарарал. - Е. Э. Гьалимат. Б. Исмаилова кIватIай малуматралди рекьидай кьиляй Эмин кьурай якIарин, кьакьан буй авай, са тIимил кьван винелди экъисай нер алай, чIулав чIарар алай ва яргъи спелар авай итим тир. Н. А, Етим Эмин. * вакIай чIар акъудун.

* чIар акьалтун гл., нел агьвал хъсан хьун.

* чIар алай прил. гзаф чIарар алай. Синоним: чIарчIи кьур.

* чIар алай югъ сущ. серин югъ.

* чIар вегьин гл., куь чIар алачир гьалдиз атун.

* чIар кун гл., ни тади куьмекдиз эверун. Яр лагьайтIа, акъвазнава вил алаз, Са чIар кана, хабардалди та вуна. И. Гь. ЭцитIнава яр паталди. [Асали]. - Чи виридан вил анжах Къазимегъамедал ала. Гьада са чIар кун я кIанзавайди. Б. А., З. Э. Къазимегьамед, Секне чIул хьиз ярх хьана РакIарив гвай рухунал. На лугьуди, чIар кана Вири магьле кIватI хьана. А. Ал. Мирдамир. ☼ И мягькем ибара четинвиле гьатай инсанди вичин чIар кайила, куьмек агакьзавай герояр квай лезгийрин махунин бинедал алаз арадиз атанвайдя хьун мумкин я.

* чIар татун гл., нел дуланажагъ хъсан тахьун. -Ам чи буьркьуь уррайри арадал гъанвай философия я, лазимсуз философия. Чи гьакимрин къайдаяр пак къанунар хьиз кьабулзавайвиляй чун гьа икI чIар текъвез ава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

* чIарар цаз-цаз хьун кил. кичIевилин, къурхувилин лишан яз чIарар цаз-цаз хьун. Гатаз далдамар, хамир куь кIарар, Ван хьайи Халкьдин жезва цаз чIарар, Мус куьтягь жеда алчах хабарар? Девирдин кьисмет авахьна Физва. С. А. Садаз - хазина, муькуьдаз - тIал-квал...

* чIарар чухун гл., ни шехьдайла, гъамунин, хажалатдин деринвал къалурун патал жува жуван гъилералди кьилин чIарар кьаз ялун. Хемис йикъалди адаз вич кьена кIандай. Ам шехьдай, вичин чIарар чухвадай. Гаф акъатзамачир ачухдиз сивяй, Рахайлани залан-залан рахадай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар,

* чIарар яргъи, акьул куьруь прил. чIарар хъсанбур аватIани, акьулдиз пайгар тушир. ЧIарар яргъи, акьул куьруь дишегьлидиз яратмиш хьанвайди гьа кIвалин, кIвалин кIвалахар я. З. Э. КУТВ-диз фена.

* чIарчIелай ракъурун [дагурун] гл. вуж тадияр гун, жаза гун, векъивилелди рафтар хьун. -Ахьтинбурун гуьгъуьна твамир на ам, хуьруьнви, ам хийир авай кар туш. ~ Ваъ, я стха, валлагь, за ам, ахьтин кар аваз хьана хьайитIа, чIарчIелай ракъурда. А. Ф. Газет.

* чIарчIи кьур прил. 1 ) гзаф чIар алай. 2) чIарар алкIанвай. Синоним: чIар алай.

* чIарчIин гьайванар нугъ., сущ. лапагар.

* чIар-чIар нар. тIимил-тIимил. Эвелан гургур булахдай гила чIар-чIар яд кьвезвай. Р.

ЧIАРНИ нар. кIусни, эсиллагь (са вуч ятIани тавун). Са гзаф алгъана, гагь тум кьаз ялна, гагьни япар кьаз ялна, гагь къвалалай лашар вегьена, амма ламравай гьич чIарни юзаз жезвачир. Ф. Далалубегьли. Ам алай чкадилай чIарни юзазвачир, адаз ахьтин кьияматдин тамаша гьич садрани акурди тушир. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Синонимар: кIусни, эсиллагь,

ЧIАТI сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара ) гьажибугъдадин ва я цуькIуьн гъуьруькай чранвай яцIу фу. Са куруна авай хъчарал абур галкIун патал са капашдавай гъуьр алахна, ийидай са хара чIатIар -текьин патал чараяр... З. Ф. РикIелай фадач. 2) гьажибугъдадин гъуьруькай чиниз чичIекар, чIемин кIанер яна чрадай махсус фу. ЧIатIунихъ зи вил гала. Р.

ЧIАФ сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара дагъдилай агъада авай чка(яр), векь къалин чка(яр). Къарагъа, фин чун Шагъ дагъдин чIафариз. Яб гун гьана цуькверин хуш гафариз. И. Ш. Кьудар. Дерлек кьуншиди гьар юкъуз вичин гададин чIарар твадай. Адав сача, кIвале, чIафа, тама кIвалахиз гудай. Б. С. Пилидикай... Кьуьд аранда акъудай хипехъанриз гатфарихъ суван чIафариз, гьакIни чпин папарин-аялррин патав хтун асул сувар жедай. Ф. Б. Миф.

* чIаф векь сущ. ширин михьи векь.

ЧIАХАР сущ.; -ар, -ри. -ра махсус регъверик куьлуь авунвай, хархар авунвай нехв, кьуьл. # къуьлуьн ~, нехуьн ~; куьлуь ~, ири ~; ~ ругун, -михьун.

ЧIАХАРИН прил. чIахар кваз гьазурнавай. Къаюман жавабар чIахарин ашдик тагъ авур чIем хьиз кужумиз хьана... З. Э. КУТВ-диз фена. Ахьтин йифер жедай хьи, кIусни нафт амачиз, аялриз авай са тике кIахун фуни чIахарин хапIа югъ аламаз гана, къаткурдай. З. Ф. РикIелай фидач.

ЧIАХАЧIАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсанрин, гьайванрин беденда кIарабар чеб-чпихъ галаз алакъаламишзавай кIеви як.

ЧIАХМА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра зулухъ жедай хъсан дадлу ва сиве фад цIрадай ири чуьхверрин сортунин тIвар. ЧIахмаяр, пешер аламачир чуьхвер таран кьецIил хилерин цуьрцерикай халичадин кIетIер хьиз, галтад жезвай. К, 1989, 17. II.

ЧIАХРАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра чIахрах сесерин ван.

ЧIАЧIАМ: * чIачIам бармак сущ. гуьрчег ва дамах гвай бармак. Юзун акатнавай цифери цавун чинал аламатдин шикилар чIугвазва. Абурукай гагь дагъвидин такабур кьилел алай чIачIам бармак жезва. Ж. Гь. ЦIийи манидин суракьда.

ЧIВАРАХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра набататдин чилик квай кьатI. ЧIварах кьуразвай келемдин Тум цIийиз кутаз жедайд туш. А. Мут. Жедайд туш. Синоним: дувул.

ЧIВЕКЬ нугъ., кар. 1) лап. Вуна вуч чIвекь кьецIил яз, жендек къалурзава? А. А. Пад хьайи рагъ. Са гьафте идалай вилик... ви бубади, хъвана луьхъ яз, лап гьа чIвехъ тегьерда, вири жемятдин вилик далдамчийрив "Ленин чан " макьам ягъиз туна, вири жемят хъуьрез гьа манидал кьуьл авуна. Ж. Гь. Юргъадилай гуьгъуьниз. 2) жуваз жувакай хабар амачир тегьерда. Синонимар: кьеп, цIеп.

ЧIЕМ сущ.; -и||-еди, -е.-еда; -ер, -ери, -ера тIуьн патал некIедикай, са бязи набататрикай хкуддай, це цIран тийидай затI.... ана неинки сар твадай, чIемер хкуддай, гьакI багъларинни бахчайрин емишар кIватI хъийидай, мурабаяр, чехирар гьазурдай майишатарни жеда. Гь. М. Им къван, имни терез. Вири жагъана: як аламай кIарабни, чIемин тIям галай фан кIусни... Руфун тух яз хъфена зун, гьа жуваз гьатай будкадин кIаник архайиндиз ксана. А. Исм. Эхиримжи къув. Ада гьа куруниз цIурурнавай чими чIем ичIирдай, чIемедик кап ганвай баят фу какадардай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. БалкIандин кьулухъ кIвач гъуруш хьанвай накьвадай, чIемедай хьиз фена, шахарин кьелечI чкадал ацалтайди агьухъди сух хьана... А. Къ. Нехирбанни лекь. - Синонимар: дуьдгъвер, гъери, ягълу,

* чIемеда ава [гьатнава] зараф., гьал. гьал-агьвалат хъсанзава' манадин ибара. Ви рикIелай алатнани, за ви хзандиз, мукьвабуруз авур кьван хъсанвилер? Вири гила чIемеда гьатнава. Белки абур ви бубади авурди ятIа? И. Н. Гьакимрин папар.

* чIемни фу хьиз нар. сад-садав кьуна. Чун кьвед санал чIемни фу хьиз яшамиш жгзва.... Б. С. Хизан.

ЧIЕМЕРУК сущ.; -ди, -да; -ар, ри, -ра хьел ядай яракь, алат. Лисама са шумуд чIемерукни хьел раснавай, адак зурба лишанни квай. А. А. Пад хьайи рагъ. ЧIемерук гвай чIулав кьушун Пайда хьана синерихъай. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Мягькемарна чпин рицIни чIемерук, Ахтармишна къалпдиз гьалтдай терефар Ахпа рекье гьатнай, туна чиле руг. Х. Х. Масан баде,

ЧIЕРЕ¹ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIвалин къавун къерех. Элкъвена кьуна кьакьан кIвалер чIере, Тамашзавай вишералди вилери. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Багъдин къерехдал алай са кIвалер. Адан чIерейрал ацукьна лифер... А. Мут. Перидин ахвар. На лугьуди, зун Ялцугъа авазва, Ацукьнава кьакьан къавун чIаредал. М. Б. Эминан сурал.

ЧIЕРе² сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вичел ципицIрин кулар жедай набататдин тан. ЧIере гъикьван гзаф яргъи хьайитIа, Гьакьван гзаф дад чIур жеда къередин. И. Гь. Рубаияр. Зегьметдин юлдашри адаз ципицI чIередин устад лугьузва. К., 1989, 1. Н. Синоним: тегьенг.

ЧIЕРЯ: * чIеря-пIеря сущ.: -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьар жуьредин къайдасуз шуькIуь сесер, рахунар. Аялрин багъдин гьаятда гьамиша чIеря-пIеря жеда. Р.

ЧIЕХИ прил. 1) гзаф яшар хьанвай, аялвиляй акъатнавай. ХупI тIвар ава чи халкьарин арада, АлукIнава гъвечIи, чIехи - гьар сада. Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. 2) кьадардиз ва еридиз еке. ХупI чIехи бунтар хьана. Е. Э. Гьинава? ЧIехи жемят авай и хуьре подписчикарни гзаф я. К, 1989, 1.II. ЧIехи кIел-кхьин чидачиртIани, дидедихъ лап хъсан зигьин, кьатIунар, девлетлу "хурун дафтар" авай. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи. 3) са диде-бубадин аялрин арада гзаф яшар авай. Чил къачузвай чIехи гададихъ галаз анал зунни фенвай. X. Кьасумов. Будуцриз рехъ гайила... 4) тежрибалу, кесерлу. Лугьумир кьван, Юдинани чIехи камалэгьли Лев Толстоян арада хуш рафтарвал ва дуствал аваз гзаф йисар тир. К, 1988, 22. XI.

* чIехи авун гл. 1) гъвечIи затIунин размерар еке авун. [НацIамур]. Керекуьре Пуркурович, зав са тIимил пул гице, за, исятда фотографдиз эверна, куь кIвачин кьилел са шикил яз тан, ам чIехи авуна, рамкада туна чи институтдин кьуза патай куддайвал. Ф. Б. Филиал. 2) къулайвал авуна, тIимил яшара авайди гзаф яшар авай ва сагълам гьалдиз гъун. Зун хвена чIехи авур, заз фу гайи, зун пешедин иеси авур буба са раб хъияна секин хъия тIун, гьадазни регьят хъижедай, вунни архайин хъижедай лагьайбурни хьана. Н. М. Буба. Аллагьди хуьй, армияда къуллугъдай хва хьанва. Антер бадеди хвена чIехи авуна ам, цегьрен нек гуз... А. Къ. Нехирбанни лекь.

* чIехи буба сущ. аялдиз вичин бубадин ва я дидедин буба. ЧIехи бубад илифар Авунва, зи хва, Гзаф хьанва теклифар -КIватIнава арха. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Зи чIехи буба Абдул-Гъани аскIан буйдин, ацIай беден авай, хъуькъверин кIуфарик са жизви яру тав квай, ихтилатрал рикI алай итим тир. З. Р, ЧIехи бубадин тIуьнар. Хуьре заз мад садални шаламар алаз акурди тушир, вучиз лагьайтIа и. кIвачин къапар алукIун адет яз амачир, гьатта чи чIехи бубадин шаламарни къайи кIвалин пипIе агаж хьанвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: ата-буба.

* чIехи бубавал сущ. аялдиз вичин бубадин ва я дидедин буба тир гьал. ЧIехи бубавал еке бахт я. Р,

* чIехи бубайрив прил. чIехи бубайриз хас, чIехи бубайриз талукь. ЧIехи бубайри лугьудай: намус вридалайни чIехи я. Р.

Синоним: ата-бубайрин.

* чIехи гьарф сущ., граммат. хас тIварцIин, гьар са предложенидин сифте гафуна кхьидай гьарф. Зи кьуншидин тIвар Камал я, амма адаз камал авач. Р. Синоним: кьилин гьарф.

* чIехи кас сущ. къуллугъдиз вине авай кас.... чIехи ксари къул чIугур тел ада вичив хвена, абур вад-ругуд хьайила, вич пичханадиз къвез Бегдин тIварцIел Рагълах шегьердиз рахкурна. А. А. Пад хьайи рагъ. ЧIехи ксар чIехи мурад рикIеваз фида, фида анжах дуьм-дуьз рекьеваз. А. Ал. Гъуьрчехъан. Синоним: чIехиди.

* чIехи ратари гъвечIи ратар тIуьн гл., нин гзаф гишин тир гьисс акатун. – Хьанвачни-е ви гьуьндуьшка, -эхиз хъхьанач Агьмедавай, - чан акъудмир ман! ЧIехи ратари гъвечIибур нез эгечIнава. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка.

* чIехи рикI авай прил.,; вуж мергьяматлу, акьалтIай намуслу. Заз чиз, Сейфедин, абур исятда фермадал агакь хъувунва. Валлагь, гзаф чIехи рикI авай инсан я. Б. Гь. Гъетер.

* чIехи тIуб сущ. гъилин, кIвачин тупIар башламиш жезвай куьруь, амма яцIу тIуб. - Эгь! - лагьана, солдатди чIехи тIуб акIурна пеле... А. Ф. Дяве.

* чIехи хьун гл., вуч кьадардиз ва еридиз гзаф хьун. ЧIехи хьана няниз суьруь... Ф.

ЧIЕХИБУР¹ чIехи прилагательнидин гзафвилин кьадар.

ЧIЕХИБУР² сущ.; -у, -а чIехи прилагательнидикай хьанвай существительное. - Лекь кьин гунагь я... тухумдин куьк хкатда, лугьуда. Ни кьейитIа, гьадан... - са Мус ятIани чIехибурун гафарай ван хьайиди лагьана за. А. Къ. Нехирбанни лекь. - Ваз зи Алпанахъ гьихьтин далу аватIа чидани? Районда авайбур анихъ амукьрай, меркезда авай чIехибурни адан дустар я, са къапунай незвай амадагар я. Г. Ханов. КIепербан, Заз чIехибурун гафарай вацIуз яргъалди килиг тавуна кIандайди чизвай, вучиз лагьайтIа килигай кас, игьтият квадарна, ци вил тухвана, вацIуз аватун мумкан я. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЧIЕХИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер. -илери, -илера 1) яшариз килигна чIехиди тир гьал. Гьайваз адаз вичин чIехивал къалуруниз мажбур хьанай; Заз вин гафар шит хьанва. Вуна къелет ийидач. Вун чи меслятдал рази жеда. Паб тагъана яшаммш жедайди туш, -атIуз-атIуз лугьузва Гьайваза вичин стхадин чинилай вилер алуд тийиз. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) са затIунин размер чIехиди тир гьал. Салан чIехивал никIинди тир. Р. 3) куьч. къуллугъдин винизвал. КIвалин чIехивал папав вугузни заз кIанзавач, я ам масакIа разини жезвач. Эхир, зани папа и гьуьжет референдумдалди гъялдай меслят хьана. Н. Шихнабиев. Референдум. 4) камаллувилин гьуьндуьрвал. Я сад Аллагь, шукур хьуй ви чIехивилиз. И. Гь. Рубаияр. Дагъдин кьакьанвал яргъа мензилдай чир жеда лагьайвал, шейхерин шейх Мегьамедан чIехивал, адан камаллувал мусурман уьлквейрин векилри къимет гайила чир хьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. гьуьрметдиз лайихлу агалкьунрин вини дережа. Синоним: гьайбатлувал.

* чIехивал авун гл., ни 1) сад масадахъ галаз ам вичиз табий тир гьалда туна алакъаламиш хьун. Эгь, - лугьудай Магьмуда вичин кьезил гъил, хъвалахъ хьиз, метIел гьалчна, - и девир гъахътинди я, далу галайбуру, жибинар дулу тирбуру амайбуруз чIехивални ийизва, абурун гьисабдай чпин крар мадни виликни тухузва. А. Исм. Алукьдай ахвар. 2) жув чIехиди тир гьал кьун. ЧIехида чIехивал авун кIанда. Р.

ЧIЕХИДАКАЗ нар. гзаф лишанлудаказ. Гьажибег Гьажибегова Дагъустандин вири чIаларал кхьизвай цIийи къуватар арадал атунизни чIехидаказ таъсирна. ЛГ, 2004, 26.II. Синоним: чIехиз.

ЧIЕХИДИ¹ прил. чIехи тир. -Дах, ЧIехи-вацIуз чIехиди вучиз лугьузвайди я? А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЧIЕХИДИ² сущ.; -а, -а 1) яшар гзаф хьанвайди. ЧIехиди гада тир, гъвечIидини руш. А. М. Самур. ЧIехидан гафуниз килиг тавурди чIехи баладик акатда лугьудайвал, зунни гила чIехи баладик акатнава. Н. А. Гуьлназ. ЧIехидан, яшдиз чIехидан гафуниз гаф хълагьун заз кутугнавачир. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) рах. къуллугъ виниз тирди, къуллугъчи. - Ам виже къведай кар туш, чIехиди, -гьа вичин къайдада кагьулдаказ рахазва ветврач. М. В. Гьарасатдин майдандал. [НацIамур]. Ша, чIехид! ИкI ша! Куь секретарша гьа инрал жезвайди я. Ада кьве чкада кIвалахзвайди и чIавалди квекай чуьнуьхна. Ф. Б. Филиал. Валлагь, чIехиди, залай и кар сакIани алакьзавач, - лагьана итимди... Самур" газ., 2003, 26.1V.

ЧIЕХИ3 нар. чIехи яз. Филдилай вич кьуна чIехиз, Тежер пурар кIулал эхиз, Рахадай гафар нашиз, Акьул икI дерин жеда кьван. С. С. Жеда кьван. Синоним: чIехидаказ.

ЧIИБ сущ.; -пIини, -пIина; -пIер, -пIери, -пIера кIанчIал тупIалай гъвечIи тупIалди ахъа авунвай тупIарин яргъивал. Кьулак ква са зурба тур, Алцумна - къад чIибни зур! Ф. Шарвилидкай риваят.

* чIиб алай <кьван> нар. тIимил кьван. -Тумунал цак алай мал, чIиб алай мулк захъ авач. З. Э. КУТВ-диз фена.

* чIиб-юкI ягъун рах., гл., ни дуьзвал чирун патал фикир(ар) авун. Магъамедсалегъни вичин кьилив къведайди, ада гьахъ-гьисаб тIалабдайдини адаз, рагъ алай югъ хьиз, чизвай. Пад-къерехдиз чIиб-юкI яна, жавабна гьазурнавай. А. А. Лезгияр.

ЧIИВЧIИВ||ЧIИВЧIИРИВ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIив-чIив сесерин ван. Пехъре къвя-къвя, ЦицIибди цIив-цIив, нуькIре чIив-чIарив. Авамвилин, айибдин Агудзавач хъен чпив. И. Гь. Хидиран тарс.

ЧIИВЧIИВУН гл., ни-куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; чIивчIив авун, чIивчIив тавун, чIивчIив тахвун, чIивчIив хъийимир чIивчIив сесерин ванер акъудун. Шаирдин багъ кIевнава мад цуькверив, Гьайиф ина иесидин Хъвер амач, ЧIивчIивзава пионеррини нуькIери, Алхиш ама, яд ксарин шер амач. А. С. Шаламар ва чуьнгуьр.

ЧIИГъ сущ.; -он, -да; -ер. -ери, -ера чIигъ сесерин ван. РакIинин чIигъди зун ахварай авудна. Р.

ЧIИГЪИЧIИГЪ сущ.; -ди, -да; ~а_Р, -ри, -ра чIигь-чIигъ сесер акъуддай, гатун гьашарат. Гьар са чIала са тайин кьадардин гафариз тIварар, гъабуруз хас тир лишанриз, гьерекатриз,. чпи ийизвай ва я чпив ийиз тазвай ванериз, инсандин гьайванрихъ, ничхиррихъ, шейэрихъ галаз авай рафтарвилериз килигна, ганва... месела: уф, ишт, шчу, чавш, дуду, далдам, чIигъичIигъ, тIампI-тIампI, тIекьрекъ, цIурун, кьур-кьур авун, гъур-гъурун ва мсб. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъулардай грамматикадай материалар. ЧIигъичIигьрин ванери инсандин хиялриз туьмер гуда. М, Баламетов. Инаг Гуьлалан я || "Самур" газ., 2002, 25. IV.

ЧIИГЪУН гл., куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; -чIигъ авун, чIигъ тавун, чIигъ тахвун, чIигъ хъийимир гьа сесерин ван акъудун. Гьа и арада рикIини чIигъна са вуж ятIани кьурук атана. В. М. Гьарасатдин майдандал, «Вужа? Ша!» РакIари чIигъна. Таниш сес акъатна. Ж. Гь. Хтулдиз халича. Чна ихтилатардайла, заз ккалин рак чIигъ ийиз, тIимил кьван кьецI кутаз, кIев хъжез, акуна. А. Э. Кьегьал.

ЧИДГЪЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIарасдин кьелечI хам, кIвенкI алай кIус.

ЧIИЖ сущ.; -ре, -ре; -ер, -ери, -ера вичяй вирт акъуддай, лув гана цавай фидай, вичик хуькуьрайла кIасдай гьашарат: Хуз хьиз гъуьлуьк кукIуй, ЧIиж хьиз кIвалик кукIуй, Ваз кIвал мубарак хьуй. Чан цIийи свас. Ф. Цуькведилай чIижре- вирт, Гъуьлягъдини зегьер кIватIда... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ЧIижре лув гузва цуькведилай цуькведал. А. Ал.

* чIижрен пухъ рах., зараф., сущ. вирт. Ам чIижрен пухъ яз акуна. Чара касди неч лагьана. Е. Э. Вирт квахьайдаз.

ЧIИЖЕРХъАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIижерихъ гелкъведай пешекар.

ЧIИЖЕРХъАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чIижерихъ гелкъведай пешекарвал.

* чIижерхъанвал авун гл., ни чIижерихъ гелкъведай пешекардин мажбурнамаяр кьилиз акъудун. ЧIижерхъанвал хъсан тир, чIижери кIасдачиртIа. Р.

ЧIИКЬ сущ.; чикьини, чикьина; чикьер, чикьери, чикъера 1) цуьл кутIундай самарин кIунчI. ЯцIу-яцIу ая чикьер Цуьл тIарам кутIун патахъай. С. С. Гад кIватIиз тади ая. Вегьиз чилел яргъи чикьер, гьар патахъ акъудиз рекьер, Алахьиз вичелай гьекьер. Заз гьадан зегьмет акуна. С. С. Заз Инжиханан зегьмет акуна. 2) куьгь. мичIи чкада, мичIи вахтунда экуь хьун патал кудай мегъуьн тIвал. И къванцел инлай хъфей Асанан бубади кIвале чирагъдин эвезда, экв патал кудай чикьер гзаф гатадайд я. З. Э. Муькъвел гелер.

ЧIИМЕЛ прил 1) циф, чиг, марф авай. ЧIимел йис тирвиляй чIурарани хъсан векь экъечIнавай. К, 1989, 4. ХII. Амай йикъарилай са куьнални тафаватлу тушир чIимел зулун югъ тир. А. Эсетов. Кьуьзуь кьун.

ЧIИМЕЛВАЛ суш.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера циф, чиг, марф авай гьал.

ЧIИМЧIИР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъвечIи чIулав нуькI. Къукърумарна, гугрумарна цавари - Вири катна, чуьнуьх хьана акъвазна. Гьа алайнал къавалламай чIимчIирди Далу кIаник яна, кIвачер хкажна; "Аватзавай цавар кьада", - лугьуз. К. М.

ЧIИРГЪИН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хъчарикай ргана гьазурнавай тIуьн.

ЧIИРИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дергесдин тум къулайдаказ кьаз хьун патал адан ' юкьвалай гьалднавай махсус алат.

ЧIИРТI сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера чIиртI сесерин ван. Зулун эхирар тир. Рекьер-хулер чIиртI ийиз кIвачикай хкатдай жими кьар, качIкачI хапIа хьиз, аквазвай. З. Э. Муькъвел гелер.

ЧIИРЧIИР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIир-чIир сесерин ван.

ЧIИХ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера меслятдалди къугъвазвайбурун арада садан (са терефдин) патай наразивал.

* чIих авун гл., ни чIих арадал атун. Синоним: чIихун.

ЧIИХНЕЦ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIих ийидайди. ЧIихнецдилай чIуфнац хъсан я. Р.

ЧIИХУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIих авун, чIих тавун, чIих тахвун, чIих хъийимир кьве касдин арада хьайи кар, авур меслят дуьзди ятIани, сад нарази хьун. Синоним: чIих авун.

ЧIИЧI сущ.; чичIини, чичIина; чичIер, чичIери, чичIера шуькIуь куьруь санал алчуд хьанвай чIар(ар). Ада вичин михьиз рехи хьанвай яргъи чIарар алай кьилелай бармак хутIунна ва адан чIичIерик квай кьал-кьул хукудзавай. А. Ф. Газет. КIватIна лифре сун чичIер Хипер фейи цацарай. X. X. Лифни цегв. АлукIзавач бармакарни чIичI авай: КIукI ракъини алугариз кичI ава. М. Б. За вучда кьван.

* чIичI алай (квай нугь.) дасмал сущ. са пата чIичI авай дасмал. - Яраб, стха, Къуба патай туьквенрай чIичI квай дасмалар жагьидач жал? - Мугьм. анвилиз хъфейла килигда ман, - жаваб гана вич айгьамдин гъавурда акьун тавур артистди. К. К. Шаирди лагьанай.

* чичIедин халича сущ. къалин чIур хьиз, чина чIичI аваз хранвай сумаг, гам халича. Ругулар армияда авай кьуд хизанди, Чечнеда дяве гатIунайла, чичIедин халичаяр садакьа кьунва. Гьабурни мискIиндиз акъудзава. М. Б. ЦIийи мискIин.

ЧIИШ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кефсуз тирла, сивяй нерай акъатдай сес(ер). 2) чиг квай, кьеж квай гьава. ЧIиш квай са юкъуз хуьруьз атай са касди кимел ацукьна ветегадал фидайбур кхьизвай ва аванс пул гузвай. З. Э. Муькъвел гелер. Югъ чIиш квай, циф авайди тир «Кард». Ш. Ш. Тапарар ийимир.

* чIиш авун гл., ни наразивал кваз са вуч ятIани лугьун, лугьуз эгечIун. А чIавуз суьрсет амач лагьайтIа, вунани чин чIурда, чIиш ийида. З. Э. Муькъвел гелер. - Шегьерда? - хуш гана хузайинди чIиш авуна. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧIИШМИР: чIишмир-пIишмир сущ. вичив рахана, вичикай зарафат авуна такIан кас.

ЧIУГВАЗ чIугун -глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЧIУГУН.

ЧIУГУН гл.; -вада, -уна; -ваз, -вазва; -у, -ван, -урай, -вамир; чIугун тавун, чIугун тахвун, чIугун хъийимшр 1) рах., ни вуч гьинай гьиниз тухун, са чкадилай маса чкадиз гваз фин.... абуру ратIрал кIват хьайи кьван техил чпин кIвалериз чIугуна. А. А. Пад хьайи рагъ. Къуьнел квар алай рушар акурла, гьейран жемир абурал, гадаяр. Гьаятриз яд чIугуникай фикир ая. С. К. Квар. 2) ни нелай-квелай са квелди ятIани тIарвал гун. ИкI лагьана са пуд пая ламран юрфарилай чIугурла, айвандик квай мугьман япар хкажна акъвазна. Ф. Далалубегьли. Синонимар: ягъун, гатун. 3) ни нив са затIунин заланвал-кьезилвал чирун (терезрал). Гьар гьи касди вичин рушакай хабар гайитIа, гьадаз вичив чIугур кьван къизиларни якъутар гуда лагьана пачагьди малумарна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Синоним: алцумун. 4) ни вуч пIузаррал фитIинна сивиз са куьн ятIани (пIапIрусдин, тембекдин, махоркадин) гум ракъурун. Ада пIапIрус чIугун хъувуначир. А. Къ. Нехирбанни лекь. Са гум чIугун хъувуна, ада къатI гадарна, А. Къ. Нехирбанни лекь. 5) нугъ., ни-куь вуч сивяй са гьихьтин ятIани сесер акъудун. Вагьаб, явашдиз чIиш чIугваз, гьаятра къекъвезва, мал-къара ахтармишзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. ПемпIешан патав хтанвай. Адан сив къакъунзава ва ада, са къайгъуни авачиз, чIиш чIугвазва. М. В. Гьарасатдин майдандал. ПемпIеша мад «ав» чIугун хъувунач. М. В. Гьарасатдин майдандал. ПемпIеша... РикIин дарихвал рекьидалди къув чIугван, и чуьллер гъамлу сузадив ацIурин. М. В. Гьарасатдин майдандал. Шириндиз цIур чIугваз, къужадиз тавазвилер ийизва. Абасан кIвачера аруш жезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. 6) къелемдалди ва я рангаралди са вуч ятIани (цIар, шикил) чарчел арадиз гъун. Эгер заз, вилер акьална, абурун шикилар чIугу лагьанайтIа, за са четинвални авачиз и кар ийидай. А. Къ. Нехирбанни лекь. И йикъара Къиргъизистандин парламентди чIалан гьакъиндай кьабулнавай цIийи закон, президентди къул чIугурдалай кьулухъ ам къуватда гьатда. ЛГ, 2004, 21 Л. * бягьс [женг! чIугун, гьам [дерт] чIугун, гьайиф(ар) чIугун, жавабдарвилиз чIугун, зегьмет чIугун, кеф(ер) чIугун, кьил чIугун, кьулухъ чIугун, ни чIугун, язух чIугун.

ЧIУГУНА¹ чIугун глаголдик алатай вахтунин ва я деепричестидин форма. Кил. ЧIУГУН.

ЧIУГУНА² нар. инихъ-анихъ килиг тавуна, гьерекат кваз. Юкьвалай камар алай цIару яц чи хуьре садахъни авайди туш. ЧIугуна ша. Гъавурда гьатнани?. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Магъамедсалегь чIугуна Шахмарданован кIвалихь фена. А. А. Лезгияр. Ам чIугуна Шалбузан УрартIула эцигнавай цIийи кIвалерихъ фена. К, 1988, 28, XI. Амма рахунрал пара рикI алачир, собранийра ксана жедай, дишегьлийрин лагълагърикай иллаки гьяз авачир Бекир чIугуна кIвализ хтана. Гь. М. Им къван, имни терез.

ЧIУГЪВАЛ сущ.; -ди, -да; ~ар, -ри, -ра хвал. Марфадин ци чIугьвал атIанвай чкадилай кам вегьена элясна виликай аквазвай Арагъиз килигиз кIанзавайла, тфенг акъатна А. И. Самур.

ЧIУК сущ.; -вади, -вада; -вар, -вари, -вара 1) гегьеншвилихъ экIя жедай затIунин (парчадин, чилин) чIук. Парча акъудна вичин вилик цуквал ацукьна сумкадиз тамашзавай къаридин метIел вегьена. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) затIунин паюнилай гъвечIи пай. # ичин ~, халидин ~. 3) кхьенвай эсердин кIус. Вири крар вичин вилералди акур командир Н. Денисован "Операция "ТIурфан" макъаладай са гъвечIи чIук къачун. ЛГ, 2004, 22.I. Журналистдин макъаладай чIехи са чIук къачуна ина кхьинай за багъишламишун тIалабзава. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. Синонимар: кьас, кIус. тике.

ЧIУЛ¹ сущ.; уни, -уна; -ар, -ари, -ара бедендал шалвар куьс тахьун патал кутIундай, хамуникай, епиникай раснавай яргъивал авай затI. - Пачагь, вун сагърай, - лагьана гадади, - зун ви итимри юкъва чIул, кьилел бармак алачиз ви патав гъана. Ф. Акьул ва бахт. ЦIийи валчагъ, кьула гимиш чIул гапур... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Кьакьан шумал буй, спелар зурба, ЦIвелел хирен гел, чIулунал гапур. Черкесрин партал алукIна буба Физва шивцеллаз, гуз душмандиз кIур. А. С. Руш.

ЧIУЛ² сущ.; уни, -уна; -ар, -ари, -ара дараматдин къав кьун патал цлалай цлал вегьедай кIеви дуьз кIарас. Чанда такьат авай Къазибега кьведа кьадай залан чIулар текдиз тухудай. Б. Гь. ТIварун стхаяр.

ЧIУЛАВ прил. 1) цIивиндин, бипIинрин ранг алай. # ~ чIарар, ~ вилер, ~ рацIамар; ~ костюм, ~ шал; ~ накьв, ~ ранг. ЧIулав зилфер, лацу хъуьхъвер... Акваз кIан я вун заз, гуьзел. Е. Э. Ваз маса яр хьана, гуьзел. Ам Саруханан куьк кавалдиз, рехивал ктканвай чIулав чуру алай яру чиниз ва хци чIулав вилериз килигна. А. Ф. Риза Б. Исмаилова кIватIай малуматралди, рекъидай кьиляй Эмин кьурай якIарин, кьакьан буй авай, са тIимил кьван винелди экъисай пер алай, чIулав чIарар алай ва яргъи спелар авай итим тир. Н. А. Етим Эмин. Шуткьу ва адан винелай алукIнавай яйлух, кьуру чандал алай ва гьадав кьурвал гьал кумачир, йис янавай хилеш, хилешдин кIаникай квай яргъи булушка - вири чIулавбур тир. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) куьч. пис гьиссер арадиз гъидай. Ихьтин четин кIвалах, пис дуланмиш хьунухь акурла, аялдин рикIе мадни чIулав хиялар къекъведай. А. Ф. Риза. * рикI чIулав хьун.

* чIулав гъуьлягъ кьулак кутун гл., ни пис касдиз къулайвал гун, хъсанвал авун. Ша а фикир вегь на гъиляй, Эхир аватда вун виляй. Дуст я лугьуз чIулав гъуьлягь, Кьулак кутаз хуьн хъсан туш. С. С. Хъсан туш.

* чIулав гьер тукIун гл., ни низ гзаф гьуьрметдин ва кIанивилин лишан яз атай мугьмандиз чIулав рангуннн гьер тукIун. - Къала, гьинва чIулав гьер? Гъваш, тукIукI мугьманрин вилик! А. Къ. Нехирбанни лекь,

* чIулав лекь сущ. бедендин къене патан паярикай сад. ЧIулав лекьин ракдикди азарлу Эрих Хонеккер 1994 - йисуз кьена. ЛГ, 2004, 16. IX. Эгер чIулав лекь тIазваз хьайитIа, са стакан некIедиз кьве стакан пиво яна, йикъа пуд сеферда фу недалди вилик ишлемишда. ЛГ, 2003, 7. VII.

* чIулав нафт сущ. михьи тавунвай нафт.

* чIулав нуькI сущ. чIулав цIакулар алай, вичи макьамар адай нуькI.

* чIулав сиягь сущ. пис крар авурбурун, тахсиркаррин сиягь. - АкI ятIа, абур зи чIулав сиягьда жедач... А. Фет. Вак хьтин.

* чIулав турп сущ. чIулав рангадин турп. Ивидин гемоглобин тIимил тирла, ихьтин къаришмади куьмек гуда: са стакандавай газаррин, чугъундуррин ва чIулав турпунин миже вири сад-садак какадарна ва аниз 200 г. вирт, са лимондин миже алава хъувуна холодилъникда хуьда. Йикъа пуд сеферда фу недалди са сят амаз хуьрекдин са тIурунавайди ишлемишда. ЛГ, 2004, 15. VI 1.

* чIулав хабар сущ. мукьвабурукай са вуж ятIани кечмиш хьуникай хабар.

* чIулав халкь. куьгь., сущ. къуллугъчийриз, агьайриз кIвалахзавай зегьметчи халкь. ЧIулав халкьди нарагъат яз оратордихъ акална яб, Гъардан рикIе са кин аваз Заландаказ гана жаваб... А. Ф. Дяве.

* чIулав хьун гл. чIулав тир гьалдиз атун. МичIи, чIулав хьанвай цава далбадал цIайлапанар хъиткьинна. Къ. М. Лезги къавахар. Шагъ-Буба халуди гъаятда накь межлис хьайивиляй цIай, авур чкайрилай руьхъ шуткун хъувуна чIулав хьанвай лекейри ва багъда итимар ацукьай чкадаллай алгъана михьиз чилик ккIанвай къацу векьи лугьузвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. * агъдин са кьил лацу, са кьил чIулав жедач.

* чIулав-чIулав прил. лап чIулав. Хкаж жез ацукьзавай элкъвей ацIай хурари, заз килигиз хьуьрезвай чIулав-чIулав вилери зун пертна, жув жувакай квадарна. З. Ш. ШайтIандин веледар. Синоним: чIуп чIулав.

* чIулав югъ сущ. ясдин югъ, инсан(ар) кьейи югъ. Лезгидихъ тахьуй са югьни чIулав, Кфилди гьеле ван ийизмай кьван! Б. С. Чи хуьруьн юкьвал пIир алай чкадал, лугьунрай, дагъвийрин кьиле акъвазай ва а чIулав юкъуз кьейи мискIандин жегьил имам кучуднава. Т. Саидов. ВикIегь ШантIур.

* чIулава гьатрай! $, межд. 'чIехи хажалат хьурай' манадин къаргъиш,

* чIулава ягърай! $, межд. 'кьий, кьирай' манадин къаргъиш.

ЧIУЛАВАР сущ., анжах гзафв. кь.; -ри, -ра чIулав рангуниз вегьенвай, гам храдайла, ишлемишдай гъалар. Зи чIулавар хъсанбур хьанач. Р.

ЧIУЛАВАРУН ||ЧIУЛАВУН гл., ни-куь вуж-вуч; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIулав( ар) авун, чIулав( ар) тавун, чIулав( ар) тахвун, чIулав( ар) хъийимир 1) чIулав гьалдиз гъун. Айвандик ацукьнавай Пери тадиз кIвачел акьалтна, кьилихъ галай, гумади чIулаварнавай, рагъул фите дуьзарна экъечIна. И. В. Чирхичир. Са юкъуз Касбуба цIару пекер алукIна, чинни чIулаварна, алишвериш авун патал базардиз фена. Ф. Муьштерияр кIватIун патал. 2) шадвал авачир гьалдиз гъун. Совет девирдин къурулушди - и кар саки вирибуруз малум я - а къурулуш са чпиз кIандайвал «хуьз» хьайи тапан гьакимри зи бубадин уьмуьр яваш-яваш чIулаварна. З. Къ. "Чуьнгуьрдин сим хьиз рикI дам атIайла..." * рикI чIулавун.

ЧIУЛАВБУР¹ чIулав прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ЧIУЛАВ.

ЧIУЛАВБУР' сущ., гзафв. кь.; -у, -а 1) чIулав тир ксар, затIар, къушар. Закай чIулавбурун арадиз аватай лацу пехъ хьана, вирида заз кIуфар ягъиз башламишна. А. М. Киф атIайди. 2) къенепатан гьиесерин агъурвал.

ЧIУЛАВВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чIулав тир гьал. Мадни заз акI тир хьи, адан парталрин чIулаввили къаридин къенепатан экуьвални чимивал генами артухди, дулуди ва таъсирлуди яз къалурзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Вилера чIулаввал гьатна. М. В. Вацран ягъун.

ЧIУЛАВДИ¹ чIулав прилагательнидин теквилин кьадардин форма. Кил. ЧIУЛАВ.

ЧIУЛАВДИ² сущ., текв. кь.; -а, -а чIулав тир кас, затI, къуш.

чIУн сущ.; -у, -у; -ар, -ари, -ара 1) са тIимил яргъивилихъди фейи цIар (гумадин, цIун). Чина берекатлу яр жедай, заз а яр хьран цIун чIунар хьиз аквадай А. Къ. Нехирбанни лекь. Магьсуда, са папIрусдиз цIай яна, къалин гумар акъудна. Къезил шагьварди гумадин чIунар гьасятда кIвал тирвал чукIурна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) рангариз вегьин патал гамунин гъалар кIватIдай тегьер. Алимат галаз гъалар рангариз вегьез фейила, зи са чIун квахьна. Р.

* чIун галаз нар. са тIимил яргъалди чIугуна. Тамадади ацIай карч ичIи авуна, ичIиди ацIуриз ЦIарудив вахгана, спелрилай гъил чIугуна, спелрикай хъуьрез-хъуьрез, гафар чIун галаз сивяй акъудиз-акъудиз, лагьана. А. Къ. Нехирбанни лекь. – Яда-а-а, чIун галаз сес акъажна Якьуб Яралиева, - вунани лагьана, чан Расим. А. Фет. Жамидиникай суьгьбетар.

ЧIУП: * чIуп чIулав нар. лап чIулав. Жив квай марф къвазва. Чил-цав чуп-чIулав цифеди кьунва. З. Р. Гьажи Давуд. Генже къеледин кьилел яру эквери цIарцIар гана, ахпа кьеле чIуп-чIулав гумади кьуна. З. Р. Гьажи Давуд. Синоним: чIулав-чIулав.

ЧIУР¹ : * чIур хьун гл 1) къайдадикай хкатун. Зи къени кар чIур хьайила, ХупI жедачни шад кьарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Гьа вахтунда чIур хьайиди Гьам тухвайдин кIвал хьана хьи. Е. Э. Вирт квахьайдаз. Сенфиз Гьайваза Магьсудан машинда аваз физвайди лагьайла, Вагьабан кефшр чIур хьанай. М. В, Гьарасатдин майдандал. [Али]. На вуч лагьана? Ви кьил чIур хьанваз тахьуй гьа, Алибеган руш? Н. И. Гьакимрин папар. И чIалар къенин йикъакай, чи чIур жезвай уьлкведикай, чи квахьзавай алакъайрикай туш гьикI лугьуда? М. Ж. - Куьн чIур -жезва, гадаяр. Зун кIвалахал хъфена, - Буба Гьажикъулиева кьил къакъудна. А. Фет. Жамидиникай суьгьбетар. 2) кьил-кьилелай алатун. Акурла ви хур. Жеда хьи зун чIур. Е. Э. Ярдин тариф. [ХаназирикI.) Шеф мад чIур хьанва. Ф. Б. Филиал. * кIвал чIур хьун.

* чIур жедай хесет сущ. жув-жувавай квахьдай гьал.

ЧIУР² чIурун глаголдин рахунра ишлемишлай буйругъдин форма. Кил. ЧIУРУН.

ЧIУР³ сущ.; -у, -а; -ар, -ары; къацу векь-хъач авай чил (мал(ар) хуьдай). Келиш, пакамахъ физ чIура векь нез, яд хъваз. няниз Ругъвадин патав хьаткиз хьана. Ф. Тапан кьин кьур жанавур. ЧIурара авай малар, балкIанар, мекъивиляй векь нен тийиз, тум кисна, акъвазнавай. А. Ф. Бубадин веси. Къацу чIурал къазар ала, къацу векь нез, явшанар таз... А. Ал. Къацу чIурал... ЧIимел йис тирвиляй чIурарани хъсан векь экъечIнавай. К, 1989, 4. XII. Данаяр ва хипер хуьз зун чIура авай. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай. Синоним: уьруьш.

ЧIУРА¹ чIур глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЧIУРУН.

ЧIУРА* чIур существительнидин чкадин падеждин форма. Кш'ЧУР

ЧIУРАЙДИ чурун глаголдикай арадиз атай нричастидин форма. Кил. ЧIУРУН.

ЧIУРАН || ЧIУРУН прил. чуьлда арадиз атай, чуьлда вердиш хьайи; вагьши. #, ~ гьайван, ~ вак, ~ верч. Малум тирвал, гьеле чи асирбал къведалдини виш йисарин вилик дегь заманадин Индияда чIурун кIекер кIвалинбуруз, яшайишдив кьадайбуруз, элкъуьрна. ЛГ, 2004, 2. XII.

ЧIУРДАЙДИ¹ чIурун глаголдикай арадиз атай причастидин форма. Кил. ЧIУРУН.

ЧIУРДАЙДИ² сущ.; -а, -а 1) са вуч ятIани къайдадикай хкуддай кас. Адетар чIурдайда тарих чIурзава. Р. 2) кхьенвай затI чIурдай махсус хъуьтуьл резиндин кIус. Кхьинардайдаз чIурдайди чарасуз я. Р. Синоним: резинка.

ЧIУРУ прил. 1) къелем тагана, вич-вичиз экъечIнавай. Селим кIелиз хъфена. Султанмурадни сифте сефер яз чIуру ичин, чуьхверин, хутун къелемрихъ къекъвез дагълариз фена. А. А. Умуд.. ЧIуру чуьхверин кIарасдикай ийизвай тIурни гъиле аваз Мискьи Мегьамедни атана. З. Э. Муькъвел гелер. 2) куьч. дуьз тушир, гьахъсуз. Акъваз тавун вун зи къвалав Ажеб чIуру кар я гуьзел. Е. Э. Суна, за ваз лугьун са чIал. Лезги чилерив чIуру ниятривди эгечIнавайбуру чпин крар къени давам хьийизва. М. М. За нин бахт чуьнуьхна"? ЧIуру кар авурла, ада чун хъуьтуьл зарафатдалди гъавурда твадай. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи. 3) куьч. масадаз зиян гудай. Рушаз и луьтквечидин чIуру хиялар, чир хьана, им тамуз катна. Ф. Гьуьлуьн руш. Тухузвай таблигъат чIуруди тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 4) куьч. кфин тавур. Алимердена къе вичин чIуру цIегь тукIвазва. ЛГ, 1992, 31.III.

* чIуру чIиж нугъ., сущ. хуз. Синоним: цвягъ.

* чIуру иви сущ. бедендиз зиян тир иви. Са фаркь ава: Зилиди Хъвада анжах чIуру иви... А. Ал. Хъен галачир рикI.

* чIуру ич(ер) сущ. тамара экъечIдай тара(ра)л жедай ич(ер).

* чIуру машмаш сущ. куьлуь ва цурувал квай машмашрин сорт.

* чIуру рекье гьатун гл., вуж адетрив кьан тийидай амалар авун.

* чIуру рекье тун гл., вуж адетрив кьан тийидай амалар ийиз тун.

* чIуру рекье хьун гл., вуж адетрив кьан тийидай амалар ийиз хьун.

* чIуру хъчар сущ. инсанри, гьайванри нен тийидай хъчар.

* чIуру хьун гл., вуж-вуч 1) къайдадикай хкатун. Бендедин рикI хьайитIа. дуьз. Гьич са кар чIуру жедайд туш. С. С. Бендедин рикI хьайитIа дуьз. 2) бугъаз тахьун. Кал чIуру хьайила, суфрани чIуру жеда.

ЧIУРУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чIуру тир гьал. - Зи агъа, - Касбубади Ягьудан чинин чIурувал кьатIана ва вичин ванциз хъуьтуьлвал гана. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* чIурувал авун гл., ни адетрив кьан тийидай, масадбуруз зарарлу крар, амалар авун. И вахтара Юсуф хандин гадайри, адан гъилибанри чпин гъиляй кьведай кьван чIурувилер ийизвай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЧIУРУДАКАЗ нар. 1) къайдадик квачиз. 2) дуьз тушиз. Синонимар: чIуруз, чIурукIа.

ЧIУРУДИ¹ прил. лайихсуз амалар акъатдайди. Мусурмандин хийир такIан, гьа мусурман чIуруд я хьи... Е. Э. Дуьньядиз.

ЧIУРУДИ² прил. бугъаз туширди. И кал чIуруди я. Р.

ЧIУРУ3¹ чIур существительнидин гунугин падеждин форма. Кил. ЧIУР.

ЧIУРУ3² нар. чIуру яз. Гьар негъенихъ кимерал къвез. На зун чIуруз вердишарна. Ф. Ина бязи малуматар ачухардайлани чIуруз къалурунриз рехъ гузва. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Вичиз хьайи дерт кьезилариз алахъай Уьзденан кефи экуьнин кьиляй чIуруз акур, уьмуьрдин юлдаш ва диде пара алахъна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синонимар: чIурудаказ, чIурукIа.

ЧIУРУКIА нар. адет, къайда тушир гьалда. Буругъда ачар акьуна адан кьил зурзазвай хесет икI чIурукIа элкъуьруни фяледин рикI атIана. А. И. Самур. А вахтунда и ксариз «кIватIалар» лагьана абурун тIварар чIурукIа акъудна, яни абуруз къуллугъар кIанзава, абуру халкьарин арада мидявал твазва, абур миллетчияр я лагьана рехнеяр кутуна. М. М, Лацу лекеяр. Дидед чIалал рахадайла, аялриз урус чIалай атай гафар дегишарна, чIурукIа лугьузвай дуьшуьшарни кими туш. X. Шайдабегова. Дидед чIал чируниз артух фикир. Синоним: чIурудаказ, чIуруз.

ЧIУРУН чIур существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. ЧIУР.

ЧIУРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; чIур авун, чIур тавун, чIур тахвун, чIур хъийимир 1) ни вуч эцигнавай дарамат къайдадикай хкудун. Эвел фасикI яхулару чIурна къеле, еке пару. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Синоним: чукIурун. 2) ни вуч дуьз къайдадикай хкудун. Айиб вид туш, зи кар чIурайди ава... Е. Э. Гуьзел яр. Хцини чIурнач дагъларин адет, Мугьман ятIани къирмишна душман. А. С. Дагъларин адетар. Гележег чIурун патал, миллетрин алатна фенвай рехъ, абурун тарих чукIурун бес я. М. В. Гьарасатдин майдандал. 3) кхьенвайди дуьз туширди яз къейд авун. Синоним: цIар чIугун. 4) бугъаз тирда аял, шараг вичин къеняй вахтунилай фад акъудун. Гезентиди, гъуьлуьз фидалди, пуд аял чIурна. Р. Синоним: вегьин,

ЧIУРУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вахтуналди ишлемиш тийизвай чил, векь. ЧIурух тадайдаз чIуран чил аваз кIанда. Р.

ЧIУРУХъАН¹ прил. ишлемиш тийизвай, ишлемиш тавунвай. Трактордин макъари къазуниз пад элкъуьрзавай чIурухьан чIулав накьвари ракьиник къванцин цIивинди хьиз цIарцIар гузвай. З. Э. Муькъвел гелер. Дагъларин кIане эцигайла ГЭС, Хкаж хьийила бушлухра шегьер, ЦIийи заводдин галукьайла сес, ЧIурухьан чили гайила бегьер... А. С. Партия рикIе аваз.

ЧIУРУХъАН² сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри, -ра цун тавуна амай, тунвай чилин мезре. # хуьруьн ~, республикадин ~; ~ цун, ~ михьун. Гьар са бригадада вад-ругуд жуьт яцар вердишарайтIа, чIурухьанра авай чилерай техилдин ва алафдин кьакьан бегьерар къачудай мумкинвилер жеда. К, 1989, 16. VIII. Рекьемрай яргъал йисара чIурухьандиз элкъвенвай чилел зегъметчи хизанди чан гъанвайди аквазва. "Самурдин сес" газ.. 2004, 2. Х.

ЧIУРФ сущ.; -ра, -ра, -ар, ари. -ара нерин хилерин къене пад. Шегьердин къерехдай юкьваз акъатайла, инсандин нерин чIурфар гьик1 кудатIа, вили хьана руг акахьнавай гум гьикI акъваздатIа, куьне фикир гана жеди. ЛГ, 2003, 13. ХI.

ЧIУТ сущ.: -ра, -ра, -ар, ари. -ара инсандин беден гьиссдай куьлуь гьашарат. Фекьиди йифди кьатадиз хьана. Чидач, ам бажгъан хъукъвайди тирвиляй ятIа, я туш, чутари адак хъиткъитIар кутазвайтIа. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЧIУТРАН прил. чIутраз талукь.

* чIутра(н) цуьк(вер) сущ. лацу куьлуь цуьквер жедай кьакьан тан авай набатат. Вакай шиир кхьизвайла, за кисна, ЧIутран цуьквед вичин кьил зав эгисна. А. С. Вакай шиир... Бубуярни чIутран цуьквер Куь тай куьз я... И. Гъ. Цуьквер. Хуквадик тIал квайла, ихьтин къаришма гьазурда: хуьрекдин са тIурунавай кьурурнавай чIутран цуькверал ( ромашка), шивитрал са стакандавай ргазвай яд илична, зур сятда тада. Ахпа ам куьзна, йикъан вахтунда тимил-тимил хьвада. ЛГ, 2004, 15. VII.

* чIут гъиле гьатай буьркьуьди хьиз нар., вуч авун вичи зурба кIвалах авурди хьиз хьана шад яз. Амма Алибековади, чIут гъиле гъатай буьркьуьда хьиз, лагълагъ авунар акъвазарнавачир. З. Э. Гьуьлуьн лепеяр.

* чIутраз килигна кавал куз жедач мисал 'куьлуь регьятвилиз килигна, багьа затI кадариз жедач' манадин мисал.

ЧIУТХВАР сущ.; -ди, -да, -ар, ри. -ра дараматдин къавал кьвайи марфадин яд цлаз тефин патал раснавай махсус турба, турбадин кIус. Ибуру са кIама регъуьн хандакIар эгъуьнна, анберар, чIутхварар туькIуьрна, цлар чIугуна... Ф. Ядни герек жедай кьван. Турба чIутхваррай, шуршур, гургурдин ван ацалтна, каф алай михьи цин хуьлер, кIамар авахьзава... К, 1988, 7. XII.

ЧIУФ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIуф сесерин ван. Мугьмандин чIуфди къуншиярни кваз ахварай авудзавай. Р.

* чIуф авун гл., ни 1) чIуф сесерин ван акъудун. 2) дериндай заландиз ва наразивилин гьисс кваз нефес къачун. Ада, рахун-луькIуьн квачиз, чIуф ийизвай. З. Э. Мехъер кьуьл туш. - Усмана чIуф авуна. - Вуна чIуф ийизва хьи, Усман? Ви дерт заз лагь! С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЧIУФНАЦ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нефес чIугвадайла, чIуф ийидайди. ЧIихнецалай чуфнац хъсан я. Р.

ЧIУХ сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари, -ара 1 } нек, хапIа, пек кайила, амукьдай чIулав затI.... пекиникай чIух авуна, иви авахьзавай гъил кутIунна. А. Исм. Вацран мичIер. 2) шурпадиз ягъун патал ягълавда кудайвал чранвай махсус затI. Синоним: тагъ.

* чIух хьун гл. 1) са затI кайи чкадал алкIана чIулав затI арадиз атун. 2) тадиз, масадбуруз таквадайвал масанихъ фин.

ЧIУХГУН чIугун глаголдин тикрарвилин форма. Кил. ЧIУГУН.

ЧIУХЛУМПI сущ; -ди, -да: -ар, -ри, -ра яру рангадин туькьуьл тIям авай элкъвей куьлуь емиш. [Зуьгьре]. Чпиз са кьве кицик, чIухлумпI гьатдатIа лагьана, тамуз фейи аялрал пехъи кицIер гьалдарна. Б. Гь. Большевикдин руш.

ЧIУХЛУХАР сущ.; -ри, -ра тум, макьар цIурурайла, амукьдай хъукъвай кIусар. Синоним: къавурар.

ЧIУХУН разг., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; чIух ая, -ин, -рай, -мир; чIух авун, чIух тавун, чIух тахвун, чIух хъийимир 1) са шей кайи чкадал алкIана аламукьдай чIулав затI авун. 2} куьч. тадиз катун.

ЧIУЬГЪ (ЦIУГЪВ нугъ.) сущ.; -ре, -ре; -вер, -вери, - вера чIулав гъвечIи нуькI.

ЧIУЬДРИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гзаф рекьера (медицинада, тIуьн-хъуна ва мсб) ишлемишдай, вичихъ хъсан ни галай чилин набатат. Миграгъвийриз чIуьдрийрин камбар гзаф кIанда. Р. Синоним: пурни.

Ш

Ш |ша| урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра. алфавитдин къанни цIемуьжуьд лагьай гьарф.

<ш> мецин кIвенкI хкажна галукьуналди арадиз къведай ачух тушир фер аваз акъатдай сес. Гафарин сифте кьиле (ша, шел, шумуд), юкьва ( маша, ишт), эхирда ( руш, тIуш) гьалтда.

ША¹ атун глаголдин буйругъдин форма. - Ша, илиф, азиз мугьман, - лагьана Хелеф халуди, зун чпин къазмадиз тухвана. А. Къ. Нехирбанни лекь. -Ваалейкумасалам. Ша, буюр, илиф. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Ша, ацукь къвалав, къала зав гъилер, Капал кхьинрай чирда ви пака... М. Б. Зун квел шад я.

ША² кIус гьеракат авуниз теклиф ийидай гаф. -Малла Несредин, пака эхир заман я, ша чна ви кIел нен! Ф. Малла Несреддинан кIел. Шикаятмир куьне залай. Ша аман, квез дад, къарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Ша акъвазра ви сив секин, АтIумир халкьарин минкин. С. С. Амал - бетер... Зи дуст Забит, чи Самурдин бахтарал Татурай хъен! - ша хкажин тост чна... А. С. Самур шегьер.

* ша вун Аллагьдиз'килиг! межд.. 'ийизвай кар, лугьузвай гаф акъвазра, секин хьухь' манадин ибара. - Я чан вах, ша вун Аллагьдиз килиг, вахъ вуч хьанвайди я? - лугьуда Абдурагьмана. - За вакай вучрай, заз стха хьиз тир ви итимдикай, ша вун залай алат... О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай.

ШАБАЛТ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра экуь шуьтруь рангадин ширин тIямдин ири кIерец хьтин хъуьтуьл емиш. Гъилер-кIвачер чимна, кьве шабалут тIуьр ам ахвари есирна. Гь. М. Им къван, имни терез. Чермовцыда Хъархъун тарарилайни еке, чIуру шабалатдин тарар авай. Ш. Шабатов. «Лезги Чапаев».

* шабалт тар сущ. экуь шуьтруь рангадин ширин тIямдин ири кIерец хьтин хъуьтуьл емишдин тар.

ШАБАЛТДИН прил. шабалт емишдин рангадин.... Елена Васильевнади, кIуф хъуьрез, виридалай вичин шабалтдин вилер аладарна, милаимдиз Ольгадиз килигна... А. М. Мурк ракъини цIурурда.

ШАБАШ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьуьл ийизвай рушаз гудай пул. Мехъерик кьуьлдайла, шабаш вегьена кIанзава. К., 1988. 25. XI. - ЧIехи бубади зи гъута за жувахъ галаз кьуьлдай рушаз шабаш яз вегьин патал ракьун са манатни твадай, Ленинан шикил алай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Рушарик шабашар кутазвай, зуьрнечийриз вегьезвай пулар Усмана зарафат патал зилчидин пелел алкIурзавай. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Буза хъвана, кьил элкъвей жегьилри, рушарин гъилера шабашар тваз, хкадарзавай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ШАВГЬАР кил. ШАГЬВАР.

ШАВКЬЛУ: * шавкьлу авун гл., ни-куь вуж са кар ийиз кIандай гьиссер кутун, гьиссер артухарун. Синоним: руьгь хкажун, ашкъилу авун.

* шавкьлу хьун гл., вуж; са кар ийиз кIандай гьиссер акатун, гьиссер артух хьун. Синоним: руьгь хкаж хьун, ашкъилу хьун.

ШАГИРД || ШАКИР || ШАКИРД араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) Иса пайгьамбардин куьмекчи. 2) диндин гьакимдивай чирвал къачузвайди. Синоним: ученик. 3) куьгь. мектебда кIелзавайди. Синоним: ученик. 4) (чIехи гьарфуналди - Ш) эркекдин хас тIвар: Шакир.

ШАГЬ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, ара 1) тайин вилаятдин, гьукуматдин кьиле авайди. Чепер суван дигай яйлах, Шагь ацукьай кьайи булах. Ф. Эмирар гьасятда шагьдин патав кIватI хьана ва абуру и кIвалах вири патарихъай гьялиз башламишна. З. Р. Гьажи Давуд. - Девирар, заманаяр алатна фена. Булах булах яз амукьна. Шагьдин тIвар акьалтнатIани, ада пачагьдинни зун хьтин лежберрин арада са тафаватни тунач. Б. Гь. Заз эвера. 2) итимдин кьилел шагьвилин таж алай шикил чIугунвай къумар къугъвадай чар. Шагь туздалди ягъиз жеда. Р. 3) куьч. межлисдин кьиле авайди. Накь хъуьрезвай межлисрин шагь, Вуч галукьна? Вуч хьана вахъ? ЛХ, 2003 - йисан 2 - сентябрь

ШАГЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шагь тир къуллугъчивал.... ам шагьвиляй акъудда, кьил ерли хкаж техжервал, адан шагьдамар жакьвада. А. Исм. Эхиримжи къув.

* шагьвал авун гл., ни са варз идалай вилик гьа и эмиррин куьмекдалди Надира яргъал девирда Ирандиз шагьвал авур сефевийрин эхиримжи бажарагъсуз ва ферсуз шагь Тегьмасиб тахтунилай вегьена, ам Сабзавар къеледа дустагъна ва гьана адан вилер акъудиз тунай. З. Р. Гьажи Давуд. Амма вин еке межлисрин иштаракчи хьайи, гурлу кимерал шагьвални авур Уьзденан рикI хура агакьзавачир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ШАГЬАД араб, сущ,; -ди, -да; -ар, -ри, -ра техил регъвейдай къачудай гьакъи.

ШАГьАДАТНАМА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, - йра са вуч ятIани тестикьардай документ. Фекьиди кхьенвай шагъадатнама адав гвазвай. З. Э. КУТВ диз фена. Им а касдин шагъадатнамадин нумра яни? З. Э. Кек галкIизва.... ахцегьвияр тир А. Абдуризаевазни Ф. Садыховаз РД-дин физкультурадин лайихлу работникарвилин, райондин ветлечебницадин кьилин духтур В. Абдулгьалимоваз РД-дин лайихлу ветврачвилин гьуьрметдин тIварар ганвайвилин шагъадатнамаяр вахкана. Ж, 2004, 15. VII.

ШАГЬБУГЪДА сущ.; сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гьажибугъда. Синонимар: гьажикIа, кукуруз.

ШАГЬВАР (ШАВГЬАР нугъ.) фарс, сущ.; -ди, -да: ' -ар, -ри, -ра хъуьтуьл тар. Ахцегь райондин Ухулрин хуьр дагъдин шагьвар алай, гатуз хуш гьава авай чка я. И. В. Чирхчир. И утагъра къекъведа Шалбуз дагъдин шагьварни Каспий гьуьлуьн гилавар. А. Ал. Хъен галачир рикI. Гатфарин къацу йиф тир гуьлуьшан, Яваш ванцел рахадай хъуьтуьл шагьвар. Гь. Къ. Четин бахт. Экуьнин кьезил шавгьарни секин хьана. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШАГЬДАМАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дамаррикай виридалайни кьилинди. 2) куьч. виридалайни маналуди. Ватандин тарихдал, медениятдал кьарувал ийизвай руьгьдин игътияжрив барабарбур жедач. Зазни абурун шагьдамар жуван диде-бубадилай, хайи хуьрелай башламиш хьайиди хьиз я. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Азадвал бахт я! Азад хьухь, инсанар! Им романдин эверун, шагьдамар я... Р. Исаев. Азадвал хуьниз эвер гузвай эсер. Зи чил, ви суй зун паталди гьамга я. Са чан я вун шагьдамар тир Самурдин. М. Ж.

ШАГЬдУВУЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дувулрикай виридалайни кьилинди..

ШАГЬЗАДА фарс; сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) шагьдин хва. 2) (чIехи гьарфуналди - Ш) эркекдин хас тIвар: Шагьзада.

ШАГЬИ кил. ШИГЬИ.

ШАГЬИД араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьиле фейи ва я кьилиз акъатай, акъудай дуьшуьш тестикьардайди. Садра Къуткьашен районда зун са вакъиадин шагьид хьана. М. М. Уях хьухь, лезгияр! Уьзден 1874 - йисуз халкьдин наразивал себеб яз, Гьажи Юсуф-хан алудунин ва Кьасумхуьрел Куьредин округ тешкилунин шагьидни хьана. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* шагьид тIуб сущ. виридалайни яцIу тIуб; гъвечIи тупIалай гьисабайла, вад лагьайди. - Мемед агъа! Квехъ гъихьтин хуьрекар ава? – Луьле-кабаб, - чапла гъилин бицIи тупIалай башламишна; шагьид тупIал къведалди, ада са шумуд хуьрекдин тIварар кьуна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Синоним: кIанчIал тIуб.

ШАГЬИДВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шагьид тир гьал. Гьар са карда шагьидвал жавабдар кIвалах я. Р.

* шагьидвал авун гл., ни низ-квез са кар кьилиз акъатай, акъудай дуьшуьш тестикьардай гьакъикъат кьилиз акъудун. И фактуни шагьидвал ийизвайди ам я хьи, Сулеймана шаирдин везифа гзаф чIехиди ва гегьеншди яз гьисабзавай. М. М. Гь. СтIал Сулеймаяа азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Дуьньядин вира тарихди идаз шагьидвал ийизва. А. А. Пад хьайи рагъ. Чнани прокурордиз ва силисчидиз ам ягьайди Буба я лагьана шагьидвал ийида. Гь. С. КIири Буба. Синоним: шагьидвалун.

ШАГЬИДВАЛУН рах., гл.', ни-куь низ-куьз; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шагьидвал авун,. шагьидвал тавун, шагьидвал тахвун, шагьидвал хъийимир са кар кьилиз акъатай, акъудай дуьшуьш тестикьардай гьакъикъат кьилиз акъудун. Садлагьана Зелфидин хажалатдиз шагьидвалзавай ва адахъ галаз вични гъамлу хьайи гьава къарсатмиш хьана... А. А. Умуд. Тарихди ва культуради и халкьарин ( лезгийрин ва азербайжанрин. - А. Г.) арада авай дуствилин гьакъиндай шагьидвалзава. М. М. Кьибле пата гурзава. Винидихъ тIвар кьур хуьруьн кьилихъай фенвай бубайрин куьгьне рекьив гвай кьакьан кIунтIуни и кардин патахъай шагьидвалзавачиз туш. Т. А. Улус магьал. - Аквадай агитацияди шагьидвалзавайвал, ина акьуллу инсанрини къуллугъзава, - лагьана са аскерди. А. Къ. Фу гадарунин буйругъ. Синоним: шагьидвал авун.

ШАГЬМАР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) руфун галчIур хьана чиляй фидай, вичи кIасайди агъуламишдай гьайван. Синоним: руьц. 2) дин инсанар яшамиш жезвай кIвал чIуру къуватрикай хуьзвай мурдар. 3) (чIехи гьарфуналди - Ш) махарик квай игитдин тIвар: Шагьмар. Дашдемира и рахунар ийидайла, къуьнел вичин лашни эцигна, яргъал хьиз акъвазнавай чубан Шагьмар яваш-яваш халкьдин вилик атана. Ф. Шагьмар.

ШАГЬНА шагьун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил.. ШАГЬУН.

ШАГЬПАЗ сущ.; -а, -а 1) кьиблепатан фольклорда тIвар-ван авай игитдин тIвар. 2) эркекдин хас тIвар.

* Шагьпаз пачагьдин темпел сущ., вуж кьадарсуз кагьул инсан Ажеб затI тушни газ. Вил акьална ахъайдалди къажгъанди хъутхъутI яна... Эгер газ авачиртIа, и Шагьпаз пачагъдин темпелри чайни хъвадачир. З. Э. Арифдиз ишара.

ШАГЬСЕНЕМ сущ. 1) кьиблепатан фольклорда дишегьлидин тIвар. Зун ви Гъариб, вунни зи Шагьсенем я. - Мубарак. 2) фольклордин манидин тIвар. - Чна гьи мани лугьуда? - жузуна ада чавай лезги чIалалди. - «Шагьсенем» - лагьана чакай сада. Гь. Къ. Къуй гьамиша рагъ хьурай! 3) дишегьлидин хас тIвар. И кафеда Жабир стхади вичин уьмуьрдин юлдаш Шагьсенемахь галаз санал кIвалахзава. ЛГ. 2004,21.I.

ШАГЬУГЪЛИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шагьдин хва. Эхир идал тамун юкьва шагьугъли шагь Абасалай амай са куьгьне къеле гьалтна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман.

* шагьугъли шагь сущ. шагьдин хва шагь.

ШАГЬУН гл., ни вуж; никай 1) са гьукуматдин, уьлкведин чIехиди авун. 2) куьч. вири ихтиярар авайди авун. Вичикай хан, шагьна каци. Е. Э. Къах тIуьр кац.

ШАД фарс, прил. хьайи, жезвай кардал гзаф разивилелай хвеши тир. Ви ширин мез шад билбил хьиз рахада. Е. Э. Туькезбан. Мехъер! Им Уьмуьрда садра жезвай шад межлис я. К, 1985, 14. VII. Халкь руьгьдай ават тавун патал чи жегьилри саки гьар юкъуз хуьруьн клубда шад межлисар тешкилзавай... ЛГ, 2003, 25. ХII. Антонимар: пелеш, перишан, сугъул, туькьуьл.

* шад (шадар) авун гл., ни-куь вуж хвеши авун. "Зун гъуьрчез фейила, зи папан рикI шадар ийидай кас жеда кIвале", - шад хиял фена гададин рикIяй. Ф. Къадир Аллагьди фекьирар гьар са йикъа шад авурай. Е. 3. Мубарак Исмаил. - Ваь, - лагьана чехирчиди, - дишегьли - Туьнт чехир я, шад ийидай гуьгьуьлар. А. С, Дишегьли. Эциг дуьнья инсанар шад жедайвал... А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синонимар: къумбарун, шадарун. кIубанарун. Антонимар: пелешарун, сефиларун, сугъуларун, туькьуьларун.

* шад хьун гл., вуж хвеши хьун. Вун акурла; жеда зун шад. Е. Э. Гуьзел, за ви тариф ийин. Са чIаварин дуьз араяр яд жеда: Зун шад тирла, вун пашман я, пашманвал Агатун зав багьна - вун шад жеда. И. Гь. Рубаияр. Шихнесир хьиз дуьньядикай аяндиз ХьанайтIа зун, шадни жедай жегьилни. С. Шихнесир Къафлановаз. Синонимар: къумбар хьун, кIубан хьун. Антонимар: пелеш хьун, сугъул хьун, туькьуьл хьун, тIуьруькьуьм хьун.

ШАДАРУН гл., ни-куь вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шадар авун, шадар тавун, шадар тахвун, шадар хъийимир хвеши тир гьалдиз гъун. Шадардач вун гьич туькIвей хизанди, Эгер жемятдин такуртIа дерди. Х. Х. Бубадин рекьер. Эхиримжи йисара «Самур» журналди ва «Лезги газетди», зи фикирдалди, кIелзавайбур са кьадар шадарнава, абурал, чеб кьит ятIани, вижевай, яни кIелайла рикIел аламукьдай, эсерар агакьарнава. А. Фет. «Нехирбанни лекь» повестдин гьакъикъат. Синоним: къумбар авун, кIубанарун. Антонимар: пашманарун, сугьуларун, туькьуьларун.

ШАДВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шад тир гьал. Жуван шадвал багъишда на виридаз, Гъам - анжах заз къалурда. А. С. КьепIинал хьиз... Шадвални вахт акун патал зи вилериз хъсан килиг... З. Р. Яр. Зи къаршидал алай кравутдал къатканвай, чинал халис дагъвидиз хас кIалубдин нер алай, пIузарар мичIи вили рангунин тавдиз атанвай, четиндаказ нефес къачузвай азарлудан чина жизви шадвилин хъвер гьатна. А. Эсетов. Шаирдин тарсар. Жегьил перишан тирла, хуьрени зарафат, шадвал тIимил жезвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: къумбарвал, кIубанвал, хвашивал. Антонимар: пашманвал, пелешвал, перишанвал, сугьулвал, туькьуьлвал, туьруькьуьмвал.

* шадвал авун гл. хвешивал авун. Ихьтин шадвал ийидайдаз Таза къелем мубарак хьуй. Е. Э. КIани ярдиз. [Мердан] - Къурбан, къала кван а хкунихъ галай чуьнгуьр зав гице, са тIимил шадвал ийин чна. Гь. Гь. Адетдин къармахра, Шадвилер ийизвайбур, кьуьлер авунал машгъулбур, свас тухуз гьазур хьанвайбур юрта гьатнавай. И. В. Чирхчир. Магъамедсалегьа шадвал ийизвай. А. А. Лезгияр. Синонимар: къумбарвал авун, кIубанвал авун, хвешивал авун, шадвалун. Антонимар: пашманвал авун, пелешвал авун, перишанвал авун, туькьуьлвал авун.

ШАДВАЛУН рах., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шадвал авун, шадвал тавун, шадвал тахвун, шадвал хъийимир шадвал хас тир гьалдиз атун. Хва хтай кьван шадвалзавай дидеди, Чар хтайла дяведавай хцелай. А. С. Кьеб. ГьикI шадвалдач, рагъ атайла, Билбилдин рикIи?! М. Ж. Экуьнин гъед. Синонимар: къумбарвал авун, къумбарвалун, кIубанвал авун, кIубанвалун, хвешивал авун, хвешивалун. Антонимар: пашманвал авун, пашманвалун, пелешвал авун, хвешивалун, перишанвал авун, перишанвалун, туькьуьлвал авун, туькьуьлвалун.

ШАДВИЛЕЛДИ нар. шадвал хас яз. КIанибур хьай бахтаварар, Гьала дуьнья шадвилелди. Ф. Ашкъидикай ва дердиникай манияр. Акъваз, яр, вун и зулалди. Девран гьалин шадвилялди. Е. Э. Алагуьзли. Ам кьейибур шадвилелди хъуьредай, чпи са еке гьунар авур хьиз уьтквемвилелди рахунар ийиз-ийиз элкъвена хъфена. А. Ф. Бубадин веси. - Якъадаш, Алимурад! -лагъана Шахмарданова шадвилелди, ~ пара еке ва иер кIвалах чна гъиле кьуна. А. А. Лезгияр. - Бес вуна регъвенвачни, я кайвани? - жузуна Махсуда шадвилелди. З. Э. Муькьвел гелер. Адан агалкьунар коллективди шадвиделди кьабулзава. ЛГ, 2003, 13.XI. Синонимар: хвешивилелди, хвешидаказ, шадвиливди, шаддаказ, шаддиз. Антонимар: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз, пелешдиз, сефилдаказ, сефилдиз, сугъулдиз.

ШАДВИЛЕРУН гл., ни-куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шадвилер авун, шадвилер тавун, шадвилер тахвун, шадвилер хъийимир шадвал гъидай амалрал машгъул хьун. СикIре, гьар сеферда Къагьриман гъуьрчез фена хтайла, адан вилик физ, кьулухъ яргъи жез, кIулаз хкадариз, катиз-калтугиз шадвилериз хьана. Ф. Кесибдин хва Къагьриман.

ШАДВИЛИВДИ нар. шадвал кваз. Фу тIуьрдалай Кьулухъ Ризади, хукунихъ галай чуьнгуьр къачуна, чIагуриз-чIагуриз «Пенкер баха» яна ва шадвиливди виликан мани лагъана А. Ф. Риза. Шадвиливди тамаш ийиз хуьруьн гилан кIалубдиз, Ашкъидалди кIватI жезва къе абур цIийи. клубдиз. А. Мут. ЦIийи Макьар. Рушарни шадвиливди ва утанмишвиливди адаз килигна. А. А. Лезгияр. Синонимар: шадвилелди, шаддаказ, шаддиз. Антонимар: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз, перишандаказ, перишандиз, пелешдиз, сефилдаказ, сефилдиз, сугьулдиз.

ШАДДАД сущ.; -ди, -да кьиблепатан мифологияда къалурзавайвал, дегьзаманра Йеменда Шад династиядин пачагьлугърикай сад. Ам Шаддада адаз халкьур женнет я. Е. Э. Камаллу паб. # Шаддада вичи чилин винел Аллагьди чилин кIаник яратмишайдалай хъсан женнет яратмишда лагьана. Ирам тIвар алай са багъ кутаз туна. Инай-анай гуьзел гадаяр, рушар кIватIна и багъдиз ахъайна. Анжах и женнетдиз гьахьун адаз кьисмет хьанач. И багъдин варарив агакьун кумаз ам, чан хкатна, кьеналдай.

ШАДДАЙ шадун глаголдин причастидин форма. Кил. ШАДУН.

ШАДДАКАЗ нар. шад тир гьал хас яз. ЧIехи шаирди Дагъустандин зегьметчи халкьар виш йисарин зулумдикай азад авур Советрин властдин гъалибвал гзаф шаддаказ тебрик авуна. З. Э. ЧIехи шаир. Буржуадин зулум рикIивай эх хьанач Яру пайдахдин кIаник шаддаказ ярх жедалд, Пролетар дяве душмандиз маса ганач. А. Ф. Инкъилабчидин кьиникь. Гьар гьалтайла, рахазва вав шаддаказ. М, Салахъ. Гьамиша вун... Синонимар: шадвилелди, шадвиливди, шаддиз. Антонимар: пашманвилелди, пашмандаказ, пашмандиз, перишандиз, сефилдаказ, сефилдиз, сугъулдиз..

ШАДДИЗ нар. шад гьалда аваз. Гьавиляй илчияр шаддиз къведай, пашмандиз хъфидай. Ф. Нехирбандин хва. Гьар са кас вал шаддиз ава. Е. Э. Фана дуьнья. Хушбахтлувилик квай урус Мегьамеда, халис дагъвиди хьиз, шаддиз, кьве гъиливни вичин гъвечIи. стха Мегьамедан кьве гъил кьуна. Н. Насруллаев. Кьве Мегьамед. Синонимар: шадвилелди, шадвиливди, шаддаказ. Антонимар: пашмандаказ, пашмандиз, сефилдаказ, сефилдиз.

ШАДЛУ туьрк, прил. шад тир. Зи винелай чулав къаяб цуькI хьана, Шадлу хъуьруьн куькIвена мад сивел зи. П. Ф. Велед. Антоним: сефил.

ШАДЛУX туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шадвал авай мярекат. Хуьре мехъер-межлис ва я са маса шадлух хьайила, и карч тухудай - тамадади кьун патал. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ШАДЛУХ² прил. Чибур жеда шадлух кьуьлер, Шадлух кьуьлер, яд къаралмиш. Ф. Надир шагь чукуруникай мани.

ШАДСУЗ туьрк, прил. шад тушир, шадвал авачир. Синонимар: пашман, сефил. Антоним: шадлу.

ШАДСУ3ВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шадсуз тир гьал. Синонимар: пашманвал, сефилвал. Антоним: шадлувал.

ШАДСУЗДАКАЗ нар. шадсуз гьалда аваз. Синонимар: пашмандаказ, пашмандиз, сефилдаказ, сефилдиз. Антонимар: хвешила, хвешидаказ, шадвилелди, шадвиливди, шаддаказ.

ШАДУН рах., гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, - зава; -а, -ин, -рай, -мир; шад авун, шад тавун, шад тахвун, шад хъийимир шад гьалдиз гъун. Гьар акурла, гуьгьуьл шаддай Булушкадин хуьлериз кьий. Ф. Садбур шадна, садбур пашман я, девран, гьей! Е. Э. Девран, гьей! Эй гуьзел цуьк, ирид цавун экв хъвайи, Шаднани на, зун хьиз, ата-бубаяр? Шаддани на, зун хьиз, къвери балаяр? А. Ал. Киснава рагар... Синонимар: къумбар авун, кIубанарун, шадарун. Антонимар: пашманарун, сугъуларун, туькьуьларун.

ШАЗ нар. алатай йисуз. На шаз лагьай гафар вири, къе хьиз зи рикIел алама, ЧIалахъ туштIа вач килига чи лишан муькъел алама. З. Р. Алама. Антоним: цIи.

ШАЗАЛАЙ нар. алатай йисалай. Шазалай кефияр авачиз духтуррин патав физва. Р.

ШАЗАЛДИ нар. алатай йис алукьдалди. - Шазалди вунни ахьтинбурукай туширни? - хъуьрена секретарь. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ШАЗАН прил. алатай йисан. ЦIинин техил агакьайла, шазан техил къачудай кас тежедайвал, цIийи рушар агакьнавай вахтунда Шаперидиз гьич вил ядай касни хьхьанач. А. А. Лезгияр. - Гьарун Алиевич, - лагьана Кондаковади, адан патавай дивандал ацукьна лезги чIалалди рахана: - Заз шазан вад ва ругуд классрин тетрадар герек я. А. А. Умуд. Антоним: цIинин.

ШАИР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шиирар туькIуьрдай пешекар. Шаирдихъ (Етим Эминахъ. -А. Г.) кьве руш хьана: Къизхалум ва Мислимат. Н. А. Етим Эмин. Шаир къени амазма чи рикIера, Пачагь фадлай гадарнава тахтунай. А. С, Зулумкарди туруналди хел яна... Солдат дяведикай, лежбер чиликай, шаирни поэзиядикай рахун тIебии кар я. А. С. Хуьруьг Тагьир. Шаирдин ирсдаррихъ ихьтин тIалабунни ава. Инлай кьулухъ вири учебникра, ктабра кхьин: Етим Эмин 1838 - йисуз Ялцугърин хуьре дидедиз хьана ва 1884 - йисуз гьа ина кечмиш хьана ва кучудна. Эмин Меликов. ДатIана рикIе авай кас. || К., 1988, 16. ХII.

ШАИРВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера шаирдин пешекарвал. Советрин девирда Сулейманан шаирвал мадни цицIи хьана. З. Э. ЧIехи шаир. Шаирвилин гваз илим, КIел тавуна, вич тир алим. Несят гур вич тир муаллим, Гафарни ширбет, юлдашар. М. Къуруш. Шаир кечмиш хьана. Шаирвилин устадвал авачиз ва гзаф тади кваз кхьенвай шиирар чал мукьвал-мукьвал дуьшуьш жезва. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай.

ШАК сущ. -уни, ~уна, -ар, -ари, -ара нетижадихъ инанмиш тушир хиял. Чир жезамач ични чичак, Мус акъатдай инай чи шак? Са патахъай къведай Колчак Винел гьавалат хьана хьи. С. С. Гьуьруьят. Синоним: гиман.

* шак авун гл., ни делилар авачтIани, жуван хиял тестикьариз алахъун. Хва балкIандин патав агакьунал шак авур бубади адавай хабар кьада: - БалкIан цIилинал аламани, чан хва? С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. [Али]. За шак авунай, амма ихьтин месэла? Ф. Б. Филиал. Синоним: гиман авун.

* шак авач (алач) арал. гьелбетда Шак авач, захъ ашкъи гьава галукьна. Е. Э. Гуьзел яр. Я Илагьи, шак авач, Вун сад я хьи, Махлукьатаринди ваз ферьяд я хьи... Е. Э. Илагьи. А чIавуз, шак алач, милли чIаларалди акъудзавай газетрин эхир пехир жеда. ЛГ, 2004, 17. II.

* шак алаз <хьун> тестикьардай фикир авай гьалда хьун. КичIе жемир ваз, начагъзавай дуст, Сагъ хъжеда вун, алач инал шак. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Зи жаваб дуьзди туширдал шак аламачир. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* шак алачиз нар. тестикьар фактар чарасуз тушиз. Гьелбет, ядай хва алукьич бубадал. Амма са кар шак алачиз якъин я: Чи кьисметдин буд алатай араба, ЧIигъчIигъ ийиз, элкъвезва са чкадал. Х. Х. «Чи чилив гва дегьзамандин рехивал». Йисарал гьалтайлани, Махачкьалади йисандавай къачузвай камар, шак алачиз, лишанлубур я. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: шаксуз.

* шак атун гл., нин нел-квел игьтият авай гьал арадиз атун. Шак къвез кичIела, кьулухъ элкъвез хьанач. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Амма адал шак атун, пак тир кIанивили пияла ганвай Рамзиятан хиялдизни къвезвач. З. Э. Рамзият.

* шак гъун гл., нин нел-квел игьтият авай гьал арадиз гъун. Куь сувар, - лугьуда сикIре, - ракъарин иеси атайла, жеда. Вуна и кардал гьич шак гъимир! Ф. Вахт тахьанмаз сив хкудай сикI. Дуьнья хьанва чин пад кIаник, Мад шак гъидай кар амач хьи. С. С. Урусатдиз. Гзафбуру адан гафарин манадин михьивилел шак гъизвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Алавадани Шагь-Буба халуди карч квахьунал шак вичин хцел гьизвачир, А. Къ. Нехирбанни лекь.

* шак фин гл хьайи кардин тахсиркар са вуж-вуч ятIани тирдал хиял фин. Эхирни икьван йисарилай гьалт хъувунин сагълугъдай, садан шакни тефирвал, мискIинда са вишер хъвадайвал хьана. М. Б. ЦIийи мискIин. Виликдай рикIяй Вагьабаз себ гайи хьиз, гила ада къуншидин шак тефидайвал вичивай хъел вахчузва. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШАКВА ктаб, сущ.; -ди, -да; шииррин са жанр. Есирвиле авай йикъара ада [Мирзе Алиди. А. Г.] шаквадин жанрада аваз хейпин шиирар теснифнай. Шаквадин кьетIенвал адакай ибарат я хьи, авторди вичин къадар-кьисметдилай наразивалзава. ЛГ, 1992, 8.II.

ШАКЛУ прия. са кардин гьахълувилел, дуьзвилел гиман алай. Антоним: шаксуз..

* шаклу хьун гл.,. вуж са кардин гъахълувилел, дуьзвилел гиман гъун. Зун адан гафарал шаклу хьанвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Куьн шаклу жемир, чIурдач чна эрк, Дидеяр, вахар жеда вилин экв. Х. Х. Масан баде. - Хелефа кьуна?! - шаклу жезвай жемят. - Жери кар туш! А. Къ. Нехирбанни лекь,

ШАКЛУБУР¹ шаклу прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ШАКЛУ.

ШАКЛУБУР² сущ.: -у, -а шаклу тир ксар. Ада, гичин эрчIи гъиле кьуна, вилер кIевиз акьална, карч чапла гъиле аваз, кьил эрчIи къвалахъ элкъуьрна, шаклубурун шаклувал тахьай мисал авуна. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ШАКЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера са кардин нетижада гиман авай гьал. Умуд це заз даим вахъ агъадай, Тежервал чи арада шаклувал. М. Б. Бубадин сурал. Кьисметди ваз гъайи рушан Шаклувилер тIимиларда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Гададин шаклувилер яргъал фенач. Б. Гь Заз эвера. Антоним: шаксузвал.

ШАКЛУВИЛЕЛДИ нар. шаклувал хас яз. Синоним: шаклудаказ. Антоним: шаксуз.

ШАКЛУДАКАЗ нар. са нетижада гиман аваз. Хуш авачиз атанвай ам са куц, абур алачир, кьезил итимдиз шаклудаказ килигзава. Б. Гь. ТIварун стхаяр. Аялрин кIвалелай Шекераз мектебда кIвалахун асант тушни? - шаклудаказ хабар кьуна Сагирата. К. К. Диде хьайи югъ. Синонимар: шаклувилелди, шаклуз. Антоним: шаксуз.

ШАКЛУ3 нар. шаклу яз. Синонимар: шаклувилелди, шаклудаказ. Антоним: шаксуз.

ШАКСУЗ¹ туьрк, прил. шак алачир. Амма са кар шаксуз я: ихьтин ксар чкадал ацукьарун патал чна чи чирвилер артухарна кIанда. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Антоним: шаклу.

ШАКСУЗ² нар. шак авачиз. Рагъул це, инсандин тушир сесиналди цIугъиз, чабалмишзай Жавгьарат шаксуз батмишзавай. У. Къемберов. Сел. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.

ШАКСУЗ³ арал. шак авачиз. Чун ламар я. Чавай, шаксуз, Жедач ламвал тавуна. А. Ал. Крчар алай лам. Шаксуз, им вири жемятдин гьар йикъан четин зегьметдин нетижа тирди чаз чизва, ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: шак алачиз.

ШАКСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шак авачир, шак алачир гьал.. Антоним: шаклувал.

ШАКСУЗВИЛЕЛДИ нар. шаксузвал хас яз. Синонимар: шаксуздаказ, шаксуздиз. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.

ШАКСУЗДАКАЗ нар. шаксуз яз. Синонимар: шаксузвилелди, шаксуздиз. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.

ШАКСУЗДИ сущ.; -а, -а шак алачирди.

ШАКСУЗДИЗ нар. шаксуз яз. Синонимар: шаксузвилелди, шаксуздаказ. Антонимар: шаклувилелди, шаклудаказ.

ШАКУН гл., ни; -да, -на: -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шак авун, шак тавун, шак тахвун, шак хъийимир гиман авун. Синоним: шак авун.

ШАКЪА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вацIа яд пай хьана физвай хел. Къазмадивай акьван яргъа тушиз, вацI кьве шакъадиз пай экезвай чкадал, къавахдин са тар пунай акъатнавай. З. Гь. Ахварай авудай аваз.

ШАКЪУНДАХ нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цикедин тандикай авунвай ва вичин къене маса тIвал туна, целди цIиртIер ягъдай затI. Синоним: хъемп.

ШАКIУКIА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чинал шур алаз чрай тIунутI. Синонимар: алыга, чаракунар.

ШАКIУРТ кил. ШУКIУРТ.

ШАКIУРТВАЛ кил. ШУКIУРТВАЛ.

ШАЛ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дишегьлийрин кьилин чIарар кIевун патал ва кьилиз чими хьун патал алукIдай партал. - Ибур ваз, баде, туфлиярни шал. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. 2) шаламар алукIдайдан кIвачерал алчуддай сун гъаларикай хранвай парчадин зул. Лежбер хци шал ахъайна, хтIунна шалам. И. Гь. Лежбер хци. Табагъ шаламар алай адан чIехи кIвачери, лацу шалар яна чIулав кьветIелар кирсеба алчудна кутIуннавай кьакьан яцIу зангарини ам такIан инсанрик зурзун кутазвай. Къ. Къ. КIири Буба.

ШАЛА Кил. ШЕЛЕ.

ШАЛАМ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яцран, гамишдин хамуникай махсус жуьреда гьазурнавай кIвачин къаб. Зун кIвачел-кьилел алачиз данайрив гьикI фида, гьич тахьайтIа кIвачел алукIдай шаламар кьванни кIандачни? А. Ф. Риза. Чи ракIарихъ, аскерар хьиз жергеда, Аваз жедай са цIикьвед жуьт шаламар. А. С. Руфунал залан дишегьли. Адан кIвачераллай шаламар галифе шалвардихъ галаз къулайдиз кьунвай, А. Къ. Нехирбанни лекь. Лежбер хци шал ахъайна, хтIуннй шалам. И. Гь. Лежбер хци. КьветIелар храз сусари цIийи, ЦIалам илигиз кьужайри кьуьзуь. Х. Х. Масан баде.

* шаламрин къиметдай (шаламрихъ) нар. лап ужуз. [Буржали] Къурбан, ваз хабар авани, чи къунши Якъуба Кура хуьрелай Манучавай кьве гамиш къачуна, лап шаламрихъ. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

ШАЛВАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра руфунилай кIвачерин кIегьебрал кьван итимрин партал. Бухари бармакни, галифе шалварни, хромдин хахуларни алаз, юкьва чIулуник кьакъара авай хенжелни кваз ам заз сад лагьай сеферда аквазвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Анжах булушкадин ценекай хкатнавай чIулав махпурдин. шалвардин кикерал вили парчадин зулар алай. А. Къ. Нехирбанни лекь. -Авач, я вах¹ . Авай ведрояр, кулар за квев вуганвани? Эхь, лагь. Пекер за квез гьинай гъида? Алай шалвар вугудани? - Вахчаг ви йикьез, пухчадиз гуй, нефс акъатайди! - лугьудай явашдиз Маяханум халади. Ш. Исаев. Завхоз. Синоним: вахчаг. * ракьун шаламар алукIна свас жагъура.

* шалвардин кек хкатна амукьун гл., вуж кесиб гьалдиз атун, кесиб хьун. Амукьда вун шалвардин кек хкатна; Кьежей кьиф хьиз вун чи гъиле гьатнава. А. С. Дидедин кьисас.

* шалвар алачирдаз кьве юкI хун ахварай аквада мисал квехъ игътияж аватIа, гьам ахварай аквада' манадин мисал.

ШАЛАМКЪАЛ(ДИ) сущ.; -ди, -да; -ар( яр), -ри ( -йри). -ра( -йра) тIвар-ван авачир, акьулдиз зайиф кас: Килиг садра, са шумуд йис идалай вилик чпин тIвар са сиягьдани авачир шаламкъадри девлетар чпин гъилик кьазва. С. Мурсалхандин харапIаяр. Синонимар: пинти, япалух..

ШАЛМАН фарс, сущ.; -да, -да; -ар, -ри, -ра 1) эцигунра ишлемишдай дуьз яргъи кIарас. ТIапIахъанрикай сада кIвалин патав гвай шалмандал межлис авай багъда тарцин хилел кутIашавай чIехи лампадихь галай шнур чIугвазвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. 2) телефонрин, экверин симер цавай тухун патал ишлемишдай яргъи кIарас. Зун чи идарадин багъда чи дахдиз эцигнавай гуьмбетдин виликни фенай... Адан винелай шалмандал экв гузвай лампа алай..: . Р. Гь. Зи ирид стха. Садлагьана хъуткьумрайла машин чкадилай юзана, авахьиз башламишна. Авахьна, ламран кьвални ягъна, клубдин къвалахъ галай шалманда акьуна. М. Б. «Жигули». Синонимар: гъвар, чукьван.

ШАЛТА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра сарикай хранвай, чими хьун патал метIерал вегьедай ва я ксайла винел вегьедай кьуд пипIен парча. Вуч кIанда лугьудатIа фикирзавай на. Хкудна шалтадикай кьил, зун ваз килигзавай. Р. Гь. Зи ирид стха. ЧIуруз акурвалди куь чин, Къачуз шалта гьарда вичин, Халкь арандиз жеда кIвачин, Амукьда куьн яван, дагълар... К. К. Шаирди лагьанай. 2) майишатда герек яз хранвай шей.

* шалта-бежгьер рах., сущ.; кIвалин майишатдин куьгьне хьанвай пек-лек. Гьамни заз и йикъара кIвалевай куьгьне шалтаяр-бижгъерар гъилелай ийидайла жагъун хъувурди я. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* шалта-шулту рах., сущ. ксудайла герек затI-­матI. Абуру чпин пад-къерех туькIуьр хъувуна, шалта-шулта кIватIна, балкIанриз пурар хъияна. А. А. Пад хьайи рагъ.

* шалтадиз тIвал ягъун гл. ни нин гатун, тIарвал гун. Чна абурун шалтадиз тIвал яда, Шагьмар! Акьуллудаказ тIвал яда. Гь. Къ. Четин бахт. Синоним: шалта цавуз акъудун.

* шалта цавуз акъудун гл., ни нин тармарун, чукурун. Синоним: шалтадиз тIвал ягъун.

ШАМ¹ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара шамагъаж тар. Вун шам я дагъдин, Къизилгуьл -багъдин. Е. Э. Ярдин тариф.

ШАМ² куьгь., сущ. гилан Дамаск шегьердин тIвар. Шам халкь авур Сад Илагьи. Е. Э. Вун я хьи...

ШАМАГЪАЖ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьуьд-гад къацу элкъвей пешер жедай тар. Алимкентдин чапла патахь яргъал мензилриз экIяй хьанвай дагълара зурба тамар, абурани гзаф кьадар мегъуьн, кIерецин, шамагъаждин тарар аваз хьанай. А. А. Умуд. Шамагъаждин гуьрчегвал я хъуьтIуьз, я гатуз хкахьдач. Р. Пенжердихъ вацран экв галай, дакIардин шуьшейрал тIебиатдин гъили муркIадин нехишар, шамагъаждин пешер дуьзмишнавай. А. А. Умуд.

ШАМАГЪАЖДИН прил. шамагъаждин кIарасдикай авунвай.

ШАМПАНСКОЕ урус, сущ.; -иди, -ида; -ияр, -йри, -йра шадвал хьайила хъвадай, вич шуьшедай цадайла, каф алаз къведай ички. [ХаназирикI]. Дагъдин гьерен шиш кьайи шампанскидихъ галаз ажеб хъсан жеда. Ф. Б. Филиал. За ресторандай кьве шуьше шампанскиярни къачуна шоколатарни. М, Садикь. ШейтIандин веледар.

ШАМСИ || ШЕМСИ араб, шиир, сущ. дуьньядиз экв ва чимивал гузвай планета. Экв такур буьркьуьдаз шамси, къемердин къадри вуч чир хьуй?.' Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Диде-бубад къадир чир хьуй, - Веледни шемси, къемер я. Е. Э. Дуст Абумуслимаз, Синоним: рагъ.

ШАМУМА араб, т-б., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра нез тежедай, туькьуьл куьлуь хали хьтин емиш.

ШАМХАЛ араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) къуллугъдин тIвар. Чарче Сурхай, Агьмед ва Элдер ханарин кьушунар вири Къазаниш хуьруьн патав акъвазнавайдакай, абуруз пака-муькуь юкъуз шамхалди Гуьбден къеледал гъужум авунин икърар авайдакай кхъенвай. З. Р. Гьажи Давуд. Таркидай шамхалдин илчияр атайла, Хан-Мегьамед вичин вах Ханхатун шамхалдин хциз гунал рази хьайиди тушир. З. Р. Гьажи Давуд. 2) (чIехи гьарфуналди -Ш) эркекдин хас тIвар: Шамхал.

ШАМХАЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шамхал тир къуллугъчивал.

* шамхалвал авун гл., ни шамхал тир къуллугъчивал кьиле тухун.

ШАНА нугъ, гл. фена.

ШАНАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра назик пешер алай, иер ни къведай хъач. Бергер, тегьмезханар, кIелен мичер, пилер, сурар, лурсар, шанатар ( пурнияр), цIангурар, эферар – гьисабна куьтягь жедач. ЛГ, 1994, 14. I. Синоним: пурни.

ШАНГЪАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра катран жинсиникай са къуш.

шАНДАКЬ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кстахвал, садни, затIни бегенмиш тушир амал.... Шандакь гвачир, шейтIанвал квачир бубадихъ халис хвани хьун лазим я эхир З. Гь, Бубадин кIвал. ☼ 1960 - йисарин сифте кьилералди кхьинрин норма шиндакъ {кил.: М. Г. ЛЧЮС; Б. Т., М. Г. РЛС), ахпа шандакь {кил.: М. М. Г., Р. И. Г. У. А. М. ЛЧЮС, 1864-2001) кхьин дуьз яз кьабулнава. Чун тайин себебралди эхиримжи вариантдин терефдар я.

* шандакь(ар) авун гл., ни 1) са кардикай кьил къакъуддай амал(ар) авун. - Икьван чIавалди а кулакриз чна бигер чIугуна, къуй гила абуру, шандакъар тавуна, чаз бигер чIугурай, - лагъана Салмана... З. Э. КУТВ-диз фена. Амма Каминат вичи лагьай гафунилай элкъвенач. Ада вичин сумкадай помада, акъудна, Селиматан къуьнелай кьуна, пIузаррив карандаш гуьцIиз башламишна. Селимата кьил инихъ-анихъ элкъуьриз шандакьар ийизва. Камината адалай гъил къачунач. З. Э. Арифдиз ншара. 2) кстах амалар авун. Ельцина шандакьар авунай: вичин гуьгьуьл чIуру тирла, ада, армия гьич санизни хъфидайди туш, - лугьуз, гьелегьар кьадай, гуьгьуьлар ачух хъхьайла кьушунар акъудунин гьакъиндай указ гъазурун эмирдай... ЛГ, 2004, 15, VII.

шАНДАКЬАРУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -им, -рай, -мир; шандакьар авун, шандакьар тавун, шандакьар тахвун, шандакьар хъийимир кьил къакъуддай, кстах амалар авун. Синоним: шандакьар авун, шандакьвилерун.

шАНДАКЬВИЛЕРУН гл, -ни; -да, -на; -из, -зава: -а, -ин, -рай, -мир; шандакьвилер авун, шандакьвилер тавун, шандакьвилер тахвун, шандакьвилер хъийимир са кардикай кьил къакъуддай. кстах амалар ийидай гьалда гьатун. Эхир са юкъуз таран кукIвалай са бацIи аватна. Ада чилел хейлин вахтунда шандакьарна, Мурсалаз кичIе хьана: «Гъайвандин кIвач ханватIа?» З. Гь. Ахварай авудай аваз. Синоним: шандакьар авун, шандакьарун,

ШАНКIАЛ: * шанкIал хьун гл., вуж-вуч къекъвез тежедай гьалдиз атун. Гьахъ нагьахъдан вилик гьакьван уьзуькъара, шанкIал хьанва. Х. Х. Жуван хайи ватандай. ЛукI жедалда хьун хъсан я шанкIални. М. Б. Квез я?

ШАНКIАЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къекъвез тежедай гьал.

ШАПКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьилел алукIдай парчадикай цванвай пенцI галай затI... адан са чIиб кьван шапкадикай хкатнавай мег заз пайгар акунач. И. В. Чирхчир. Са сеферда муаллимди курсантриз, бармакар гадарна, шапкаяр алукIун меслят къалурна. Гь. Къ. Четин бахт. Ламра кьил хкажна. Адаз, кьелечI вили парчадин шапка алай иесидин кьил акун бес хьана, - гъасятда виняй гъуз тIул тирвал ветIна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШАПIА урус, сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра къуьрен бала. Вунни жанавурдин хура гъатай шапIа къуьр хьиз, адахъ инанмиш хьана¹ . А. А. Пад хьайи рагъ.

ШАР¹ сущ.; -чи, -че; -ар, -ари. -ара 1) накьвадик жедай кьулан тар авачир тIуб кьван яргъи гьашарат. -За куьн шарар недай йикъал гъида, - жаваб гана Агьабега. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) инсандин бедендик жедай гьашарат. - Касдин руфун шарар алаз дакIунва. ТIалабна, Каспийскидай за адаз дарманни хканва. М. Б. За бананар недач.

* шар хьтин прил. назик, чан авачир.

* шарчи кьалар сущ. инсандин бедендик жедай гьашарат(ар) хкуддай набататдин кьалар.

ШАР² сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара кьелечI резиндикай раснавай, къене гар турла, элкъвей кIватI хьтинди жедай кьезил затI. Суварар хьайила, ада чи гьаятда авай аялриз ширинар ва гьар жуьредин рангарин шарар пишкешдай. З. Гь. Чкадив агакьай цуьквер. * чилин шар.

ШАРАБ араб, шиир, сущ.; -ди. да; -ар, -ри, ра ширин тIям авай ички. Шараб авай ви бокалдив Буба даим рахаз хьана. З. Къ. Вилик квай аскIн столдал эцигнавай нур гузвай патIнусдай гимишдин гичин къачуна, адай къуьрен иви хьтин яру шараб къизилдин жемина цана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: чехир.

ШАРАБАН сущ,.; -ди, -да; -ар, -ри, ра кIвалин майишатдин куьлуь-шуьлуь затIар виче эцигна тухудай ва я инсанар акьахна фидай улакь. Вичин майишатдай кIвализ хкведайла, Уьзденаз Юсуф хандин кIвалерин вилик чIагай шарабан алаз акуна. С, Ярагъви ашукь Уьзден. Мирзеюсуфаз свас Къизтамам Сийид имидин шарабанда аваз гъана. С. Зи Сулейман. 2) хуьрера аялар гваз къекъуьн патал кIарасдикай чархар кваз расдай, кьил алачир ящик хьтинди. Къе бубади вичин хтулдиз шарабан расна. Р.

ШАРАБАНЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шарабан гьалдайди.

* шарабанчи хьун гл., ни шарабанчидин пеше кьилиз акъуддай гьалда хьун. Шарабанчи хьухь, амма шарабандиз кьулайвални ая. Р.

ШАРАБАНЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, - илери, -илера шарабанчи тир пешекарвал.

* шарабанчивал авун гл., ни шарабанчидин пеше кьилиз акъудун. Шарабанчивал ийидайдаз шарабанда акьахдайбурни кIан хьун лазим я. Р.

ШАРАГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) къушран, вагьши гьайвандин бала. Вуна фена, агъа кьиле авай тарциз акьахна, пехърез хабар авачиз шарагар гъваш; акван чна, вавай жедатIа. Ф. Халуни хтул. КIантIа кьуьзуь кьун къурай, кIантIа къуьрен шараг - арадай руш динж хьурай Кепекарни кьилеллаз!. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. КилигайтIа, тIеквенда кьурай векьер алчукна, чукварда авай аялар хьиз, жанавурдин шарагар авай. ЛГ, 2004, 27. IV. Гь. М. Эгер вун яргъалди мукан патарив гваз хьайитIа, какайра авай шарагар телеф хьун мумкин я. З. А. К. ТIебиат чирун. 2) куьч. аял. Са затI ава и дуьньяда, зи шараг, Тежер багьа къашарихъни дегишиз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

ШАРИАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ислам диндин истемишунар вири санлай. Етим Эмин гьеле а заманда динди, шариатди, мавгьуматри девран гьалзавай заманда, бязи пис адетриз, шариатдин бязи мурдар къанунриз акси фикирар гваз майдандиз экьечIна. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Шариатдалди кесибриз талукь тир вахфадин мал-мулк, садакьа-закат фекьиди илихна вичиз незвайди дуьздиз акъудайдалай кьулухъ ахпа, и хуьре жемятди хушвилелди таавун комитет тешкил авунай. З. Э. Муькъвел гелер.

* шариатдин суд сущ. диндин къанунрин бинедал алай суд. [Кукул-Дайи]. Аллагьдин хатур аватIа, чи кар шариатдин суддиз гуз тахьуй. Ана са сефер чи кар гьатна. КIвал чIур хьайибуру чи хам алажна. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

ШАРКЬ¹ араб, сущ.; -ди, -да рагъ экъечIдай пад.

ШАРКЬ² прил. рагъ экъечIдай. Ам хуьряй акъатайла, Шаркь пата цав, экуьнин ярар ягъна, агъургъан атайди хьиз авай. М. Б. «Жигули».

* шаркь пад сущ. рагъ экъечIдай пад. Алкъадар Гьасан хьтин алимар неинки Дагъустанда, вири Шаркь пата тек-туьк гьалтзава. ЛГ, 2004, 26. VII. ☼ «Урус чIаланни лезги чIалан словарда» ва кхьинра шаркь пад ибара яз, «Лезги чIалан орфографиядин словарда са гаф яз (кьиблепад) ганва.

ШАРКIУНТI сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ламран шараг.

* лам кьейитIа, адан чка шаркIунтIди кьада мис. 'кьиле бегьемсузди авай чкада, адан звездиз къведайдини бегьемсузди -жеда' манадин мисал.

ШАРЛАТАН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичин хийирдиз масад алдатмишдайди, алдатмишиз алахъдайди. Шарлатанар гзаф хьайила, дугърибурузни ихтибардач. Р. Синоним: гьарамзада.

ШАРЛАТАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ра вичин хийирдиз масад алдатмишдай, алдатмишиз адахъдай гьал. ШайтIанвал аваз эгечIай кардин нетижа къулайди жедач. Р.

ШАРЛАТАНВИЛЕЛДИ нар. шарлатанвал хас яз. Шарлатанвилелди авур крарин нетижаяр гьарам жеда. Р.

шАРТI араб, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари 1) са кар кьилиз акъатун, акъудун патал гьакъикъатдин чарасуз гьал. Гьайванрикай теснифнавай махари вилик заманайрин инсанрин алакъаяр, яшайишдин четин шартIар чириз куьмекда. Лезгийрин фольклор. Сифте гаф. Мягькем кьуна вуна и тар, Тамам ян бес амай шартIар? С. С. Билбил. Тухдалди я фу авачиз, я партал гвачиз, мекьи хъуьтIуьн шартIара гзафбур фад начагъ жезвай. ЛГ. 2003, 25. XII. 2) са кар кьилиз акъатун, акъудун патал меслят жезвай чарасуз гьал. Зун хуьруьз хкведа са шартI кьилиз акъудайтIа; мад на эрекь хъвадач. Р.

* шартI алай прил. са кар кьилиз акъатунихъ, акъудунихъ инанмиш тушир. Синоним: шартIлу.

* шартIунин наклонение граммат., сущ. хьунухь мумкин тир ва я хьана кIандай кардин шартI къалурдай глаголдин категория. Глаголдин шартIунин наклонение глаголдин хабар гунин наклоненидин эхирдихъ тIа кIус гилигуналди арадиз кьведа, месела: фенатIа, фидайтIа, физвайтIа... М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика. Сад лагьай пай.

ШАРТIЛАМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; шартIламиш авун, шартIламиш тавун, шартIламиш тахвун, шартIламиш хъийимир шартI эцигун. Регъимлу хьухь! Хийирдин сефер хьуй, инсан!» Им ада шартIламшизавай Иман я. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШАРТIЛУ прил. кар кьилиз акъатунихъ алава чара гьалар авай. Вири сад хьиз ягъалмиш хьун гзаф шартIлу месэла я. Р. Синоним: шартI алай.

ШАРТIЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кьилиз акъатунихъ. акъудунихъ алава шартI(ар) авай гьал. Гьар са кардиз шартIлувал аваз килигна кIанда. Р.

ШАРТIЛУВИЛЕЛДИ нар. шартIлувал хас яз. Гьар са кардив шартIлувилелди эгечIа, инанмишвилелди куьтягьа. Р. Синоним: шартIлудаказ.

ШАРТIЛУДАКАЗ нар. шартIлу яз, Синоним: шартIлувилелди.

ШАРТIУНАЛДИ нар. 1) са гьихьтин ятIани шартI аваз. Чпиз са еке къуват, яракь авачир Самур вацIун дереда яшамиш жезвай халкьдиз, Надир шагьди хуьрер чIур тавунин, халкьариз зиян тагунин шартIуналди Ахцегърихъ галаз гаф сад хьана, шагьдиз табий жез ва и гъужумдин вилик пад кьаз кIан хьана. Ф. Шагь элкъвей тIул. 2) эхирдал кьван гьеле разивал авачиз, амма разивилихъ инанмиш яз. Дагъустанда ваххабизмдин тарих шартIуналди кьуд девирдиз пайиз жеда. ЛГ, 2004, 15. VII.

ШАРФ урус, сущ.; -уни, -уна; -ар, ~ари, -ара гардан кIевирун патал пальтодин кIаникай, костюмрин винелай гарданда твадай затI. Жегьилри гарданда шарфар твазмач, - чпиз мекьидачалда. Р.

ШАРШАВ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) куьгь. дишегьлидин парталрин винелай галчукдай парча. Яру шаршав, михьи дуьгуьр, диба гъваш. Е. Э. Къавумдиз. Назанидин шаршавдин чилелай галчIур жезвай пипIек кьуру къакьар ккIанвай. З. Э. КУТВ-диз фена. Са арани хьанач, пинеяр алай куьгъне кIурт алай кас, ракIарай бегьемвилелди гьакьни тийиз, гуьгъуьна чIулав шаршавни галай дишегьлини галаз атана. С. Ярагъви ашукь Уьзден. 2) куьлуь затI-матI кутуна кIулуз ягъун патал гьазурнавай кьуд пипIен махсус парча. Аял шаршавдик кутуна. Р.

ШАТАЛ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 3) хранвай гуьлуьтрин тай. 2) рах., в. куьгьне хьанвай шалам(ар), туфлияр.

* шатал сер сущ. метлеб авачир къекъуьн.

ШАТУР: * шатур шалам 'куьгь., сущ. табагъ тавунавай хамуникай илигай шалам. Шатур шаламди кIвачин кIан тIушур, Капан кьула хъипи Куркурар амай... Лежбер вай, гьа, вай!. Ф. Шатур шаламди.

ШАФАКЪАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра масадав хуш къилихдивди, адаз хатур авуналди эгечIдай хесет. Шафакъат вуч ятIа течир вилаятда гьар камуни, Гьам адават куьтягь тежер, Гьамни руьгьдин набуд жеда. А. Ал. Гъезел. Мергьямат, шафакъат авай инсанар, гьелбетда, виридаз хуш жеда, абуруз халкьдин арада гьуьрмет жеда. К. К. Суьгьбетзава Максима. Синонимар: мергьямат, регьим.

ШАФРАН урус, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри. -ра ичерин сорт. Мерзиятан хъуьрез акъвазнавай чин чигедин стIалар алай, ярувални къацувал какахьнавай шафран ич хьиз аквазвай. З. Э. Булахдал.

ШАХАР сущ.; -и, -а тарцин атIанвай хилер. Аквазвани муькъуьн гъварарин винелай эцигнавай шахар, абурун винелайни накьв хьивгьенвайди? -ада генами кIевиз гьарайзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Ингье пешер авахьна, кьурана кIвахьнавай пахлайрин турбаяр, чпиз къянавай тваларикай-шахарикай куьрс хьана гъакI аламай. ЛГ, 2004, 7. II.

ШАХМАТАР урус, сущ.; -ри. -ра кIвали-кIвалер авунвай кьулунин винел лацу ва чIулав рангадин фигураяр сад-садаз акси гьерекатдик кутуналди кьиле тухудай къугъун. Абур столдал къугъвадай теннисдал, шахматрал, тIамайрал машгъул жгзва. ЛГ, 2004, 21.I.

ШАХСЕЙ: * шахсей-вахсей сущ. шиитрин диндихъ инанмиш тирбуру мусурманрин календардалди цIийи йисан кьвед лагьай вацран сифте гьарда вичи вич иви акъатдалди гатунин тIвар. Хъимил хуьруьн агъсакъалар инихъ-анихъ килигдалди, абурун кьилер Надир-шагьдин кIвачерик аватна. Гьа и арада чIехи хуьряй шахсей-вахсейдин ванер акъатна. З. Р. Гьажи Давуд.

ШАХСи: * шахси- гьараз сущ. масадаз чIуру кар ийидай ният. Туна рикIе шахси-гъараз, Юлдашривай фикир чараз, Ухшатмишна за ам ламраз, Гьадан фикир, гьа хиял кьий. С. С. Темпел.

* шахси-гъараз авун гл., ни масадаз чIуру кар кьилиз акъуддай ният авун. СтIал Сулейманан кутIа Ягъункай ваз жедач хата. Кесиб юлдашрин арада Гьич шахси-гьараз ийимир. С. С. Эхир къведа ви кар кIевяй.

ШАХТА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чилин кIаникай къванцин цIивин хкуддай чка. Яхияев Ибрагьима вичин зегьметдин уьмуьр лап гъвечIизамаз башламиша. Ада Курхуьруьн колхоздин маларни, рамагарни хвена. Джезкангандин шахтарани зегьмет чIугуна, яргъал йисара "Самурский" совхозда механизаторвални авуна. ЛГ, 2004. 26. VII.

ШАХТЁР урус, сущ.; -ди. -да; -ар, -ри шахтада кIвалахзавайди.

ШАХТЁРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера чилин кIаникай къванцин цIивин хкуддай пешекарвал.

* шахтёрвал авун гл., ни чилин кIаникай къванцин цIивин хкуддай пешекарвал авун.

ШАШЛИК || ШАШЛИКI туьрк. сущ.; -ди, -да; - ар, -ри, -ра симинал ва я яргъи тIвалунал акьалжна цIал чранвай як. Шишерал шашликар, хунчадал ширин-верцIи затIар алаз гъиле чехир авай герде кьуна, далдам-зуьрнедивди ам къаршиламишиз фенай. З. Э. Муькъвел гелер. ЧIурал экIянавай суфрадал вири герек няметар алай. Инал шашликIрин нини акьалтнавай, сиренрин нини. А. Фет. Кьерен къванер.

ШЕВРИ прил. 1) пата-къерехдихъ фидай. Ада вун, шеври кицI хьиз, кIваляй чукурда. А. А. Пад хьайи рагъ. 2) жуван паб ва я итим бегенмиш, амачиз, масадахъ галаз алакъайра авай. Шеври папа вичин кIвал чурда. Р. Синонимар: паж, пата вил авай, къагьбе, чалкечир., шеври, ява. 3) куьч. михьи тушир, чиркин, шит. - ХунупI вуч лагьай чIал я? Яда, лугьудайла, вун просвещенидин инспектор я. А ви сиве авай шеври гафар вучтинбур я? Ам вавай чара хьана, хъфена. З. Э. Арифдиз ишара,

* шеври хьун гл. 1) пата-къерехдиз физ хьун. Шеври хьайи кицIи иеси кьада. Р. 2) жуван паб ва я итим бегенмиш амачиз, масадахъ галаз алакъайра хьун. Гагь ада Лукьман суддиз вугана аялриз алимент къачузва. Гагь, Лукьман рекьяй акъатнава, ада зун ва аялар гвадарнава; ам шеври хьанва лугьуз. обкомдиз арза кхьизва. Гагь ам вичин регистраци алудун патал суддиз физва. З. Э. Рамзият;, - Шеври жез зун ваз къунжух туш. Зи зегьметдин гьакъи я. А. А. Лезгияр. Синонимар: шеври хьун, ява хьун.

ШЕВРИВАЛ сущ.; -или. -иле; -илер, -илери, -илера 1) жуван паб ва я итим бегенмиш амачиз масадбурухъ галаз алакъайра авай гьал. Ада вичин шевривилин рехъ давамарзавай. З. Э. Рамзият. – Ваз авайвал лугьудани? Гъич бегенмиш туш. Шевривал я, - лагьана Нигера рикIивай. Магьамедсалегь дакIуна. А. А. Лезгияр. 2) куьч. жуваз мукьва-кьили тийижир гьал. Бес я эхун а хаинрин шевривал. Емиш къеняй незвай куквар - буьтIруькриз, Халкьдин мурад элкъуьрзавай кьуьруькриз Чир хьурай чи къаст ва чпин сефигьвал. Х. Х. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Синонимар: пажвал, къагьбевал, чалкечирвал, шевривал, явавал.

* шевривал авун гл., ни жуван паб ва я итим бегенмиш амачиз, масадбурухъ галаз алакъайра авай гьал кьилиз акъудун.

Синонимар: пажвал авун, къагьбевал авун, чалкечирвал авун, шевривал авун, явавал авун.

ШЕВРИВАЛУН рал., гл. ни; -да, -на; -из, -зава; - а, -ин, -рай, -мир; шевривал авун, шевривал тавун, шевривал тахвун, шевривал хъийимир жуван паб ва я итим бегенмиш амачиз, масалбурухъ галаз алакъайра авай гьал кьилиз акъудун. Синонимар: пажвал авун, къагьбевал авун. чалкечирвал авун., шевривал авун, явавал авун.

ШЕВРиВИЛЕЛДИ нар. шевривал хас яз. Синонимар: пажвилелди, къагьбевилелди, чалкечирвилелди, шевридаказ, шевриз, явавилелди.

ШЕВРИДАКАЗ нар. шевридан хесетар хас яз. Синонимар: шевривилелди, шевриз, пажвилелди, къагьбевилелди, чалкечирвилелди, шевридаказ, шевриз, явавилелди.

ШЕВРИДИ¹ шеври прилагательнидик теквилин кьадардин форма. Ам шевриди тирди заз чизвай, амма акьван вагьши жеда лагьана фикирначир. Р.

ШЕВРИДИ² сущ., теке. кь.; -а, -а шеври тирди. Хъвер вегьезва, гъер вегьезва шеврида Жуван кали ганвай турус гъеридал. М. Ж. Гьакьван вири усал хьана жуванбур?

ШЕВРИ3 нар. шеври яз. Гуьрчег дишегьли шевриз акуртIа, адан кьил кьамир. Р. Синонимар шевривилелди, шевридаказ.

ШЕВРО урус, сущ.; -ди, -да хъуьтуьл ва багьа сортунин хам.

ШЕВРОДИН прил. шевро хамуникай цванвай. Шевродин багьа чекмеяр алайбур чебни багьа инсанар туш. Р.

ШЕГЬЕР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсанрин кьадардал ва кьунвай чкадал гьалтайла, лап еке, культурадин идараяр, промышленность авай ери. Мугьманриз хуш-беш авурдалай гуьгъуьниз шегьеррин ва хуьрерин гьаларикай ихтилатар арадиз аватна. А. И. Самур. Шегьердин къерехдай юкьваз акъатайла, инсандин перин чIурфар гьикI кудатIа, вили хьана руг акахьнавай гум гьикI акъваздатIа, куьне фикир гана жеди. ЛГ, 2003, 13. ХI.

* шегьер-эгьли сущ.; -ди, -да; -яр, ~йри, -йра шегьердин инсан. - Ша, чан стха! - буюрзава ада са мус ятIани акур хътин, дамахдив алукIнавай шегьер-эгьлидихъ элкъвена. Б. Гь. ТIварун стхаяр. Улакь галачиз шегьерэгьлидин яшайиш фикирдиз гьайитIа, адан язухди куда. ЛГ, 2003, 13. XI. Ахпа кьве юкъуз ва 27 ноябрдин нисиналди шегьерэгьлийриз шаирдин [С. Сулейманан. -А. Г.] къаматдиз эхиримжи сеферда килигдай мумкинвал ганай. Ш. Шабатов. Сулейманан сур ва гуьмбет || ЛГ, 2004,12. II.

ШЕГЬРЕ¹ прил. гьяркьуь ва хъсандиз дуьзарнавай.

* шегьре рехъ сущ. гьяркьуь ва хъсандиз дуьзарнавай рехъ. Рахазвай Магьамедсалегь алай чкадал туна, чанда хъел гьатнавай Нигер мукьув гвай шегьре рекьел экъечIна, А. А. Лезгияр. Машиндаваз шегьре рекьяй физвай колхоздин седри Османов Акимаз вичи гьеле таганвай чилел сада керпичар атIузвайди акуна. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ШЕГЬРЕ² фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри –йра гьяркьуь ва хъсандиз дуьзарнавай рехъ. Шуьткьуьн тийир цуьквер авай, Туьхуьн тийир эквер авай, Муьгьуьббатдин шекер авай Шегьреда вун гьатна, яр. А. С. Ашукь хьанва зун. Синоним: мостовой.

ШЕДА шехьун гдаголдин къведай вахтунин форма. Кил. ШЕХЬУН.

ШЕЗАВА шехьун глаголдин гилан вахтунин вахтунин форма. Кил. ШЕХЬУН.

ШЕЙ араб, сущ.; -ини, -ина; -эр, -эри, -эра 1) чан алачир гьар са затI, вуч хьайитIани. Лап багьа хьанва шей, гунни- къачун... М. Ж. Меслят ийиз зи патав ша. -" Кьве хеб квахьнава, вири дагълар капалай авуна, амма ягъияр гел амачиз квахьнава, чидач вучдатIани. - Валлагь, зал гьалтай шей хьанач. З. Гь. Лезгийрин риваят. 2) яратмишунин эсер. Исятда лагьайтIа, жуван шейэр кхьинилай пара Дагъустандин щаиррин яратмишунар урус чIалаз таржума авунал машгъул я. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи.... зун жува кхьей шейэрилай, абур инсанриз хуш атайтIа. анжах гьа чIавуз рази жезва... К. К. Шаирди лагьанай. Кхьизвай шейэр чIехибур, сюжетарни яргъибур хьун себеб яз, зун жуван къелемдикай хкатай шейэрилай рази тушиз амукьзавай. И. Къ. Кьисмет. Синоним: эсер.

ШЕЙТIАН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) Къуръанда кхьенвайвал, Аллагьдиз акси хьайи малаик, гьамиша инсан Аллагьдин рекьяй акъудиз алахънавайди. ШейтIандиз нянем ая тIун. Е. Э. Эмина, вич рекьидайла, лагьай чIал. [ХаназирикI]. Фикирна за, гила Керекуьре Пуркурович гьатнава чинеринни шейтIанрин гъиле... -Куь тIарзавай чка-затI авани, Керекуьре Пуркурович? Ф. Б. Филиал. 2) куьч. дугъри кас дуьз рекьяй акъуддай кас. Ам шейтIан я, ваз и крар чирайди. Е. Э. Гуьзел яр. Синоним: чинер. * тфенгдин шейтIан.

* шейтIандин япар нугь., сущ. рикIин къалпагъар.

ШЕЙТIАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера масадбур жуван хийирдиз алцурардай амалдарвал -... инсанвилиз лайих тушир алчахвилер -туькьуьлвал, пехилвал, угъривал,. шайтанвал, тарашун... амачиртIа..., инсанар гатфариз чIурал экъечIнавай цуьквер кьван гуьзел тир, гуьлуьшан тир... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Хьана кьван, хьанач кьван, ЦIелхемни Херхем лугьудай шейтIанвиликай пай ганвай кьве кас. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* шейтIанвал авун гл., ни масадбур жуван хийирдиз алцурардай амалдарвал авун. Синоним: -шейтIанвалун.

ШЕЙТIАНВАЛУН рах., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; шейтIанвал авун, шейтIанвал тавун, шейтIанвал тахвун, шейтIанвал ийимир шейтIандиз талукь амалар авун. ШейтIанвална, тушир рекье вун туна... Е. Э. Гуьзел яр. ШейтIанди шейтIанвалзава, пис гафариз гумар на яб. Ягьсуз касдин зуьрнейрилай, тек чуьнгуьрдин ван иер я. КIваляй кIвализ гаф экъуьриз, фитне пеше кьур инсандиз Гумир вуна гъич рикIин сир, ам ялгъуз, ялтан иер я. З. Р. Иер. Синоним: шейтIанвал авун.

ШЕЙТIАНВИЛЕЛДИ нар. шейтIанвал хас яз. Синоним: амалдарвилелди. Антоним: дугъривилелди.

ШЕЙХ араб, сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера 1) диндин истемишунар кьилиз акъудзавайбурун кьиле авайди. Персерин кьушунри Лезгистандал гъужумнава, чачхунчийрин кьиле инсафсуз шейх Жуьнейд акъвазнава... Р. Исаев, Азадвал хуьниз эвер гузвай эсер, 2) пак инсан. Гьамбалдиз пул эцигдай чка авачир; идаз вам жеда хьи, бес и хуьре са шейх ава, нин затI хьайитIани ада хуьда, кIани вахтунда вахкуда. Ф. Гьамбал. Хкаж жеда зун къе инин винел, Кьил элкъведайвал шейхерин юкьва. Ашукь кас я зун и дагъдин пелел, Гъетериз мукьва, ракъариз мукьва. Б. С. Зи руьгьдин даях. 3) (чIехи гьарфуналди - Ш) эркекрин хас тIвар - Шейх.

ШЕК араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIел хун тавунавай жегьил хеб. Суьруьда кьар, шек, Къурал рахаз кIек.. М. Гъ. ЦIикьвед цIар. Кьарни чIулав шек хтанвач, фена килигин, гъинихъ алатнаватIа.... Насруллаев. "Го-о-ол. ☼ И гафунихъ лезги нугъатра гьар жуьредин манаяр ава, кил.: Ф. А. Ганиева. Отраслевая лексика лезгинского языка.

ШЕКЕР фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чугъундуррикай хкудзавай, вичихъ лап гъвечIи тваррин форма авай ширин затI. Чай, шекер гуз, гьам зар зиба алукIиз... Е. Э. Кьве паб. Лацу я шекер, ширин я шекер, Ацукь чаяр хъван, шад хьурай рикIер. Ш-Э. М. Шекербег. 2) куьч. рикIиз хуш. Лап ширин шекер я гуьзел. Е. Э. Ви къаматдиз. 3) (чIехи гьарфуналди: Ш) дишегьлидин хас тIвар: Шекер -а. -а. Хуьруьн муаллимдин и туькIвей ва къени хизанда хьайи сифте велед шекердилайни ширин, кстах, мектебда кIелзавай вири аялрилай чирвилериз тафаватлу аял яз чIехи хьана. К. К. Диде хьайи югъ. * набат шекер.

* шекердин сив сущ., нин шириндиз рахадайди. Къаш-кьамат я гьар тегьердин, Хуш сифет я, сив шекердин, Маншаллагъ, ви бегьердин Ажеб заман я, бахтавар. Е. Э. Бахтавар. Синоним: ширин мез.

* шекер хадай хех сущ. набат шекер куьлуь ийидай махсус хех. Жафер хуьре гьуьрмет авай кас тир. Ада гатай маша, шекер хадай хех, хекендаз авачир кIвал хуьре бажагьат авай жеди. З. Гь. Уьмуьрдин сирнав.

ШЕКЕРДАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ишлемишзавай шекер твадай къаб.

ШЕЛ сущ.; ~ди, -да; -ар, -ри, -ра гуьгьуьлдиз, бедендиз тIарвал хьуникди вилелай накъвар къвез-къвез акъуддай сесер. Зелфи шехьзавай; шелни лап адетдинди тир: чIулав вилерлай булдиз накъвар авахьзавай, рикI хъуткъунзавай, ара-ара шехьунин ванни акъатзавай... А. А. Умуд. - Я диде, захъ галаз Агьмедни атанвайди ваз аквазвачни! - шел акъвазарна. А. И. Самур. ☼ 1964 - йисалди орфографиядин норма ишел ва шел тир ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС, 1955).

* шел атун гл. рикIиз, бедендиз тIарвал гудай кардикдин сивяй агьузардин сесер акъатиз вилерилай накъвар фидай гьалдиз атун. - Шад жеда зун эл атайла, Душманариз шел атайла... Е. Э. Къарийриз,

* шел-хвал сущ. 1) наразивилин, арзадин гафар-чIалар. Эй, зи ашна, Гьажи Тагьир, види вуч шел-хвал хьана хьи.... Е. Э. Вирт квахьайдаз. Адан гьар са шиир са агьузар, са шел-хвал ва элкъвена вири чкайра авай зулумдал наразивал тир. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Мукьва-кьилияр, къуни-къуншияр кIватI хьана, шел-хвалин татугай межлис эгечIна. И. В. Чирхчир. 2) дерди-гьал. Залай башкъа маса ярдиз Ви ахьтин шел-хвал авай кьван. Е. Э. Алдатмишай ярдиз.

* шел-хвал авун гл., ни 1) шехьун. Буба кечмиш хьайила, шел-хвал авур Сувар хуьруьз хъфеначир. А. И. Самур. 2) дерди-гьал авун. Къагьриман мет-кьил гатаз, шел-хвал ийиз, гъуьрчезни техфиз, чин кIаникна ярхар хьана, ясда гьатна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Етим Эмин, лагь на са чIал, Минетдалди, ийиз шел-хвал... Е. Э. Ваз маса яр хьана, гуьзел. 3) ийизвай ихтилатдалди наразивал къалурун. Синоним: шел-хвалун.

* шел-хвалун гл. язух къведай гьалда са никай ва я квекай ятIани арзе авун. КилигайтIа, ~ шелиз-хвализ, яз агьузар я, дугъриси. Е. Э. Дугъриси. Шел-хвалун я заз амайди, ви чкадал заз регъуьзва. М. М. Им вуч регъв я? Синоним: шел-хвал авун.

* шел-шуван сущ. гуьгьуьлдиз, руьгьдиз, бедендиз тIарвал хьуникди вилелай накъвар къвез-къвез акъуддай сесер. Рагъ акIидай патан цавара гумар гьатнавай, чилера цIаяр, Катрамаканда лагьайтIа, мекьни каш, шел-шуванар, хажалатар, магьрумвилер... Р. Гь. Зи Ирид стха.

ШЕЛАРУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шелар авун, илелар тавун, шелар тахвун, шелар хъийимир вилерай накъвар авадарун зун кIевиз къужахламишна, цIийи кьилелай шеларнай ада. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи.

ШЕЛЕ||ШАЛА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIула кьуна тухудай кIарасрин, векьерин кIватIал. Пад хьуй гьахьтин къати нефсер, Лугьуналди жеч квез эсер. БашкIул кIвахьиз иски месер, Шеле кIула кьун чида квез. С. С. Куьреда авай аламатар. Рагъ акIидайла, рушар гваз шала, Мани яз элкъведа дестейрал кIвализ. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Са юкъуз тамуз фена, еке шеле кIарасар гваз хтай Мухлисат месе гьатна. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. И шеле вахчу на, вилик экечI, контордиз хъша. З. Э. Рамзият. Са юкъузни аялар мектебдикай хкуднач. Абур ксайла, шеледив рукай кIарасар гъана. Я. Ш. Дидедин рикI. Селминаз архайин я. Ада цуквал ацукьна шаладик квай еб хкудзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Няниз дагъдин рекьел вил алай аялриз яргъа амаз далудал векьин чIехи шелеяр алаз цIиргъина аваз хквезвай чпин дидеяр аквадай: С. Муслимов. ЦицIигъ-наме, Гатун вахтунда дагъдиз векьер ягъиз, кIватIиз, марквара тваз фейила, шелейралди кьачIав ( кьалар) хкидай. З. Ф. РикIелай фидач.... дяведин четин йисара са шала кIарасар къунши хуьре шумуд киле картуфрихъ къачудайтIа... вири, са нукьтIани кими тушиз, лугьудай. Н. М, Жандар Магьамай. ☼ 1960 - йисаралди шеле кхьин норма тир ( кил.: Г. М. ЛЧЮС; Б. Т., М. Г. ЛРС, 1966), 1964 - йисалай шала ( кил.: М.М.Г, Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС) яз къалурзава. Чи фикирдай, ихьтин дегишвилихъ са чарасузвални авачир, акси яз, ада литературный чIал вичин бинеда авай нугъатдивай яргъа ийизва. Кхьинра гилани, адет яз, шеле гьалтзава,

* шеледа вуч аватIа гьисабун [чирун] гл. ни нин гьал, алакьунар чирун. Ам яхул патаз, ана авай Херхем лугьудай касдин шеледа вуч аватIа чирун патал аниз фена. С, Ярагъви ашукь Уьзден.

ШЕЛЕЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шеле тухузвайди, шеле ялзавайди.

ШЕЛЕЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илгр, -илери, -илера шеледалди пар чIугвадай пешекарвал.

ШЕМ араб, сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера мичIи чIавуз экв гун патал цIай ядай, кIинтI хьтин кIалубра аваз раснавай затI. Гишин вилер яваш-яваш кIев жедай, Ксудайла, хкадардай шемер хьиз... А. С. Дидедин кьисас. ШуькIуь, шемер хьтин лацу тутар, ярни къиб кужумнавай ичинин къваларив акьван хъуьтуьлдаказ, успагьивилелди агат хьанва хьи, гьатта абурал Велиметан темягь физва. М. В. Гьарасатдик майдандал.

ШЕМГЬАЛ сущ; -ди, да, -ар, -ри, ра яран сувариз кудай палдум.

ШЕМДАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри. ~ра кузвай шеминин кIаник эцигдай къаб.

ШЕМЕРГАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра са шумуд шем эцигдай къаб

ШЕМКЬ сущ.; -еди, -еда; ер, -ери, -ера нер галай патахъай вилин пипIе жедай чиркедин нукьтIа. Адан шемкь яна агаж хьанвай вилер ва адал алай гьал акурла, ЯбатIаян рикIелай вич алатна. А. Исм. Эхиримжи къув.

ШЕНпIИ сущ.; -иди, -ида; -яр, -йри, -йра кацин шараг. Пакадлай башламишна зун, кацин шенпIидив къугъвадай аял хьиз... 3.3. КУТВ-диз фена,

ШЕМСИ кил ШАМСИ

ШЕР араб, сущ.; -ди, -да 1) шариат. Малд иес хьана дириди, Шер авачиз, я диван, наиб. Е. Э. Наиб Гьасаназ. 2) фитне. Шаирдин багъ кIевнава мад цуькверив, Гьайиф ина иесидин хъвер амач, чIив-чIивзава пионеррини нуькIери, Алхиш ама, яд ксарин шер амач. А. С. Шаламар ва чуьнгуьр.

* шер авун гл., ни 1) шариат кардик кутун. Эй, адалат шер ийидай мирзе Гьасан Гьинава? Е. Э. Гьинава. 2) фитне авун.

ШЕРЗУМУН гл., кикуь вуж; -да, -на; -из, -зава; шерзум авун, шерзум тавун, шерзум тахвун, шерзум хъийимир рикI туькьуьл гьиссерив ацIана шел къведай гьалда хьун. ЦIарах селди тухвай чIуру фикирар рикIе гьатай ам дарихвили шерзумна. У. Къемберов. Сел.

ШЕРИК араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра амадаг, са кар кьилиз акъуддайла терефдар. Вун гьа тек я, вахъди мад шерик авач. Е. Э. Вун я хьи...

• шерик хьун гл., вуж амадаг хьун. Шумуд кас ваз жеда шерик, Шумудаз на гуда шилик, Сан кьиле вун ийиз шерик. Шумуд вав уртах я, Къафкъаз! С. С. Къафкъаз. Игит куьче, и дуьньядин бахтуниз Ви гъамунин даим шерик хьана вун... А. С. Лезги куьче. - Ваъ! Захъ галаз шерик тахьун квез адет хьанвай кар я. А. А. Умуд.

ШЕРИКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шерик тир гьал. Дуствални, шериквални чпин арада акьван тIебии тир хьи. абуруз, чуьруьквал, нефсинал азгъунвал вучтин затIар ятIа, асла чидачир. А. А. Пад хьайи рагъ. Рушар хьиз, ви гуьрчег я верхьерни, Муьгьуьббатдиз ийидай шериквал... А. С. Вилик жерге. Синоним: уртахвал.

• шериквал авун гл., ни терефдарвал авун. Ингье за метIерал, кьин кьазва: Аллагьдин кьуд калам заз кьалум хьуй! Зун куь рекьел акъваз хъийидач. Гена квез шериквал ийида. Б. Гь. Большевикдин руш. Гьабуру, археологри, эгъуьнай чIавуз квез акунайни? - Эхь - мад кьулухъай шериквал ийизва. Б. Гь. ТIварун стха. И кардани гзафни-гзаф шериквал ийизвайди дяведин ва зегьметдин ветеран Акимов Рагьимхан халу я. ЛГ, 2003, 9. Х. Синонимар: шериквалун, уртахвалун.

ШЕРИКВАЛУН рах., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; - а, -ин, -рай, -мир; шериквал авун, шериквал тавун, шериквал тахвун, шериквал хъийимир терефдарвалун. Гьикьван чалишмишвилер авуртIани, раб шешелда чуьнуьх жедач лугьурвал, анжах 1994 - йисуз рагьметлу шаир, общественный деятель Изет Шерифован ва адаз шериквалзавай маса ватанпересрин алахъунралди гьахъ винел ахкьалтна. Д. Шерифалиев. Къабил бвбадихъ галаз гуьруьш. Нажмудин Инкъилабдин крарик къаришмиш я, ада Инкъилабчийрихъ галаз шериквалзава... ЛГ, 2004, 22.I. Синонимар: шериквал авун, уртахвалун.

ШЕРИФ араб, сущ, инал: чIехивал, машгьурвал, сейливал. Ви шерифдиз икрамна за уьмуьрда Акун патал са бахтавар югъ ширин. Е. Э. Гъуцар, ви сир вуч я зун халкь авунин?!

ШЕФТЕЛ || ШЕФТЕЛИ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ярувални хъипивал акахьнавай рангунин салан тарцел жедай ширин емиш Багълара пас хъуьтуьл жезвай шефтелдин атир гьатнава. П. Ф. Жуван руг. Арендатордихъ кьве гектарда ичерин, хутарин ва шефтелрин багъ арадал гьунин фикирни ава. ЛГ, 2004, 16. ХII. ☼ М. М. Гьажиева шефтел ( кил.: Лезги чIалан орфографиядин словарь, 1955), Б. Б. Талибова ( кил. "Русско-лезгинский словарь", 1966), Р. И. Гьайдарова тефтели {кил. "Лезги чIалан орфографиядин словарь", 2001) кхьин дуьз яз гьисабзава.

ШЕХЬ¹ шехьун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ШЕХЬУН.

ШЕХЬ² : * шехь авун гл., туькьуьл гьиссер хьуникди вилерай стIалар авадарун. [Загьидат] ФатIимат! Я ФатIимат, вун шехь вучиз ийизва, вахъ вуч, хьанва? [ФатIимат] - Шехь кIанз ийидани бахтаварар, квез зи рикIикай вучиз хабар туш? Хабар тиртIа, куьне вучиз шехьзава лугьудачир хьи. Гь. Гь. Адетдин къармахра. [ФатIимат]... Шехь тавурла, мад за вуч хъийида? Заз чизва хьи, гьа дакIан касдин кIвале заз са югъни таквадайди. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Синоним: шехьун.

ШЕХЬУН || ИШЕХЬУН гл., вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир;. шехь авун, шехь тавун, шехь тахвун, шехь хъийимир вилерилай накъвар къвез руьгьдиз, бедендиз тIарвал гьиссун. Гьар нисинлай шехьда ви вах, Къарибдавай вун рикIеваз. Ф. [Гегьвер] – Шехьмир-шехьмир, чан бала, гила шехь авуникай са менфятни авач. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Зелфи шехьзавай; шелни лап адетданди тир: чIулав вилерлай булдиз накъвар авахьзавай, рикI хъуткъунзавай, ара-ара шехьунин ванни акъатзавай... А. А. Умуд. Итим тирла шехьайтIа вун, Сурайни ваз къаргъишда за! А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Зи бала, ваз са чIавузни уьмуьрда, Инсан шехьиз такурай. 3. Къ. ТIал. 2) нихъ-квехъ са вуж-вуч ятIани кIан хьун. Залай гзаф чIехи я ам, Агакьнава яшарихъ. Зун птIихрихъ ишехьдайла, Ам шехьзавай рушарихъ. М. Б. Чавуш. Синоним: шехь авун. ☼ 1964 - йисалди орфографиядин норма ишехьун ва шехьун тир. Кил.: М. М. Гь. Лезги чIалан орфографиядин словарь (1955, ч. 76)

ШЕШ: * шеш-беш сущ. зарар вегьиналди тIамаяр тахтадал раснавай кIвали-кIвализ тухудай къугъун. За кнопкадал тIуб илисда - чикI - Вагь, я аламат, Ирандин шеш-беш! А. С. Хцихъ галаз ихтилат.... къулайдиз ацукьна музыкадихъ яб акалдай, шеш-беш, домино къугъвадай са чими чка хьун патал, маса са кIвал дуьзмишна. ЛГ, 2002, 19. VIII, - Килиг гьа, - лагьанай Агьмеда и сеферда шеш-беш къугъвадайла кумукьай дустуниз, - алатай сеферда за къачур хьтин гьуьндуьшка тахьурай. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка. Синоним: нардар.

ШЕШЕЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. ра 1) техил, гъуьр, шекер ва я маса затIар тун патал сарин ва я канабрин гъаларикай яргъивилихъди къен аваз хранвай затI. Ингье алай вахтунда захъ, ацIанай шешел кIула кьадай хьтин, сагъвал хьхьанва. Нервиярни зи лап хъсан къайдадик акат хъувунва. З. Ф. Тутаралди сагъарун. 2) гьа затIуна гьакьдай кьадар. Ваз са шешел къиэил кIандани, я тахьайтIа са шешел акьул? - Акьул. - Гьарда вичиз авачир затI тIалабир кьван. "Самур" газ., 2002, 19. Ш. Са шешел къумадалди цIаяр хкадриз жедайди туш эхир. ЛГ, 2004, 30. IХ.

ШИБЛИТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра итимри, багъар туна, алукIдай кIвачин къапар. Вири халкьди шалам-дулах ядайла, Шаирди бес алукIдани шиблитIар, Хуьруьнвийри са цуру нек хъвадайла. Шаирди вирт хъвадани бес, иблисар?! А. С. Шаламар ва чуьнгуьр. Зани вучда? Гадарда кIачел алай шиблитIар, Уь - гьарфунив зил кьуна. Яда гьихьтин туьтуьтIар! И. Гь. Чарчел ахвар. КIвачел алай шиблит – калуш Ваз алукIиз четин яни? К.. 1989. 27.I.

ШИВ сущ.; балкIан (хъсан акунар авай, вичел ацукьнавай кас къарсур тийидай жуьреда зарб фидай). Акьахайла, шив къугъурдай, Хунчада тике амай, Жергеда чка амай, Хва, вай, дидедин!. Ф. Акьахайла гарун тегьер, Кияр шив ваз мубарак хьуй! Е. Э. БалкIандин тариф. Шивцел алай пурарал инихъ- анихъ цIуд юкI алай. Ф. Сад генерал жеда лугьуз саймишдай, Садан «гъиле твадай» шивцин фирияр. А. С. Дидедин кьисас Кьакьан шумал буй, спелар зурба, ЦIвелел - хирен гел, чIулунал -гапур. Черкесрин партал алукIна, буба Физва шивцеллаз, гуз душиандиз к]ур. А. С. Руш.

ШИВИТ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хуьрекдик ва я цик кутазвай салан майвайрик кутадай хъсан ни къведай векьерин жинсинин куьлуь пешер алай са йисан набатат. Салара газарар, кIешнишар, шивитар цада. З. А. К. ТIебиат чирун. Руфуник ял акатнаватIа, иферар, кьурурнавай шивитар ва лавровый пешер ( вири сад хьтин паяр) кофемолкада регъвена вири сад-садак какадарна, чайдин тIурунин са кьатIа авайди ишлемишда. ЛГ, 2004, 15. VII.

ШИГЬИ || ШАГЬИ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вад кепек. Заз цIукьуд шигъи пул хквезвай. И. В. Чирхчир. Багъдатда лам кьве шигьи я лагьана Атана зун ахвар-кьарай атIана. КилигайтIа, зоопаркда шегьердин Лам къалурун кьве шигьи яз жагъана. И. Гь. Рубаияр. Жибиндай фадлай цин ранг такур ягълух акъудна, адакай са кьадар вахтунда къекъвена, гьисабна зур манат гудай чкадал, сад са абас, ахпа кьве шигьидин кепекар фу авай къапуниз гадарна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. ☼ 1989 - йисалди шигьи ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС, Б. Т., М. Г. ЛРС), 1989 - йисалай шагьи ( кил. ЛЧЮС 1989, 2001) кхьин дуьз яз гьисабзава. М. М. Гьажиеван кхьинра шегьи вариантни гьалтзава ( кил. М. Г. РЛС, ч. 152 -гривенник). Чи фикирдалди, эвелан норма дегишунихъ са чарасузвални авачир; акси яз и карди литературный чIал вичик дибда авай нугъатдивай яргъа ийизва.

* шигьи-бистIи рах., сущ. тIимил пул. ТIуьн-хъунни хкудайла, гъилиз хтайди шигьи-бистIа хьана. З. Э. КУТВ-диз фена.

* шигьидилай абас алудиз Къандалавдин Буба зурба кьасабчи яз шагьидилай абас алудиз девлет къазанмишнавай кас ялдай. Къ. Къ. КIири Буба.

ШИДАД араб, куьгь., сущ. залан гьалар, четинвал, сертвал. Аси лукIариз еке тир шидад я хьи, Буба Адам халкь авур Сад Иллагьи. Е. Э. Иллагьи.

ШИИ кил. ШИИТ,

ШИИР араб, сущ.: -ди, -да; -ар, -ри, -ра цIарарин эхиримжи гафар чеб-чпив кьадайвал туькIуьрнавай художественный эсердин жуьре. Гуьгъуьнлай вичакай шаир хьайила, Сулейман азербайжан чIалални шиирар туькIуьриз алахъна. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Вичиз араб ва азербайжан чIалар чидайтIани, ада вичин шиирар, чIалар халкь гъавурда гьатдай лезги чIалал туькIуьриз хьана. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. Къурушдаллай Асанбек са къуз зал дуьшуьш хьана, Шиирдалди заз адан тариф авун хуш хьана. А. Мут. Сагърай Асанбек дадаш. Адан [Мирзе Алидин. -А. Г.] литературадин ирс художественный рекьяй къуватлу шииррикай, гьадисайрикай ва кьисайрикай ибарат я. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. Синоним: чIал.

ШИИРАТ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шиирралди кхьенвай эсерар. За жуван макъаладин тIварце "шиират" ишлемишзава. Адан манани "поэзиядин" мана сад я, амма "шиир", "шиирар" гафарихъ галаз сих алакъада ава. А. Ал. Шагь-Эмиран шииратдин алемда. Рагьметлу арифдар Агъед Агъаева гьахълувилелди къейднай хьи, маса халкьарин поэзиядилай тафаватлу яз, анжах лезги шииратда "гьарда вичикай хан ийида" лагьай гафар ава. Ж. Жамалов. Гьуьрметлу жен || ЛГ, 2004, 26. VШ. Синоним: поэзия.

ШИИТ || ШИИ араб, сущ.;. ди, -да; -ар||-яр, -ри|-|йри, -ра||-йра мусурмандин диндин са хел. Адан [Сурхай хандин. А. Г.] пайдахдал "Шиияр галачир суьннуьйрин ханлух" кхьенва. Им вич уьмуьрлух Ирандин душман я лагьай чIал жезва. З. Р. Гьажи Давуд. 1982 - йисуз гзаф кьадар шиитар чандиз къаст авуна кьинай силис куьтягь хьанава. ЛГ'. 2005, 21. VII.

ШИИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шии тир гьал. Тарихчийри Мискискар Ирандай атайбур я, гьавиляй абуру чпин виликан ватандин мусурман диндин са хел тир шиивал хвенва лугьузва. И. Гь. Мискискар.

ШИЙИР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пис везият. Ви веледни ви шийирда къекъведи. Е. Э. Бахтсузвал. Хийир хабар? Хийир я, шийирдин хабарар куьтягь хьана, къари. Гь. Къ. Четин бахт. Инсан шехьиз акуртIани шийирда, Ватан шехьиз такурай... З. Къ. ТIал.

ШИКАЯТ араб, сущ.; -ди, -да;,~ар, -ри, -ра са нелай-квелай ятIани наразивал къалурдай ихтилат, гафар. Етим Эмин шикаятар лагьайд туш. Е. Э. Азиз дустар, килигдачни зи гьалдиз? Синоним: шикет.

* шикаят [шкет рах.] авун гл., ни низ никай квекай са нелай ятIани наразивилин гафар лугьун, кхьин. Къуллугъдин рекьяй кутадай тахсир жугъун тавурла, абуруз хуьре са тIимш гьая экъичай дишегьли аваз, адав седридилай Махачкаладиз шикаят ийиз туна. А. А. Лезгияр. Райкомдини, вичиз шикаят авурла, куьн иниз хкайбурув рахух лугьуз, вичелай алудна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьакмаз. Синоним: шикаятун.

ШИКАЯТУН гл., ни низ никай-квекай, нелай-квелай; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шикаят авун, шикаят тавун, шикаят тахвун, шикаят хъийимир 1) нелай-квелай ятIани наразивилин ихтилат, гафар авун. Шикаятмир куьне залай... Е. Э. Фитнекар къарийриз. Гьуьрметлу редакция, - кхьизва Хив райондин Хъукьварин хуьре яшамиш жезвай Мирзалиева Зарифади, - шикаят авуниз зун чи райондин кьиле акъвазнавай чIехи ксари мажбурна. ЛГ, 2003, 4, XII. Синоним: шикаят авун.

ШИКАЯТЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра нелай-квелай ятIани наразивилин ихтилат, гафар ийидайди. Шикаятчи шикаятчидал гьалтайла, цIийи шикаятар арадиз къведа. Р.

ШИКАЯТЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера нелай-квелай ятIани наразивилин ихтилат, гафар ийидай пешекарвал. Шикаятчавилиз кьил гайила, эхир жедайди туш.

* шикаятчивал авун гл., ни нелай-квелай ятIани наразивилин ихтилат, гафар ийидай пешекарвал кьиле тухун. Шикаятчидиз шикаятвал тавуртIа хъул къведа. Р.

ШИКЕСТА || ШКЕСТА фарс, прил.; хер-кьацI хьанвай, хер-кьацI алай. Кьейибурни шикестаяр Машиндалди хкизва. А. Ф. Дяве.... Зун чIехи хьана -савадсуз яз ваь, Зун чIехи хьана - шикеста яз ваъ, - Зун чIехи хьана - умудсуз яз ваъ, Зун Советрин инсан я. А. Ал. Булутар ва хиялар. И арадани колхоздин куьгьне председатель Мухтар авариядик акатна шкеста хьанваз, адан чкадал итим кIанзавай. Гь. М. Им къван, имни терез. ☼ 1960 - йисаралди орфографиядин норма шикеста кьабулнавай ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955), 1964 - йисалай шкеста ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964-2001) туькIуьр хъувуна. Чи фикирдалди, и цIийивилихъ са делилни авачир. Синонимар: набут, хенек. нахуш, сагъсуз. Антоним: кIубан.

ШИКЕТ рах, сущ.; -ди, да; -ар, -ри, -ра нелай-квелай ятIани наразивал къалурдай ихтилат, гафар. Зун Эмин я, заз шкетар чидайд туш... Е. Э. ТIварун стхадиз. Синоним: шикаят. ☼ 1964 - йисалди шкет кхьин норма яз кьабулнавай.

ШИКЕТЧИ рах., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра нелай-квелай хьайитIани наразивал къалурзавай ихтилат, гафар ийидайди. Зун Эмин я, заз шикетар чидайд туш, Шикетчидихъ галаз рекье фидайд туш. Е. Э. ТIварун стхадиз. Синоним: шикаятчи.

ШИКИЛ араб, сущ,; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) махсус алатдалди янавай ва я чIугунвай нин-куьн ятIани винел патан акунар. Гьамид Мурманскдиз хъфена, ада гьанай рахкурай чарни шикил агакь хъувурла, Зелфидиз мадни гзаф хвеши хьанай. А. А. Умуд. Садра гъиле кьуна за ви шикилар, - Лагьана за жуван ярдиздилбердиз... А. С БицIек, вун... 2) уьмуьрда яшайишдин, дуланажагъдин лишан(ар). Дуьньядин тарихда тазва вуна шикилар... Е. Э. Девран, гьей! 3) гьакъикъат. Пакадин юкъуз биржа трудадиз фейи Къаюмаз -акур шикил масад хьана. Еке гъаят инсанрив ацIанва. З. Э. КУТВ-диз фена. Синоним: суьрет.

* шикил чIугун гл., т нин-куьн къелемдалди ва я рангаралди нин-куьн ятIани винел патан акунар чарчел акъудун. Рушакай пачагь хьайила, ида шикил чIугвадайбурув, виликан рушан шикилдаваз, вичин еке са суьрет чугваз туна. И суьретни рекьин патав гвай са булахдал ягъиз туна. Ф. Гьуьлуьн руш. Эгер заз, вилер акьална, абурун шикилар чIугу лагьанайтIа, за са четинвални авачиз и кар ийидай. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* шикил ягъун гл., ни нин-куьн махсус тадаракдалди нин-куьн ятIани винел патан акунар чарчел акъудун. - Зи стха гъвечIи чIавалай шикилар ягьунал рикI алай, завай, жуваз гьа и рекьяйни лазим тир чирвилер къачун тавуна, акъвазиз хьанач. А. Фет. Алим, художник, педагог.

ШИКИЛЛУ цI, прил. килигайла, акурла хъсан гьиссер арадиз гъидай. ТIебиатдин шикил ва инсандин гьал сад-садаз къарши яз, я сад садав кьадайвал гуналди, бендинин метлеб гзаф таъсирлуди ва образар шикиллубур жезва. Гь. Гашаров. Сифте гаф.

ШИКИЛЛУБУР шикиллу прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. ШИКИЛЛУ.

ШИКИЛЛУДАКАЗ нар. килигайла, акурла хъсан гьиссер арадиз гъидай гьалда. Яб акалзавайдаз ва я кIелзавайдаз артух эсер авун патал, метлеб ачух, гуьрчегриз, шикиллудаказ къалурун патал са затIунин крар, хесетар ва лишанар маса затIунин ва я инсандин кIвачихъ гилигдай гафариз метафораяр лугьуда. Лезги литература. Учебник-хрестоматия. 5 кл. 1999.

ШИКилЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шикил ядайди, шикил чIугвадайди. Шаз ктаб акъатдайла, адан шикил герек хьана.... Фена ам гьуьлуьн кьерез... шикилчини галаз. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. Писателди, зурба шикилчиди хьиз, тIебиатдин акунар, хуьрерин къаматар къалурзава. Р. Исаев. Азадвал хуьниз звер гузвай эсер. Шикилчидин кIвалахдин кIвал къакъажунихъ файда авач. А. Къ. Шикилрин кIвал.

ШИЛЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, йри туьнт яру памбаг парча. Алахънава пайиз пайдах: Садав - пая, садав - шиле. А. Ал. Хер хьайи гатфар.

ШИЛЕСИР нугъ., сущ.; -ди, -да бязи набататрин чкалдикай махсусдаказ гьазурна рекьер, куьчеяр дуьзарун патал ишлемишдай затI. Синонимар: къир, асфальт

ШИЛИК туьрк, тарих., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра. куьгьне девирда бегди лежбердивай къачудай харжунин са жуьре. Синоним: дигьек.

ШИМ, сущ.; еди, -еда; -ер, -ери, -ера куьлуь харар кьван мичIи вили кьелечI къванер.... кIамун а пад шимедин тик я... А. Ф. Лянет. Самур вацIун лепейра ван Ава токдин симера хьиз. Къекъвезва зи рикIе хиял, Михьи булах шимера хьиз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Вуч зулумдин гар ава къе, Дагъдин хурай тухузва шим. П. Ф. Гар. Зун дагъви я: вили цав зи яргъа н я, Къайи къванер, шимерни зи бажгъан я, Гьам зи кIвалнн, зи бахчани яйлах я, Ш. Агъакеримов. Зун дагъви я.

ШИМЕХъАН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гзаф шим квай чка. И рехъ Яру дагъдин кIанелай чIехи вацIал кьван гапурдал кукIварна патар-патарнавай хана, вахт-вахтунда юзана агъадихъ агалтзавай шимехьанрайни дегьне кIамарилай фенва. Гь. М. Им къван, имни терез.

ШИМПАНЗЕ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра маймунрин са жинс.

ШИНГъАР || ШУНГЪАР араб, куьгь., сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра аламат, эсер. Ви къаматдиз килигайла, Буй-бухах шингъар я, гуьзел. Е. Э. Ви къаматдиз.

ШИНДАКЬ кил. ШАНДАКЬ.

ШИНЕЛЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра солдатдин винелай алукIдай партал. Це чав винтовкани шинель, Ядай чка жада чаз! А. Ф. Дяве. ЭкIянава рагъ гуз ада Марфадикди кьежей шинель. А, Ал. Пуд шиир.

ШИР¹ туьрк, сущ.; -еди, -еда; -ер, -ери, -ера вич гуьцIай затIариз тайин ранг акъуддай икьи затI. Машиндилай ширедин хъитрепIар ататна. З. Э. Зулун пеш. «ПиспIи Хидира» марагълувилелди дехмеда вил экъуьрзавай. Дехмедин накьв авай чил асунна хъипи ширедай акъуднавай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Райондин вири школайриз ремонт авун патал 12 тонн креж, 15 тонн шир, 1037 квадратный метр пенжердин шуьшеяр къачунва. "Самурдин сес" газ., 2005, 6. VIII.

ШИР': * шир-шир сущ.; ди, -да: -ар, -ри, -ра шир-шир сесерин ван. Кьве тепедин арада, дарискъал кIама авай булахдай ширширдин хъуьтуьл ван алаз михьи яд авахьзавай. А. А. Умуд.

ШИРДАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, ри, -ра хуьрек руфуниз тухудай рад.

ШИРЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра икьивал квай жими затI. Хутарикай шире кIвахьзавай А. А. Умуд. Чин чIурзаватIани, Селминаза цуру шире гьикI иштягьдалди фитIинзаватIа, Велиметани гьакI чил чIурна вичин цуькIуьн туькъуьнзава. В. М. Гьарасатдин майдандал. Синоним: миже.

ШИРИН¹ фарс, прил 1) кIуьгьуь тIям авай. Ам (вирт - А. Г.) вични са ширин затI я... Е. Э. Вирт квахьайдаз. Духтур, туькьуьл дарманар заз гузва на, Къайгъу туш заз, Абур вирт хьиз ширин я. А. Мут, Зи сагъвал зав вахгана. 2) куьч. кефи шадардай. Рахун ширин, ачух къабагъ, Акун са мурад я, гуьзел. Е. Э. Ярдиз минет. 3) (чIехи гьарфуналди - Ш) гьам эркекдин, гьамни дишегьлидин хас тIвар: Ширин. Манийрин кьил кутун патал Дагълар уьлкведин иер рушарикай сад хкяйна, нини хьиз, ам безетмишда. Ихьтин гуьзел рушни Девлетханан мулкуна яшамиш жезвай Букаван руш Ширин хьана. А. М. Къиргъин. Синонимар: верцIи, кIуьгьуь. Антоним: туькьуьл.

* ширин мез сущ., нин хуш къведай ихтилатар ийилай мез. Гимишдин пул дуьзмишна на яхада. Ви ширин мез шад билбил хьиз рахада. Е. Э. Туьквезбан. Адан ширин меци къванни чIалал гъун мумкин тир. Гь. М. Ялтахвални тахсир яни? Салам гуда, салам кьада, Сада садан гьал жузада, Ширин мецелди рахада, Мусурманар стхаяр я. Н. Сам. Мусурман стхаяр. Алем чIалал гъиз мецелди ширин, Гьуьрметар хьана мад ва мад дерин. Къ. Абдуллаев. Секин кьил. Синоним: шекердин сив.

* ширин меци гьуьлягь [илан] тIеквендай акъудда 'масадахъ галаз алакъа жедайла, хуш къведай ихтилатри инсан вичин мурадрив агакьардайди рикIелай алудмир' манадин мисал.

* ширин хьун гл., вуж-вуч низ ширин гьалдиз атун. Ярди гайи лацу пIини, Шекердилай ширин хьана. Ф. Ваз ахварар ширин хьуй, Иер бала, лайлай! Ф. Хайи...

ШИРИН² рах., нар. кефи шадардай тегьерда. Билбил хьиз ширин рахада... Е. Э. Бахтавар. Ажеб ширин рахада мез... Е. Э. Гьуьруьдиз ухшар акуна.

* ширин-ширин рах., нар. вини дережада кефи шадардай тегьерда. Яргъа далдам ширин-ширин рахада, Фикир тийиз, гьаниз гьатда юргъада. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз.

ШИРИНАР сущ., гзафв. кь.; -ри, -ра ширин затIар. Суварар хьайила, ада чи гьаятда авай аялриз ширинар ва гьар жуьредин рангарин шарар пишкешдай. З. Гь. Чкадив агакьай цуьквер.

ШИРИНАРУН гл., аспект., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; ширинар авун, ширинар тавун, ширинар тахвун, ширинар хъийимир. ширин тир гьалдиз гъун. Пул хьайила, вири жеда, пул инсандин гьич вафасузвал тийидай дуст я, ада инсандин яшайиш, дулу авунилай гъейри, уьмуьрни ширинарда. Атлухана ийизвай фикирар гьа ибур тир. З. Гь. Бубадин кIвал. Амма алай тегьерда давам хьунухьи гзафбуруз еке пулар къазанмишдай рекьер ширинарзава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз,

ШИРИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ширин тир гьал. Ширинвилиз идлай артух ВиртIедин шуьрбет акурд туш. С. С. Консервийрин завуд. Агь, Ватан! Яд хъвайила яд чилерин Чир хьана заз ви ятарин ширинвал!. А. С. Дидедин кьисас.

ШИРИНВИЛЕЛДИ нар. ширинвал хас яз. Синонимар: шириндаказ, шириндиз. Антонимар: туькьуьлвилелди, туькьуьлди,

ШИРИНДАКАЗ нар. ширин тIям кваз. Синонимар: ширинвилелди, шириндиз. Антонимар: туькьуьлвилелди, туькьуьлди.

ШИРИНДИЗ нар. ширин яз. Мадни дамах къачур Мегъамедрасул гзаф шириндиз хъуьрена. А. И. Самур. Адаз вичин сивера фири никIедин дад амай хьиз тир, гьатта цуькIуьнни кваз шириндиз туькьуьнзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: шириндаказ, ширинвилелди. Антонимар: туькьуьлвилелди, туькьуьлдиз.

ШИРИННА ширинун глаголдин алатай вахтунин I формация ШИРИНУН.

ШИРИНУН рах., гл.; ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир: ширин авун, ширин тавун. ширин тахвун, ширин хъийимир 1) ширин гьалдиз гъун. 2) кIанарун. Вун фелекди ширинна заз. Е. Э. Бахтавар.

ШИРНИ сущ.; -ди, -да: -яр, -йри, -йра ширин затI. Гьихьтинди я за тIуьр ширни? А.. Ал. Паквилин яйлух.

ШИРТНА рах., зараф., нар. геж тавуна. За ви рикIел чун, лежберар, кесибар. аламач жед лугьузвай, валлагь... Давай хъивегьин, ширтна... З. Гь. ТIварун стхаяр. Зи дафтарар ада почтадин кIвалин кьацIалай анин къуллугъчиди къачузвай бланкар хьиз, къачуна, ширтна садан юкь ахъайна. КIелна. 3. Гергерви Бакъарей Бакъураякай нагъил. Синонимар: тадиз. гаф сиве амаз.

ШИРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; шир авун, шир тавун, шир тахвун, шир хъийимир шедай гьалдиз гъун. Диде къведа ша лугьуз, Ни ширна зи хва лугьуз. Х. Х. Дидедин тум. * диде ширун.

ШИРЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, йрц, -йра шир ядай пешекар. Алатай югъ, хъфена вун ширчи хьиз... А. Ал. Алатай югъ. Синоним: маляр.

ШИРШИР: * ширшир авун гл., ни ширшир сесерин ванер акъудун. ВацIарини ширширзамач; Мягьтел хьанва дуьньядал. Р. С Синоним: журжур.

ШИТ фарс, прил. 1) кьел квачир. Мана кьажгъай уьмуьрдин ад артмишна, Шит фу хьтин йикъаз тIям гана зи. П. Ф. Велед. 2) куьч. манасуз, аялвилин, зарафатдин. - Зи кIанидан буй аку гьа! -Шит рахунал шад я жеди? А. С. Руш ви рикIел...

* шит авун гл., ни шит тир гьалдиз гъун. Синоним: шитун.

* шит хьун гл. шит тир гьалдиз атун. – Къвя-кьвя! - лагьана, абурун рахунар шит хьайи Асана. З. Э. Муькъвел гелер. - Бес гила вуч хьанва? Акьван рикI алай зун Сефераз икьван фад шит хьун! Я аламатар! 3.3, Арифдиз ишара. ЦIит я вири -рахун, луькIуьн, хуьрекдизни кьелни амач. Тек я жувни. Я ви ван къвер, я вав рахар элни амач. Х. Х. Зун куьчедал... Якни кьведра тIуьрла, пуд лагьай сеферда, агъу кьван, такIан жедай затI я. Шит тежерди тек фу я, маса затIни. М. Б. За бананар недач.

* шит-шит прил. гзаф шит. Кинофильмдиз тамашзавай жемят гьич квазни такьуна, ибуру сифте мезели, ахпа туршимезе, гуьгъуьнилай шит-шит ихтилатрал илигна. К, 1985, 24. VII.

ШИТАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; иштар авун, шитар тавун, шитар тахвун, шитар хъийимир шит тир гьалдиз гъун. - Ширинвили шитардач... Кьадарсуз хьайилани, туьрлуьтIлияр кьиляй акъатда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Адан рахун виридаз хушни тир, я ам вични нубат алачиз рахаз, вич шитардай итим тушир.... Н. Шихнебиев. Чарад.

ШИТВАЛ сущ.; -или, -иле; -ипер, -илери, -илера шит тир гьал. Амма имиди, папан гафарал хъуьрез лугьузвай: Квахь, вун акъатай чка барбатI хьурай. Я кьей кIамаш! Абур шадвилин шитвилер я. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Инсандин чинал, вични итимдин тарифдин гафар рахун Халкьди шитвилин лишан яз гьисабзава. А. Э. Зунни къецел экъечIдани?

ШИТДА гьал шит тир гьалда ава.

ШИТЗАВА¹ шитун глаголдин гилан вахтунин форма. Кил. ШИТУН.

ШИТЗАВА гьал шит тир гьалда ава.

ШИТКАР прил. акьалтIай кьелечI. Ада зи вилик суфра экIяна. Сандухдай акъудна са шиткар фуни хатрутрин мед авай чайдин къабленбек эцигна. З. Э. Зулун пеш.

* шиткар хьун гл. арадиз татун (аял).

ШИТУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, - мир; шит авун, шит тавун, шит тахвун, шит хъийимир шит гьалдиз гъун, шит гьалдиз атун. Гила ада лап шитзава. И. В. Чирхчир. – А-а, Къиясани лап шитзава. Магьамедсалегь собранидал вичин чина рахана лугьуз, эхиз жезвач... А. А. Лезгияр.

ШИФЕР урус, сущ.; ди, -да; -ар, -ри, -ра дараматдин къавуз ядай цемент кваз авунвай лист. Мехъерар йикьериз элкъуьрун гзафни-гзаф жегьилрихъ галаз тербиядин, несигьатчивилин кIвалах гъиляй вегьинлай аслу жезва. ЛГ, 1992. 31. X. Къав кIевириз, шифер ягъиз, Папар жезва кIвал сувагъиз, Залан кIвалах уртах ийиз, Ажеб регьятвилер жеда. С. Лезги мехъер.... фялейри, сварщикри са куьруь вахтунда 69 кв. метрдин кимин къавуз шифер яна, сувагъарна... айвандин сиве хьиз, бетондин мегьежерар туна. ЛГ, 2003, 4. ХII.

ШИФОНЬЕР урус, сущ.; ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвале парталар куьрсардай, твадай махсус шкаф. Ада цуьквер, гьар жуьредин нехишар ва мешребар алай, шкафриз, шифоньерриз, триляжризни килигдай гуьзгуьярни кIалубриз гъизва. ЛГ, 2004, 15. VII.

ШИФР урус, сущ.; иди, -ида; -ияр, -ийри, -ийра чинебан кхьинрин системадин са гьарф ва я цифра.

ШИХ¹ шейх существительнидикай хьанвай хас тIварарин сад лагьай пай: Шихджамал, Шихмегъамед, Шихмирзе, Шихгьасан ва мсб.

ШИХ² сущ; -пни, -нна; -ер, -е^пн, -ера 1) векъи гъаларикай хранвай парча. Маса касдал ви кар гьалтай береди, Шихин ери кьадач атIлас, дереди. Е. Э. Бахтсузвал. Абур {шикилар. - АГ.] шихинал ягълу рангаралди чIугунвай, чебни ажеб гуьзел акъатнавай. А. А. Умуд. 2) са вуч ятIани марфадикай хуьн патал адан винелай вегьедай векъи кIеви парча. Гъуьрер авай мешокрал ших вегьена куьчедал тадалди. кIвализ хкайтIа саламатвал я. Р. 3) (чIехи гьарфуналди - Ш) эркекдин хас тIвар: Ших -а, -а.

ШИХИН(ИН) прил. шихиникай цванвай. Ризадал къуьнер акъатай шихинин яргъи са перемни кукIвар хьайи, кикер чилелай физвай шалвар жедай.. А. Ф. Риза. Рекье недай фу-кьафундилай ва маса зангъар-зунгъурдилай алава, шихин кьве турбани ( абурукай сада накьвар авай) гьебейра туна, абур къуьнуьз вегьена, хизанризни сагърай лагьана, буба кIваляй экъечIна. Н. М. Буба.

ШИШ¹ туьрк, сущ; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера 1) кабаб ийидайла, як акьалждай яргъи, дуьз затI (сим. тIвал). Шишерал шашликар, хунчадал ширин~верцIи затIар алаз, гъиле чехир авай герде кьуна, далдам зуьрнедивди ам къаршиламишиз фенай. З. Э. Муькъвел гелер.. Акьалжзава шишерал кIелен таза як. Къвалавни гва цурни мед, истивут, сумах. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. 2) шишинал чрай як. - Ша, гадаяр, няниз шишер жеда. А. А. Лезгияр.

* шиш(ер) авун [ягъун] гл. шишинал як чрун. - Ви сагълугъдай нянихъ шишер ийида. Ша жувни... Лап багьа мугьман жеда... А. А. Лезгияр. [ХаназирикI]. И мукьвара играми Керекуьре Пуркуровичакай Халкьдин Собраниядин депутат жедайвал я. Гьа чIавуз а гьерекай хъсан шишер яда чна. Ф. Б. Филиал.

* шишерал къягъун гл. жаза гун, кIеви.

ШИШ'¹ прил. кьакьан ва яргъивилихъди дуьз. И шиш къавахар шиш къавахрин жергеда, Вири сад хьиз, кьуразва са жуьреда. И. Гь. Рубаияр. И шиш синел, тур хьиз хци, Ала вун, арча. М. Ж. Арча. Гила варзни Шамсидин чинаррин шиш кукIушрин арада леке яз амачир. М. В. Гьарасатдин майдандал. Тамашна зун дакIардай шиш къавахдиз... А. Къ. Шиш къавах. М. В. Гьарасатдин майдандал, Чун хуьре амаз, адакай шиш таяяр эцигдай устIарни хьанай гъа-а! Р. Гь. Зи ирид стха.

* шиш бармак сущ. шуькIуь кьакьан кIукI авай бармак. Инсанар гъейран хьанва, абур дикъетдивди яру аскеррал алай парчадин шиш бармакриз, абурун пелерал алкIурнавай вад пипIен яру гъетериз, жидаяр алай яргъи винтовкайриз килигзава. Гь. Къ. Четин бахт.

ШИШ³ сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера хуьрек недай кьуьк. Синоним: кьал нугъ.

ШИШЛИК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шишерал акьалжна цIун цкIламрал чранвай як. Амма ина къе дем ава Шишер кьаз тупIа. А. Ал. Андреян булах. Синоним: шиш.

ШКАЛАТ кил. ШОКОЛАД.

ШКАФ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра майишатдин затIар эцигдай кьакьандиз тахтайрикай раснавай рак квай махсус затI. Ахпа ада, бирдан кIвачел къарагъна, цла акIурнавай шкафдин ракIар ахьайна, гъвечIи хара тетрадар къачуна, меци чуькь тавуна, гъана Надежда Михайловнадин вилик столдин пипIел эцигна. А. А. Умуд.... шкафда ктабдихъ къекъвезвай Жаватни, серсер хьана, заз тамашна. Н. М. Къизилдин хтар.

ШКеСТА кил. ШИКЕСТА.

ШКОЛА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIелиз-кхьиз чирдай ва илимдин сифтегьан чирвилер гудай чка. Виликдай вичихъ галаз гзаф дуст хьайи ксарихъ галаз ихтилатар авурла, абуру Ризадиз хуьре хьанавай дегишвилер, колхоз хьунухь, школаяр ачухун, авай агалкьунар ва четинвилер ахъайна. А. Ф. Риза. Школайра лагьайтIа, дидедин чIалахъ галаз кьвед лагьай классдилай башламишна, урус чIални гана кIанда. З. Э. Муькъвел гелер. Советрин властди 40 йисан къене лезгийриз чпин дидед чалал школаяр, газетар, ктабар яратмишнава... Н. А. Етим Эмин. Школадиз физ хквезва зи гада, Дуьз лагьайтIа, зунни гагь гьа рекьева. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синоним: мектеб.

ШКЬАКЬ¹ сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра кIеви цил квай тарцин тандал экъечIдай, вич гъилерик ккIидай жими затI. Мифтягьа кIевивал авуна. Ам шкьакь хьана, еке къуллугъчидик, къакъ хьиз, ккIана. А. А. Пад хьайи вагь.

ШКЬАКЬ² араб, прил. мутIлакь. - Ваалейкум салам! Буюр, ша, ацукь! - Гьажирамазана вини мягьледа авай шкьакь туьквенчидиз чка къалурна. А. И. Самур. Синонимар: азгъун, кIеви, минтIикь; нефс авай, темягькар, тух тежер. Антонимар: гъил ачух, жумарт, заха, мерд.

ШКЬАКЬ³ сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра вичин жибиндай эсиллагь пул харж ийиз такIанди. Гафунал хци ва акьулдиз дерин зегьметчийрин векил Несрединан къамат гуналди. халкь темпелрал, алчахрал, шкьакьрал, инсафсузрал, хаинрал хъуьрезва, инсанвал, мердвал тестикьарзава. Гь. Гь. Гашаров. Сифте гаф. Синонимар: азгъун, кIеви, минтIикь, мискьи, мутIлакь, нефс авай, темягькар, тух тежер. Антонимар: гъил ачух, жумарт, заха, мерд.

ШКЬАКЬВАЛ² сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера вичин жибиндай эсиллагь пул харж ийиз такIан гьал. Идан мишекъатвал, шкьакьвал виридаз машгьур хьана. Ф. Шкьакь Пирим. Со. сеферда ада са алидхуьруьнжуваз кIвалер эцигна. КIвалерин иесиди вичин шкьакъвиляй устIардиз гзаф вахтера бегьемсуз, яван тIуьн гуз хьана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синонимар: азгъунвал, минтIикьвал, мутIлакьвал, намердвал, темягькарвал. Антоним: жумартвал, захавал, мердвал.

ШКЬАКЬВАЛ² сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ккIидай, алкIидай затI тир гьал. Буйдиз я турвакь, амалриз - шувакь, Жумартвилиз - ракь, шкьакьвилиз - кьакь, АтIуй вичин тIакъ, акунай нагьакь. М. Ж.

ШКЬАКЬВИЛЕЛДИ нар. шкьакьвал хас яз.

ШКЬУЬНТ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьулантар авачир; чиляй фидай пидин кIус хьтин гьашарат. -Авай туш залай къуватлу гъайван, - Шуькьуьнтди вичин авуна тариф. А. С. Шуькьуьнтди фурсна.

ШЛЕНКI сущ.: -ди, -да; -ар, -ри, -ра чIижери куьнуьдин тIеквенар кевирдай икьи затI.

ШОВИНИЗМ урус,. -ди, -да; -аяр, -йри, -йра миллетрин арада душманвал твадай сиясат.

ШОВИНИСТ урус, -ди, -да; -ар, -ри, -ра миллетрин арада душманвал твадай сиясат тухудайди. Брежневаз ва Алиеваз ракъай телеграммайра абурун вагьши сиясат, лезгийриз дуван кьун, и халкьдиз къарши Азербайжанда кьиле физвай шовинист гьерекат писарна. М. М. Уях хьухь, лезгияр!

ШОВИНиСТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шовинист тир гьал. Шовиниствал негь ийизва, амма ам тIимил жезвач. Р.

ШОКОЛАД (ШКАЛАТ рах.) урус, сущ; -ди, да; -ар, -ри, -ра 1) тIямдиз ширин хъуьтуьл къафет. Абуру, гьуьжетарзавайбуру хьиз, хушдай агъуз зверна на лугьуда булахдал шкалатар пайзава, А. А. Умуд. 2) (чIехи гьарфуналди -. Ц1) дишегьлидин хас тIвар. Исмиева Шкалат хуьре тешкилзавай гьар са мярекатдин иштаракчи я. Р. Исаев. Хуьруьн тIвар вине кьуна...

ШОССЕ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чирх вегьена дуьзарнавай машинар фидай рехъ. Шосседин кьерехдай яхдиз фидайбурузни къулай рекьер ийизва. Р.

ШОФЁР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра машин гьалдай, чIур хьайила, хъийидай, адал кIвалахдай кас. Виридалайни шофёрдиз хасарат гана А. А. Пад хьайи рагъ. Кефияр дуьз техжедай кьван чкадач чIур хьанвай шофёрди, са ведредавай яд гъана, хъилелди радиаторда цаз башламишна. Гь. М. Им къван, имни терез. 2) машинда рулдихъ галайди.

ШОФЁРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. - илера шофёрдин пешекарвал. Гьеле 1983 - йисуз за «Курушский» совхоздин директордиз зун шофервиле, 1985 - йисуз электротадаракрин слесарвиле тайинарун патал арзаяр гана. К.,1988, 28. XII.

* шофёрвал авун гл., ни машин идара ийиз чидай пешекарвал авун. Шахмарданов гьамамдиз фидай вахтунда шофервал Шахмарданова вичи авунай. А. А. Лезгияр. Фейзуллагьди Кьасумхуьруьн «Межколхозстройда» шофёрвал ийизвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Мирима хуьруьз хуькведалди Бухарада шофёрвал ийиз хьаналдай. М. Б. «Жигули».

ШПИОН урус, сущ,; -ди, -да; -ар, -ри, -ра маса гьукуматдиз чир тавуна, чара уьлкведа вичин уьлкведиз ва я жуван уьлкведа маса гьукуматдиз кIвалахдайди. -Ибур вири Чубайсан кьуьруькар я гьа. Чи уьлкве эхирдалди чукIурун гьада хиве кьунвалда. - Америкадин шпион я ман, ада чаз хъсанвал ийич хьи. Н. Шихнабиев. Хъсан хабарар.

ШПИОНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера гьукуматдиз чир тавуна ийидай кIвалах.

* шпионвал авун гл., ни гьукуматдиз чир тавуна, маса гьукуматда вичин уьлкведиз ва я жуван уьлкведа маса гьукуматдиз чинеба кIвалах авун.

ШРИФТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ракьукай раснавай ва чапнавай гьарфунин шикил.

ШТАБ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра армиядин къуллугъчийри кIвалахдай дарамат. Няниз штабдин кIвале кIватI хьайи партизанрин партийный ячейкади Къаюм Алиметов Ленинан партиядин жергейриз кьабулна. 3.3. КУТВ-диз фена.

ШТАМП урус, сущ.; ~ди, -да; -ар, -ри, -ра тайин са идарадиз, майишатдиз талукь тирди тайинардай лишан, муьгьуьр. Идарадин штамп алачир справкадихъ кьуват жедач. Р.

ШТАТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) идарада мажибдал кIвалахдай къуллугъ. Ада чи юлдашар чIехи гьуьрметдалди кьабулна ва лезгийриз сад лагьай нубатда республикадин газет ва милли культурадин меркез ( государстводин гьисабдай штатар ва дараматда чка) гун тапшурмишна. М. М. Кьибле пата гурзава. 2) т-б. вилаят. Америка 48 штатдикай ибарат я, гъавиляй и уьлкведиз Сад хьанвай Америкадин Штатар лугьузва. Р.

* штатдик квачир прил. мажибдал алачир, амма герек хьайила желбзавай. Алай вахтунда ам... Даггиз, Юпитер ва педагогикадин НИИ-дин издательствойрин штатдик квачир художникни я. А. Фет. Алим, художник, педагог. И пешекарвилин суварилай гуьгъуьниз чи штатдик квачир корреспон­дент С. Стальский райондин центральный больницадин кьилин духтур Ханбабаев Максим Играмудиновичахъ галаз гуьруьшмиш хьана ва адавай са шумуд суалдиз жаваб гун тIалабна. ЛГ, 2004, 15. VII.

ШТИЛ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра майишатда цун патал кIевирнавай махсус чкайра битмишарнавай набатат. Гьар жуьредин штилар акIуриз, Йиса цIудра ФитIинзава къуншиди Дамарар базаррин... А. Ал. Хъен галачир рикI. АкIурнавай штилриз Дуьз вад вацра ятар це. Ш. Къ. Перт кьуьзуьбур. Гатфарин эхиррай гатун сифтейра, хъсандиз. чими хьайила, афнийрин, помидоррин штилар, парникрай акъудиз, салара цада. З. А. К. ТIебиат чирун.

* штилар ягъун гл., ни штилар цун.

ШТКАНА шуткун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. ШУТКУН.

ШТКАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гишинвал кьин патал тади кваз чранвай гъвечIи фу. - Барутдин гумадин ни вучатIа тийижир заз училище кIелун, къизгъин цIай квай хьрак тIили шткар чурч авур мисал хьанай, - лугьуз рикIел хкизва Набиева... 3. Э. Кьве фронтдин командир.

ШТКУК шуткун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ШУТКУН.

ШТОРМ урус, сущ.; -ди, -да, -ар, -ри, -ра гьуьлел жедай гзаф къати гар, кулак.

ШТРАФ урус, сущ.; -ди, -да, -ар, -ри, -ра къанунсуз кIвалах авурдавай къачудай жерме.

* штраф авун гл., ни вуж къанунсуз кар авурди жерме авун, Юлдаш тамада ва адан куьмекчи! Межлисдин ихтияр авачиз, вучиз куьн чахъай катна фена? Гьавиляй за тамададин куьмекчи штраф ийизва. А. М. Мурк ракъини цIурурда.

ШТУЛ сущ.; -ди, -да, -ар, -ри, -ра диде-бубадиз чпин хтулдин аял. Амма мад куьч кIватI хъийида штулри Гьич рикIелни аламачиз туба ви. ТI. Ф. Рубаияр. Адан хва Мегъраман кIвале кьиле фейи и шад мярекатдиз А. Керимован 5 хва, 2 руш, 33 хтул, 52 штул, 2 птул кIватI хьанвай. «Самур» газ., 2002, 25.I. 2) (чIехи гьарфуналди - Ш) хуьруьн тIвар: Штул(ар).

ШТУРМ урус, сущ.; -ди, -да, -ар, -ри, -ра гьар жуьредин къуватар желб авур гьужум.

ШТУРМАН урус, сущ.; -ди, -да, -ар, -ри, -ра чIехи гимияр, чIехи самолетар гьалдай пешекар.

ШТУРМАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера штурмандин пешекарвал.

ШТУРМ'ОВиК урус, сущ.; -ди, -да, -ар, -ри, -ра чилел алай кьушунрал ва дяведин чкайрал гьужум ийидай самолёт. Душманди вири жуьредин яракьрай чи штурмовикрин вилик пад къаз, гуьлле гана. ЛГ, 2004, 26. VII.

шТIУМ; * штIум хьуй! $, межд. дишегьлийри чпи-чпиз ва я эркекриз ийидай 'кьурана пуч хьуй' манадин къаргъиш.

* штIум тахьайди! $, межд.. [Зарлишан|; Я кьейди, я штIум тахьайди, чаз итимдихъ галаз акъаждай ихтияр авач эхир. Чун абуруз муьтIуьгъ хьун герек я. Н. И. Гьакимрин папар. Синоним: кьин тавурди.

* штIум хьун гл., вуч набатат вичик квай меже хкатна кьурадай гьалдиз атун. Дергесди ягъай векьер-хъчар фад штIум жеда. Р.

ШТIУМАРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; штIумар авун, штIумар тавун, штIумар тахвун, штIумар хъийимир штIум хьанвай гьалдиз гъун.

ШУВАкь¹ фарс, прил. кьакьан, яргъи. Бирдан вилик квайда, шувакъ беден захъ элкъуьрна, нифретдивди ван хкажна... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ШУВАКЬ² сущ., в.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра кьакьан, яргъи акьулдиз кьери кас. Буйдиз я турвакь, амалриз - шувакь, Жумартвилиз -ракь, шкьакьвилиз - кьакь, АтIуй вичин тIакь, акунай нагьакь. М. Ж.

ШУВАКЬВАЛ сущ.; -или. -иле; -илер, -илери, -илера акьулдиз зайифвал.

ШУВАН кил. ЙИКЬ (* йикь-шуван).

ШУГЪУЛ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра эцигзавай цлан тик чинин дуьзвал ахтармишдай махсус алат. УстIарди дуьз кьада шугъул Какурвал тагурвал кIвализ. А. Ал. Бейнидал хумул. Шугъулриз цал, гирдим нарат рандадиз... герек я... И. Гь. Гьарай. Синоним: цин терез.

ШУДУРГЪА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са шумуд шей какахьай, къайдасуз гьал. Синоним: къарма-къариш.

ШУКУР || ШУЬКУЬР¹ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са касди авур хъсанвал аннамишна, хъсанвилел рази хьана а касдиз къвезвай хийир дуьа.

ШУКУР || ШУЬКУЬР² ! межд. Аллагьди авур хъсанвал аннамишна, хъсанвилел разивилин гаф. Гена шукур, партийный организациди гъавурдик кутурла зи хцин кьили ван авуна. З. Э. Рекьер сад туш. Дуьнья халкьай, гайи адаз цаварин абур Сад Аллагъдин чIехивилиз халкьарин шукур... И. Гь. Жув авай рехъ.

* шукур авун [гъун] гл., ни авур хъсанвал аннамишна, хъсанвилел рази хьана, хийир дуьа авун. Шукур ая бахт гайидаз. Е. Э. Эмин гада. Чун халкь авур чи халикьдиз Шукур гъиз минет ая тIун. Е. Э. Эмина, вич рекьидайла, лагьай чIал. Уьмуьр гуьзел, ачух рекьер, Гьерекатда лайих тегьер, Алахъунриз гудай бегьер, Шукур гъида Худадиз за. М. Алпан. Шукур.

* шукур [шуькуьр] <хьуй> Аллагь(диз) [Худа(диз), цавариз] межд. 'Аллагьдиз шукур хьуй, авай гьалдал рази я" манадин ибара. Хабар кьурта зи гьалдикай дустари, Шукур Аллагь, хъсан я лагь дустариз. Е. Э. Дустариз. Шуькуьр хьуй Ваз, чаз шафзат устадар Авай аям халкь авур Сад Иллагьи. Е. Э. Иллагьи. Ваз шукур хьурай я Худа! -гъилер хкажна имиди вилер къава атIумна салават гъана. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. - Школа, Аллагьдиз шукур, хуьрени ава, - алава хъувуна Лукъмана. З. Э. Рамзият. Шукур худадиз, вичихъ галаз вуж гьикI рахазватIа, нин фикир гьинай къвезватIа, гьасятда къатIуз вердиш хьанвай. Я. Я. Са фурун вакIар. Гена шукур хьуй цавариз зун ухшарнач Рекьихъ эвел тахьанвай я эхир. И. Гь. Будала вун. - Алейкума салам, чан хтул, - адан гъил кьуна Магьмуд имиди, - Аллагьдиз шукур, гьеле чан алама. А. Исм. Алукьдай ахвар.

ШУКIВА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ламран шараг. Синоним: шаркIунт

ШУКIУРТ || ШАКIУРТ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тайин са нин ятIани тапшуругъар кьилиз акъуддайди. Миресди вичин шакIурт Мусадихъ галаз виревирдер авуна. А. Э. Ичин таралай. ☼ М. М. Гьажиева ( кил.: М. Г. РЛС, 1950, ч. 562 - подмастерье) ва Б. Б. Талибова ( кил. Б. Т., М. Г. ЛРС, 1966) шакурт ишлемишзавай, орфографиядин словарда ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964, 2001) шукурт кхьин дуьз яз гьисабзава. Чун, тайин себебралди, шукIурт вариантдин терефдар я. Синоним: вач-хъша.

ШУКIУРТВАЛ || ШАКIУРТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шакIурт тир гьал. Вирибуруз Аллагь хьтин и касдиз шакIуртвиле кIвалах ийиз кIан жедай. А. С. Чатун устIар. Хуьруьг Тагьираз... чарабурун данаяр хуьн, кIвалел акъвазун, батраквал, къелечидин шакIуртвал, къелечивал авун аял чIавалай кьисмет хьана. А. Гьажимурадов. Зегьметдин ашукь. Кьасабчи къуншидин хциз тIуьнилай, ксунилай гъейри маса затIни чир хьанач. Кар икI акурла къасабчиди вичин гада Пилидиз шакIуртвиле гана. Б. С. Пилидикай... [Шофер]. Аламатдин инсан я. Алакь тийизвай са карни авайди туш. Халис артистни я. Амма шукIуртвал ийизва. Н. И. Гьакимрин папар.

* шукIуртвал авун гл., ни шукIуртдин везифаяр тамамрун.

ШУЛУ фарс, прил. 1) къекъвез тежедай, къекъвез тежезвай. 2) куьч. галат хьанвай. Акунач лагьана куьтягьнайтIа, чун икI, шулу верчер хьиз, рекье гьатдачир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

* шулу авун гл., ни-куь вуж-вуч къекъвез тежедай, къекъвез тежезмай гьалдиз гъун.

* шулу верч хьтин прил. бегьем къекъвез тежедай, сагъсуз. Гьажимурадан буба кьена. Шулу верч хьтин кьуьзуь диде, сад-садалай гъвечIи, къарникьузар хьтин аялар адан вилик акъвазна. З. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирхаиов.

* шулу верч хьиз нар. къекъвез тежез, сагъсуз яз. Акунач лагьана куьтягьнайтI а, чун икI, шулу верчер хьиз, рекье гьатдачир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

* шулу хьун гл., вуж-вуч галатун. Тум цава кьунвай сикI вилик, шулу хьанвай чакъал адан гуьгъуьна аваз ибур гагь къацу шарарин серинрикай, гагь ракъиникай физвай. Ф. Куьпдик акатай чакъал. Къекъуьрай вичиз, лап шулу жедалди къекъуьрай. Б. Гь. Заз эвера.

ШУЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера шулу тир гьал.

ШУЛУГЪ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къалмакъал. Садлагьана адан рикIел. Кьвед-пуд варз идалай вилик пияндиз фена вичи кьуьлердай майдандал акъудай шулугъ хтана. Б. Гь. Вили вилер. Хьайи зурба къуллугърал. Ар ягъунин душман тир ам, Я гьахьдачир шулугъра. А. Ал. Крчар алай лам. ЦIугъ зи хурай акъатзава. Акьулдивай къакъатзава. Чил кафандик акатзава - Вуч мусибат - шулугъ ятIа? М. Ж. ЦIугъ зи хурай акъатзава.

* шулугъ (ар) авун гл., ни 1) къалмакъал авун. 2) эдебдив кьан тийидай крар авун. [Мирим]. ~ За лагьайвал, санхьай чна а камунисрин чпин арада шулугъ тваз алахъна кIанда. Муькуь патахъай, чна агьвал авай динж уртабабар гъавурдик кутун лазим я. Гь. Гь. Колхоз. Синонимар: шулугъарун, къалмакъал авун, дяве акъудун.

* шулугъ гьатун гл., ни къал-макъал гьатун. [Мирим]. - Эфенди! Заз чирвал, каммунистрин чпин арада шулугъ гьатнайтIа, хъсан тир. Гь. Гь. Колхоз.

ШУЛУГЪАРУН || ШУЛУГЬУН гл., ни; -да, -из, -зава; -на; -а, -ин, -рай, -мир; шулугъар авун, шулугъар тавун, шулугъар тахвун, шулугъар хъийимир 1) къалмакъал авун, тун. 2) эдебдив кьан тийидай крар авун. Къурбан, ви дидеди шулугъарнава, дуст кас. Ваз дакIан жемир, ваз хьиз, зазни и кар дакIан хьанва. А. Р., Я. Я. Хендедалин мехъер. [Гуьлханум]. Руша шулугъарзава ибурун... Накь зал са чидайди гьалтнавай, адаз Андрианна чпин мукьвадан кIвале гадайрихъ галаз акуна. Н. И. Гьакимрин папар. Синоним: шулугъар авун.

ШУЛУГЪЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра шулугъ(ар) ийидайди. Гьиниз фенва бюрократ. ЦIуд чин алай шулугъчи? А. Ал. ЦIийи йис. -Заз и собрание тухуз манийвалзавай ксар за советрин властдиз акси инсанар яз гьисабда, - и гафари шулугъчийриз эсерна. абур са бубат секин хьана. Гь. Къ. Четин бахт. Ам къуш ваъ, акьалтIай беябурчи, бедрягь шулугъчи я. Къачагъ я ам. Иесиди адакай и гьаятда хвена вучзаватIани чидач. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: къалмакъалчи.

ШУЛУГъУН кил. ШУЛУГЪАРУН.

ШУЛУДАКАЗ нар. къекъвез тежез, сагъсуз яз. КIвачерин гьерекатарни виликанбур яз амач, са тайин тир ритма авачиз, шулудаказ, акатайвал камар вегъин хьанва. Гьайиф! ЛГ, 2005, 28. VII.

ШУМАЛ¹ прил. кьакьан, жегьил ва дуьз. Зи дуст, белки, ви рикIелни алама... - Серия гайи шумал лезги къавахар? А. С. Телер. Надежда Михайловна хъсан буй-бухах авай дишегьли тир, булушкани адан шумал бедендив гьакьван дамахдив кьадай. А. А. Умуд. Кьакьан буйдин, шумал кIалубдин, чина гьамиша хъвер авай хьиз рахадай Мурад хурал орденар алаз хкведа. Н. М. Буба.

* шумал буй ф., сущ.; кьелечI якIарин, кьакьан, гуьрчег. Шумал буйдиз кьий, гуьзел яр... Ф. Кьакьан шумал буй, спелар зурба, ЦIвелел хирен гел, чIулунал гапур. Черкесрин партал алукIна буба Физва шивреллаз, гуз душмандиз кIур. А. С. Руш.

ШУМАЛ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарцин ва я къелемдин са йисан таб хел. Жумун тарцин шумал хьтин, Гатуз чрай чумал хътин. Ф.

ШУМпI: * шумпI авун гл., ни сес акъудун, рахун. Яз куьче туширтIа, Вердидивай мегъуьн кIанчI хьтин Асанан. вилик гьич шумпIни ийиз жедачир. З. Э. Муькъвел гелер. * са шумпIни тахьун.

ШУМУД¹ тIв-эв. кьадар чирун латал гудай суалдин гаф. (Рукъужат]. Я стха ( Къурбаназ) ви рушан шумуд йис я? [Къурбан] ~ На вучда, зи рушан шумуд йис ятIа? Гь. Гь. Адетдин къармахра.

ШУМУД² тIв-эв тайин тушир гзафвилин кьадар къалурзавай гаф. Шумудан мал, шумудан кIвал тулкI авуна, ганава хьи? Е. Э. Залумдин нефс хупI екеда; Шумуд гьарай гваз хкведа... Е. Э. Гьарай, эллер! КIваляй шумуд затI квахьайла, Тухвайдаз инад хьуй, яллагь! Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз.

* шумудни сад сущ. гзаф инсанар, гзафбур. Шумудни сад, дуьнья, ви Залум ава зулумиз... Е. Э. Дуьньядиз.

* шумудни са тIв-эв тайин тушир гзафвал къалурзавай ибара. Шумудни са бенде ава Мескен, макан, ери авачир. Е. Э. Дуьньядиз. Шумудни са терс хьайибур ви гъилелди ислягь хьана... Е. Э. Мубарак Исмаид.

* шумудни садра нар. гзаф сеферра. Дяведа авур къучагъвилериз килигна Гь. Темирхановаз шумудни садра гьукуматдин наградаяр гана. З. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирханов.

ШУМШАТI прил. иер, лацу якIарин акунар алай. - ГьикI хьана, вуч ава? Беден шумал, чин шумшатI, юкьни шуькIуьди... А. Къ. Нехирбанни лекь.

ШУНКI нугъ., сущ. тIуьрди, хъвайиди фидай чка. ШункIаник тварар акатай цицIибар хьиз, чун, аялар, сифте кисна, ахпа ахварал фена. Къ. М. РикIелай фидач, инсанар. Синоним: туьтуьх.

ШУпI¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъапа авай яд.

* шупI ягъун гл., ни гъапа авай яд ягъун. Ахпа чIутхвардай гадар жезвай хулак чанг кутуна, ам цив ацIурна, чиниз шупI яна, гъилер чинай эвяна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Чиниз са шупI ягь, бедендиз са зуз акъуд хъия, вун кIубан жеда... А. Къ. Нехирбанни лекь. За чиниз шупI яна, гъилер чинайни кьамай чIугуна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Ам, мад са гафни лугьун тавуна, чиниз-гъилиз са хупI яд кьванни тиягъна, кьилни куьрсна, гьаятдиз экъечIна. А. Къ. Мал цаваравай савдагар ва я рикIелни алачир командировка.

ШУпI² : * шупI авун гл., ни вуч сагъ затIунал са вуч ятIани илисна гел тун, дуьз гьалдай акъудун. Пагь, са легьзеда адан суфатда хьайи дегишвилер! Патав гвайди бамишардай хьтин лавгъавал вилик квайди шупI ийидай хьтин ажугъламишвилиз элкъвена. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: шупIун.

* шупI хьун гл., вуч са вуч ятIани, илис хьана, дуьз гьалдай акъатун.

ШУпIУН¹ гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шупI авун, шупI тавун, шупI тахвун, шупI хъийимир нерай шупI сесер акъудун.

ШУпIУН² гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шупI авун, шупI тавун, шупI тахвун, шупI хъийимир са вуч ятIани илисна дуьз гьалдай акъудун. Синоним: шупI авун.

ШУР туьрк, сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари, -ара цуру нек чими авуна хкуддай лацу рангадин къафун. Кьасумхуьрел алай... буфетриз тIуьн~хьун ийиз фидайбуру садани атай кас алцурар тавуна тадачир: чехирдиз, шурадиз, виртIедиз яд ядай; дад галачир, амукьай хуьрекар багьаз гудай С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. И рагьметлудан рушани, вичиз адет хьанвайвал, гъеле няниз шурадив ацIурнавай цIиб чантада туна. З. Ф. Шур.

ШУРА куьгь., сущ.; -ди, -да; совет. Ада вичин терефдаррикай Шура туькIуьрнавай. А. А. Ирид цавук Самурдин ван.

* шура гьукумат сущ. кьиле советар авай гьукумат. Эгер шура гьукумат хьаначиртIа, ви дуван за ийидай, - лугьузвай къужади, къулан патав ацукьна. З. Э. Муькъвел гелер. Адаз гьикI авай хьи, вичи гьина кIвалах авуртIани, вичиз шура гьукуматди ганвай тербия дуьзди я, ам намуслудаказ кьилизни акъудиз вич гьамиша гьазур я. Я. Я. Са фурун вакIар.

ШУРВА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра жими хуьрек. Гъанва лезги шурвани, КIашнишни чичIек, Кьайси алай аш авай. Сини я гуьрчег. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. ГетIедай кIарас тIурунал шурва нердавай адан лацу чиниз яр акъатзавай. А. А. Пад хьайи рагъ.

ШУРВАН: * шурван пепе сущ. чIулав тIехвер квай яру ва я хъипи гъвечIи пепе.

* шурван пIини сущ. мичIи чIулав рангунин гзаф цуру тIямлу пIини. Синоним: вишня.

ШУРПА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра жими хуьрек. Алидин папа синидаваз чIахар аш гъана, патавни туьнт серг кутунвай шурпа эцигна. А. И. Самур.

ШУРТI: * шуртI авун гл., ни авахьзавай нер нефесдихъ галаз къенез чIугвадай яцIу сес(ер) акъудун.

ШУТКАР кил. ШТКАР.

ШУТКУН гл., ни вуч; шткида, шткана; шткиз, шткизва; шуткук, шткин, шуткурай, шткимир; шуткун тавун; шуткун тахвун, шуткун хъийимир кулуналди кIвалин, гьаятдин чил михьун. [Пейкер]. - ФатIимат, я ФатIимат, на вуч ийизва, кьейди? [ФатIимат] Квез аквазвачни кIвалер шткизвайди. Гь. Гь. Адетдин къармахра. ☼ М. М. Гьажиеван фикирдалди, и гаф шткун ( кил. М. Г. РЛС, ч. 123 - вымести, ч. 356 - мести, ч. 562 - подмести) кхьин норма я. Кхьинин къайда глаголдин формайра, орфографиядин словарда ганвайвал ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС) штк... кьабулайла, глаголдин асул формани шутк... ваъ, штк... лазим я. Синоним: жугун.

ШУТКЬУ туьрк, сущ.; -ди, -да; о, -йри, -йра дишегьлийрин кьилин чIарар кIевна кутIундай затI... суса чкIанвай чIарар шуткьудик кутун хъувуна, шехьзавай аялдал лекьре хьиз вегьена. А. И. Самур. Шуткьу вуна гадарна, къуй гьакI хьурай, Анжах намус гадар мийир дагъвидин... А. С. Вилик жерге. Садра кIваляй дигана, буфтаяр галай цIийи перем, виликай гимишдин зунжурар куьрснавай шуткьу алукIна, буьшмедин пIипI авадарна, дамах гваз экъечIна. 3. Агъавердиева. Бахтар хьанайтIа...

ШУТКЬУНАРУН || ШУТКЬУНУН' гл., ни вуч; -да. -на; -из, -зава; шуткьун тавун, шуткьун тахвун, шуткьун хъийимир къен авай затIунай са вуч ятIани зарбдиз ялна акъудун. Даниял акурла, ада са рахун-луькIуьнни тавуна, ракIара амаз гапур шуткьунарна акъудна, ажугълувилелди гъарайна... С. Гь. КIири Буба: Мугьман кIвачел акьалтна. Ада Къайитмазан дидедикни кикяна хьиз гапур шуткьунна. З. Э. Рекьер сад туш,

ШУТКЬУНУН² гл., ни вуч; -да. -на; -из, -зава; шуткьун тавун, шуткьун тахвун, шуткьун хъийимир кьежей пекиник квай яд, кьеж хкатун патал алчударун. Ангина ( туьтер тIадай хума) гьич са дарманни галачиз сагъариз жеда: хипен чуьхвена михьнавай сарал ргазвай яд илична, къазан запун яна са тIимил шуткьунна туьтерал эцигда. ЛГ, 2002, 1. VШ.

ШУТI сущ.; -ра, -ра; -ар, -ари, -ара инсанрин, гьайванрин иви на я набататрин меже хъвадай куьлуь гьашарат. ШутIра кIасуналди затI жедач, амма шутIар тежервал авуртIа, абурлу я. Р.

* шутIран цуьквер сущ. лацу цуьквер ахъайдай хъач. ШутIран цуькверин мижедал чинин хам михьун меслятзава. ЛГ, 1993, 21. X.

ШУЬКЬУЬНТ кил. ШКЬУЬНТ.

ШУЬкIУЬ прил. гьяркьуьвал тайин кьадардилай тIимил авай. Адал [Е. Эминал. - А. Г.] кIукI шуькIуь къармукь хъицикьдин бапIах жедай. Амай партални гьа замандин деб тир валчагъ-чухвани башмакьар тир... Н. А. Етим Эмин. Гьасятда са туп жигъир хьтин шуькIуь рекьяй къвезвай лезгийрал туькIуьрна. М. М. Пачагьдик къалабулух кутур женг. Хелеф халу винелди хкаж жезвай шуькIуь жигъирда гьахьна. А. Къ. Нехирбанни лекь. ШуькIуь, шемер хьтин лацу тупIар, ярни къиб кужумнавай ичинин къваларив акьван хъуьтуьлдаказ, успагьивилелди агат хьанва хьи, гьатта абурал Велиметан темягь физва. М. В. Антонимар: яцIу, гьяркьуь.

* шуькIуь авун гл., ни вуч яцIувал тайин кьадардилай тIимил авай гьалдиз гъун. Ихтияр къачун тийиз эцигзавай кIвалери шегьердин куьчеяр, инсанар къекъведай рекьер шуькIуь ийизва. Р.

* шуькIуь сесер сущ. вилик жергедин [и, э, уь, аь] сесер. Классдай гьерекат акатай аялрин къармакъалрин ванер ва рушарин шуькIуь сесер къвезвай. А. А. Умуд.

* шуькIуь хьун гл., вуч яцIувал тайин кьадардилай тIимил авай гьалдиз атун. Эхирни рад хьиз шуькIуь хьанвай вичин беден кча къецелди акъудна. А. Исм., Эхиримжи къув. Амма гьикI ятIани хатадай гафунин кьатI туькьуьн хьана, генани шуькIуь хьанвай яхун ченедин кьилик зурзун акатнаваз, амай-амачир кьве кIир экъисна, ам сивни ахъа яз гьакI амукьдай. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШУьКIУЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера щуькIуь тир гьал. Кинийрин шуькIуьвал, якIун яцIувал абур я хинкIардин. Р.

ШУЬкIУЬДАКАЗ нар. шуькIуьвал хас яз. Синоним: шукIуьз Антонимар: яцIудаказ, яцIуз.

ШУЬКIУЬ3 нар. шуькIуь яз. Столдални кайваниди, шуькIуьз атIана, винелай газетни вегьена, гьазурнавай кинияр алай. "Самурдин сес" газ., 2005, 21. V. Синоним: шукIуьдаказ. Антонимар: яцIудаказ, яцIуз.

ШУЬМЯГЪ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьелечI хъире алай, ширин хвехерин емиш ва гьа емишар жедай тар. Тахтайрихъ гьеле шуьмягъдин, къарагъаждин ниэр галама. А. А. Лезгияр. Арушзавай шуьмягъдинн яргъи тIвалар... кьуьзека, хъуькъверикни ял кутуна, руькуьнрин арайра арушзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гьар са хизанда хъуьтIуьн суьрсет кIватIнавай, гьазурнавай цIуд рипейралди кIерецар, шуьмягъар, ракъиник, тIанурра, акайра кьурурзавай чуьхверрин гуьрер патар, ичин патар, хъенчIинин каркунра цик кутунвай кицикар, ичер ва гьакI маса емишар жедай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ШУЬМЯГЪЛУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шуьмягърин тарар авай чка, тарар кутунвай чка.

ШУЬРБЕТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тIямдиз верцIи, ширин хъвадай затI. Ширин шуьрбет, гьам агъу хьиз аквади. Е. Э. Бахтсузвал. Ширинвилиз идлай артух ВиртIедин шуьрбет акурд туш. С. С. Консервийрин завуд. Гьавиляй къе хъвазва чна шуьрбетар, Рушариз за туй ачухун буйругъда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

* шуьрбет авун гл., ни тIямдиз верцIи, ширин хъвадай затI гьазурун. Синоним: шуьрбетун.

ШУЬРБЕТУН рах., гл., ни низ; -да, -на; -а, -ин, рай, -мир; шуьрбет авун, шуьрбет тавун, шуьрбет тахвун, шуьрбет хъийимир тIямдиз верцIи, ширин хъвадай затI гьазурун. На кам къачур югъ я лугьуз, Дидеди ваз шуьрбетзава. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синоним: шуьрбет авун.

Шуьре сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чинал ширинлухар алаз чранвай фу. Къариди вичин рушаз фар, шуьреяр авуна, руш рекье туна къужадихъ галаз. Ф. КIватIаш. Са акьван вахт фенач, ам анай кьве къатнавай, юкьвани вечрен ятур тунвай са шуьре гъилеваз экъечIна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШУЬРеКАТ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьел квай чил. Синоним: хъахъ.

ШУЬРЛУЬНЦI рах., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра яргъи, яхун гъвечIи яшарин аял.... зи патав лезги чIал тийижир, кIелдай кьван лаш хьтинди авунвай цIикьвед-цIипуд савай са шуьрлуьнцI дакьурзава. Ж. Гь. Юргъалай гуьгъуьниз.

ШУЬРУЬКЬУЬМ прил. тIимил ширинвилин тIям квай.

ШУЬРУЬКЬУЬМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери шуьруькьуьм тир гьал.

ШУЬРУЬКЬУЬМДАКАЗ нар. шуьруькьуьм тIям кваз.

ШуьткьвеЛАР сущ., гзафв. кь.; -ри, -ра нажахдалди, рандадалди кIвалахдайла, тахтадикай, кIарасдилай алатдай кьелечI кIусар. Синонимар: талаш, хъвалахъ, чIидгъем.

Шуьткьвер сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра чинин хам агаж хьайила, арадиз къведай якIун, хамунин цIар. Айиб авач, рехи я зи цIвелин кьил, Айиб авач, вилерив гва шуьткьверар. Къ. М. Вах. Хузайиндин гьакIани шуьткьверар авай чин мадни агаж хьанвай. З. Э. КУТВ-диз фена. Синоним: бириш.

ШУЬТКЬВЕЗ шуьткьуьн глаголдин мурадвилин форма. Кил. ШУЬТКЬУЬН.

ШУЬТКЬВеЙ прил. яд, меже кумачир, кьуразвай гьалдиз атай, атанвай. Галатнаваз акуна, ацукьиз кIанзавай за, цлав гвай харадилай кьуд-вад усал шуьткьвей афни амай ящик къачуна, чилел эцигна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Дуьз лагьайтIа, ам, кьуьлуьз тахьана, верчгрин тварриз ухшар тир: тварар кьезилбур, шуьткьвейбур тир. А. М. Мурк ракъини цIурурда.

ШУЬТКЬУЬН гл., вуч; -веда, -вена; -вез, -везва; -уькь, -вен, -уьрай, -вемир; шуьткьуьн тавун, шуьткьуьн тахвун, шуьткьуьн хъийимир яд, меже кумачир, кьуразвай гьалдиз атук. Чи Багъдавай алван цуьквер Са чIавузни шуьткьведайд туш. Ф. Шуьткьуьн тийир цуьквер авай, Туьхуьн тийир эквер авай, Муьгьуьббатдин шекер авай Шегьреда вун гьатна, яр. А. С. Ашукь хьанва зун. Къуй адан несилар, цуьк акъудна, бегьер. гъиз тахьай, къавун чередал экъечIай хъач хьиз, шуьткьуьрай! М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: элчуьхун.

ШУЬТКЬУЬКЬ шуьткьуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил. ШУЬТКЬУЬН.

ШУЬТКЬУЬРУН гл., каузат., ни-куь вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; шуьткьуьн тавун, шуьткьуьн тахвун, шуьткьуьн хъийимир яд, меже кумачир, кьуразвай гьалдиз гъун. ЧIулав пехъер хьиз аквадай кьуьзуь дишегьлийри тупIарин кIвенкIвералди пудкъад-кьудкъад йисуз килигзавай, буьруьшри шуьткьуьрнавай вилерилай саса нагъв къачуз, чилел гадарзавай. А. А. Лезгияр.

ШУЬТРУЬ прил. хъипивални ярувал акахьай рангадин. Хважамжам хьиз куда рагар: Гагь хъипи, гагь вили жеда. Какахьда ал, туракъ рангар, Гагь шуьтруь, гагь аби жеда. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. - Суса багъишайди я ваз. Хъсан парча я, рангни заз бегенмиш я, мичIи шуьтруьди я. Лап къарийрин чан я. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ШУЬШЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) къумадикайни металлдикай гьазурнавай са патай маса пата авайди аквадай махсус цин рангадин кьелечI назик материал. Чи пенжерда шуьше авач, Иски кьулар хаз тахьуй, яр. Ф. Райондин вири школайриз ремонт авун патал 12 тонн креж, 15 тонн шир, 1037 квадратный метр пенжердин шуьшеяр къачунва. "Самурдин сес" газ., 2005, б. VШ. 2) гьа материалдикай гьазурнавай кьакьанвал авай шуькIуь къаб. Иесиди кроватдин кIаникай эрекь авай шуьшени хкудна, вилик кружкани эцигна. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Синоним: бутылка. 3) нафтадик квай багъ кудай лампадал гьа материалдикай гьазурнавай гьалддай затI. Са тIимил вахтни хьанач, лампадаллай шуьше хътин свас енгейрин къула аваз, Уьзденабурун кIвалерихъди рекье гьатна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Зи кьиликай хьанва лампа, Шуьше хана, экв тагузвай. СА. Экв це...

ШУЬШЕБЕНД¹ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) цлан ериндал шуьшеяр твадай рамкаяр. И карда [С. Сулейманаз кIвалер эцигунин карда. - А. Г.], муаллим Нурдинов Зиявудина план чIугуна, прораб Османов Тарикъулидин гуьзчивилик кваз, цлан устIар кьуланстIалви Къазагьмеда кIвалер эцигна, харат устIарар Гьажимурада рак-дакIар, Эмирбеге шуьшебенд илигна, ана шуьшеяр Саиджамала туна. С. Зи Сулейман. 2) 2-3 патахъай шуьшеяр авай рамкаяр туна туькIуьрнавай кIвал.... эквер куькIуьнарна, ишигълаваннавай шуьшебенддихъ ва тарарин арайрай аквазвай, цифер алатна, ачух жезвай цавухъди вил яна, кьуьзек ислягь хьана. Б. Гь. ТIварун стхаяр.

ШУЬШЕБЕНД² прил. цлан ериндал шуьшеяр тунвай рамкаяр авай. Къавариз шифер, сахси, ракь янавай, багъ-бустан, шуьшебенд айванар галай кьве мертебедин кIвалер саки виридахъ ава. ЛГ, 2004, 28.11

ШУЬШЕДИН прил. шуьшедикай раснавай. свас мукьва жез акур Умуят хала, гъиле ширинар, дуьгуьдин тварар авай шуьшедин къаб гваз акъвазнавай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ШУЬШКА урус, сущ.; -ди, -да; ~яр, -йри, -йра къакъара твадай кьве патахъ мурз алай яргъи яракь. Къенез чам квай шуьшка хьтин лезги дергес, гуя вич вичелай, векье къекъвезвай. Б. Гь. Заз эвера.

ШЧУ! межд. Гьайвандиз (кализ, данадиз) жуван патав эвердайла, лугьудай гаф. Гьар са чIала са тайин кьадардин гафариз тIварар, гьабуруз хас тир лишанриз, гьерекатриз, чпи ийизвай ва я чпив ийиз тазвай ванериз, инсандин гьайванрихъ, ничхиррихъ, шейэрихь галаз авай рафтарвилериз килигна, ганва... месела: уф, ишт, шчу, чавш, дуду, далдам, чIигъичIигъ, тIампI-тIампI, тIекьрекъ, цIурун, кьуркъур авун, гъургъурун ва мсб. М. Алипулатов. Лезги чIалан машгъулардай грамматикадай материалар.

Щ

щ |ща] урус, граммат., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин къанни цIекIуьд лагьай гьарф.

[щ] мецин кIвенкI виликди авуна кьуна арадиз кьведай ачух тушир фер аваз яргъалди хъуьтуьлдиз чIугуна акъатдай сес. Лезги чIала анжах урус чIалай къачур щётка гафунини сифте кьиле, яшик, ящур гафарин юкьва кхьизва.... о, щ, ы гьарфарни чна анжах русский чIалай къачунавай гафара кхьизва. Месела: стол, пионер, комсомол, ящик, ямщик, щётка, выставка, вожатый ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К.

Ъ

Ъ твёрдый знак сущ. алфавитами яхцIур лагьай гьарф. Лезги "чIалан графикада твёрдый знакди кьве везифа кьилиз акъудзава: 1) са бязи гафара кьилдин сес къалурда: ваъ, яъ; 2) кьилдин сес къалурдай составной гьарфарин (гь, къ, хъ) са пай яз ишлемишзава,. месела: а) къ ( къуьр, къаз), б) хъ ( хъархъ, хъел), в) къв ( къвал, кьвери), г) хъв ( хъварц, хъвер). «Ъ» гьарфуниз твёрдый знак лугьуда, ам лезги гафара ачух тушир сесинин гьарф яз ишлемишзава, месела: ваъ; маса чIаларай атай гафара ам ачух тушир гьарф ачух гьарфуникай чара авун патал ишлемишда, месела: объём. М. М. Гь, Лезги чIалан грамматика.

<ъ> туьтуьна арадиз къвезвай, жуфт, вансуз гужлу сес-фонема: [ваъ], [йаъ] [таъ]. [ъ] сес слогдин эхирда, ачух сесинин гуьгъуьнлай кьведа. Месела: ваъ, яъ, неъ, Муъминат. Р. И. Г., М. М. Г., У. А. М. ЛЧЮС. Махачкъала, 2001. Ъ знак са къадар лезги гафарани ишлемишда. И знак галаз кхьидай ваъ, яъ, квеъ, Муъмин, Муъминат хьтин гафар кIелдайла, ачух а, е, я, у ва маса гьарфарал ван сад лагьана атIуда. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К.

Ы

Ы |ы] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин яхцIурни сад лагьай гьарф. Адет яз, урус чIалай къачунвай гафара кхьида, месела, интерсный, сложный.... о, щ, ы гьарфарни чна анжах русский чIалай къачунавай гафара кхьизва. Месела: стол, пионер, комсомол, ящик, ямщик, щётка, выставка, вожатый ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К.

<ы> мез виниз хкаж хьана, пIузарар ахъаз кьуна сивяй акъуддай ачух сес. [ы] сес урус чIалан гафарик кваз ишлемишда. Лезги чIалан са бязи нугъатрани (Кьурагь, Ахцегь, Дакъузпара) литературный чIалан гафара [у], [и] сесерин чкадал ишлемишда, месела: рыш, тIиш, кьуьзуьбыр, мыгьман, гырар, мырк, чIалав ва мсб.

Ь

Ь [мягкий знак] сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра алфавитдин яхцIурни кьвед лагьай гьарф. Лезги чIалан графикада мягкий знак составной гьарфарин (кь, хь, уь) са пай яз ишлемишда, месела: а) кьам, кьил, лекь, мекьи, б) хьар, хьрхьам, михьи, в) кьуьл, къуьл, уьфт, муькуь, хъуьруьхъ. Урус чIалай атанвай гафарани ишлемишда. Хъуьтуьлвилин ишара тир ь

☼ (мягкий знак) авай русский гафар лезги чIалан къенени ь галаз кхьида: учитель, учительница, вождь, большевик, январь, февраль ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М.., Алкадарский А. К.

Э

Э [э] сущ.; -ди, -да; -яр, -йри,; -йра алфавитдин яхцIурни пуд лагьай гьарф. Гьарф э анжах гафарин кьиле ва ачух сесерихъ галаз са бязи гафарин юкьва кхьида. Месела: эхь, экв, эверна, энергия, эмир, Эмин, Эсли, поэт, аэроплан, леэн ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М, Алкадарский А. К.

<э> мез сивин юкьвал хкаж хьана виликди атана, пIузарар галачиз акъатдай ачух сес-фонема. Гафарин сифте кьиле [эхь], юкьва [кьер, пер], эхирда [эме. къеме] гьалтда.

ЭБЕД нугъ., сущ. аялрин къугъунра акъваздай чка.

ЭБЕДИ¹ араб, ктаб, шиир, прил. гьамиша тир. Абур гьа гьакьван гумрагь я, вучиз лагьайтIа абуруз чпин халис ва эбеди иесийри, чи патара цIийиз арадал атанвай фялейри, къуллугъ ийизва. Къ. М. Рекьин риваятар. Синонимар: гьамишан, даиман.

ЭБЕДИ² ктаб, шиир, нар. гьамиша гьар киткана акваз жедай агъсакъал и куьчеда. ГьикI жедай чаз, эбеди ам и куьчеда къекъведа. И. Гь. Рубаияр. Къуй Къавкъаздин вили бушлухра чун датIана са къулав агудзавай гуьзел дишегьлиди - литературади эбеди лув гурай! «Самур» журн., 2001, № 2.

ЭБЕДИВАЛ сущ.: -или, -иле; -илер, -илери, -илера гьамиша тирвал. Шаирдиз эбедивал гузвайбур адан камаллу чIалIар я. Мирзе Гьасанан чун килигнавай чIаларини адан гьуьл хьтин деринвиликай ва эбедвиликай лугьузва. ЛГ, 2004, 26. VII. Синоним: гьамишалугъ || гьамишалиг.

ЭБЕДИДАКАЗ нар. гьамиша яз.

ЭВЕЗ¹ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са нин-куьн ятIани чкадал жедайди. Катдани и кIваликай, и хуьруькай, Амачир ви эвезар, ви нефесар? А. Исм.

* эвез авун гл., ни вуж-вуч са нин-куьн ятIани чкадал хьурун, дегиш авун, дегишарун.. Хъсан агрономдивай, зоотехникдивай ва я инженер механикдивай, правлениедин член яз, мус хьайитIани, председатель эвез ийиз жеда. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер. - Хъфида. Чухсагъул, за икI Сочидани ял ягъайди туш. - Ам вуч лагьай гаф я. Виш Сочиди и там эвез ийида. Мажалар хьайила са кьил чIугваз ая. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Чаз гзаф цIегьерини хипери диде эвез авуна. Р. Гь. Зи ирид дуст. Синонимар: эвезарун, эвекьарун.

* эвез хьун гл., вуч са нин-куьн ятIани чкадал хьун, маса са квез ятIани элкъуьн. Адаз акI тир хьи, гуя, гатфарин азгар йикъара къецел, чуьллера, тIебиатда кьиле физвай гьар са гьерекат, вичин рикIени тамамвилелди эвез хъижезва. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭВЕЗ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ери, сан. - Вири и хъсанвилерин эвез завай ваз къенлай кьулухъ виш йисузни хгуз жедач. З. Э. Муькъвел гелер.

ЭВЕЗ³ нар. са нин-куьн ятIани чкадал. [Зейнидин-бег] Жинс хкатай къудухар!. Тахсир зид я. Квез фуан эвез куьт гуз тазвай. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. Адет яз, лугьуда: масадалди эвез тежедай кас авайди туш. ЛГ, 2005, 7. V.

ЭВЕЗАРУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -а, -ир, -рай, -мир са нин-куьн ятIани чкадал хьурун, дегиш авун, дегишарун. Зун эвезариз алахъмир, ам валай алакьдач. Р.

ЗВЕЗДА¹ эвез существительнидин чкадин 1 падеждин форма. Кил. ЭВЕЗ.

ЗВЕЗДА² звезун глаголдин къвезмай. вахтунин форма. Кил. ЗВЕЗУН.

ЭВЕЗДА³ || ЭВЕЗДАЙ || ЭВЕЗДАЛ нар. са нин-куьн ятIани чкадал. Вишералди лезгияр кIвалах жагъуриз Урусатдин шегьерриз фена. Абурун эвездай райондиз агъзурралди маса миллетрин векилар атана. М. М. Лезги тIвар алатIа. Герек акI авуна кIанда хьи, зегьметдин бегьер хкуналди, тIуьналди, маса гуналди куьтягь тежен, ктIай хуьруьн эвездал хъсан шегьердин формадин цIийи хуьр расин, кIелиз чирин. А. Ф, Риза. Синоним: еринда (ериндал, ериндай), чкадал.

ЭВЕЗДИН прил. са вуч ятIани эвез ийидай. Россиядин Гьукуматдин финансрин министр Александр Кудрина малумарайвал, Гьукуматди "кайи" вкладрай РФ-дин Сбербанкдин вири буржар 10 йисан вахтунда вахкун пландиз къачунва. Алай вахтунда эвездин пулар 1 агъзур манатдин кьадарда аваз 1947 - йисалди дидедиз хьанвай гражданрив ва 1955 - йисалди дидедиз хьанвай 2-группадин инвалидрив вахкуда. ЛГ, 2004, 26. VII. Терг хьанвай яшайишдин кIвалерай эвездин пулни менфятсуздаказ гузва. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЭВЕЗУН гл., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а. -ин, -рай, -мир; эвез авун, эвез тавун, эвез тахвун, эвез хъийимир нин-куьн чкадал хьун, хьурун; дегишарун. Лезги дишегьлийри чразвай къатун тавунвай хьран фу, тIанурдин кал ва къатай фу, базламач, лаваш, тIанурдин цикIен къулан цикIен, регъуьн цикIен, тIунутIар ва маса ширнияр эвездай вуч ава? М. М. «Нагьар хъсан яни, хьар»? Шибил Шабан! гьа аял вахтара хьиз, цавай мадни гъетер авахьзава. Къабустан бадин пашман ва гьа са вахтунда игитвиликай тир манияр радиодай гузвай зегьметдин манийри эвезнава. Чунни къушари, лифери, чубарукри эвезнава. Р. Гь. Зи ирид дуст.... эгер ваз ана абразавандин министир чидайди ятIа, адаз чи хуьруьз гиграфидин са жегьил муаллим рекье тур лагь? Къариб эвезун патал. А. Къ. Нехирбанни лекь. -Тадиз ахлад, зи гадайрикай сад иниз атурай лагь, зун эвезиз. Зунни хкведайвал. А. Къ. Нехирбанни лекь. Лугьузвайвал, сергьятдин зонада яшамиш жезвай ксар патал, федеральный закондал асаслу яз, кьезилвилер ийида. Азадвал эвездай кьезилвал жедай затI яни мегер?! ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭВЕКЬАРУН гл., ни-куь вуж-вуч: -да, -на; -из, -зава; -а. -ин, -рай, -мир; эвекьар авун, эвекьар тавун, эвекьар тахвун, эвекьар хъийимир арадал затI алачиз, бурж буржунай хкьун, гьисаб хъувун. Синоним: эвез хъувун.

ЭВел¹ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуч ятIани башламиш хьайи, арадиз атай сифтегьан вахт, йис, чка. Зи са яб ква арифриз Аламай кимел. Абур зи эвел я ( Эвел тахьайдахъ эхирни жедачI). А. Ал. Агь, рагъ... Виридахъ, вичин эвел хьиз, эхирни ава. Амма, аквадай гьалда, я эвел, я эхир авачирди са Иман я. Имам мидаим я. М. В. Гьарасатдин майдандал. Маса патар, фикирмир, заз багьа туш, Зун дуьньядихъ, махунихъ хьиз, цIигел я. Са чкани зун паталди чара туш, Амма и чил зи эхирни эвел я. М. Б. Хайи чил.... савадлу гьар са касди кьулунин сифте вичин фамилиядин 'эвелда авай пуд-кьуд гьарф виле аквадайвал кхьин лазим я. А. Э. Къул чIугуна. Антоним: эхир.

* эвел кьиляй нар. сифте кьиляй. Эвел кьиляй дуьз акуна ви луькIуьн. Е. Э. Зав рахамир. Синонимар: эвелдай, сифтедай. Антонимар: эхир кьиляй, эхирдай.

ЭВЕЛ² араб, прил. виликан. Гила гьикIда. эй. мусурман, Эвел замани Гьинава? Е. Э. Гьинава? Гьайиф тир зи эвел чагълар... Е. Э. Эй зи гуьзел. Гатфарин эвел йикъар тир. А. Ф. Газет.

ЭВЕЛ³ нар. виликдай. КIус, хьайила эвел халкьар арада, Гила хелвет, хажалатдик кьурада. Е. Э. Дустариз. Гъич мецелди рахазмач вун эвел хьиз... Е. Э. Зав рахамир.... эвел буба кьена, ам вич [Етим Эмин. -А. Г.] етимдаказ амукьна, ахпа адал вичин стха кьена гьадан етимар гьалтна. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ).

* эвел дуьнья сущ. инсан, хайи йикъалай рекьидалда яшамиш жезвай девир. Камалэгьли паб са касдиз хьайитIа, Эвел дуьньяда ам адаз девлет я. Е. Э. Камаллу паб.

* эвелни-эвел нар. маса крар ийидалди. Эвелни эвел ада вичин гъуьлуьн бубадивай жузуна. Ф. Гьуьлуьн руш. Хъсан туширни эгер вуна тербия Эвелни-эвел жуван мукьув гвайбруз ганайтIа. А. А. Умуд. - Зун багълар кутуниз акси туш, товарищ Шахмарданов. Амма халкьдиз эвелни-эвел техил герек я. А. А. Лезгияр. - Ягъа! Ягъа! - лугьудайбур гзаф жеда, ядай кас вич герек я? ~ рахана аста-аста, пагьливан хьтин Ашурхан, - зи фикирдалди, чна эвелни эвел и туьркверихъ галаз гьахъ-гьисаб акьалтIарна кIанда. З. Р. Гьажи Давуд. Синоним: сифтени-сифте.

* эвел-эхир нар. я фад, я геж. Эвел-эхир пуч жеда вири са-сад. Е. Э.

ЭВЕЛА || ЭВЕЛДА нар. маса крар, гафар лугьудалди, жедалди. [ЦIарухва]. -Зи теклиф гьа эвелда авурди я. Ашкъи аваз кесиб, батрак ва уртабабрикай са артел авун къарардиз къачун. Гь. Гь. Колхоз. Масан тир учитель ва буба Мегьамед! Эвела ваз ви хзанриз зи мецен чими саламар; М. М. Гаджиев. Из лингвистического наследия.

ЭВЕЛИМЖИ туьрк, прил. сифтедин, сифтегьан. Эвелимжи дуьгве колхозчийри чпин хъсан ударник биргадир Ризадиз гана. А. Ф. Риза. Адаз авай эвелимжи къайгъу вичикай я. Б. Гь Заз эвера. Антоним: эхиримжи.

ЭВЕЛУК сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра недай хъчарин са жуьре.

ЭВЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIевиз, сес хкажна са нин-куьн ятIани тIвар кьун. Эвердин ван атана кIанзаватIа, жуван япарни хциз яхъ. Р.

* эвер гун гл., ни низ 1) патав атунин къастуналди гьараюн. Риза инихъ-анихъ алатнаваз жедай. «Риза, я Риза, иниз ша кван!» - лагьана адаз эвер гудай. А. Ф. Риза. 2) са чкадал хьунухь теклифун. Чахъ галаз суьгьбетзавай чкадиз ада республикадин кьуд министрдизни эвер ганвай. М. М. Кьибле пата гурзава. Чи райондин сифтегьан стахановчийрикай тир Манкъулид хуьруьнви Тайгъун кIвенкIвечи хьиз машгьур хьайила, ада мукьвал-мукьвал элдиз мелериз эвер гудай. М. М. Мелер вучиз хъийизмач? 3) са кар кьидиз акъудун теклифун.... Ахцегь Гьажиди, Хпеж Къурбана ва масабуру шмудни са шиирдалди Аллагьдин, пайгъамбаррин тарифар авуна. Жегьеннемралди кичIерар гуз... диндин ферзер ада авуниз эвер гуз хьана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Синоним: эверун.

ЭВеР² эверун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭВЕРУН.

ЭВеРУН гл., ни низ; -ди, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; эвер авун, эвер тавун, эвер тахвун, эвер хъийимир 1) са вуж ятIани рахазвайдаз килигун, патав атунин къастуналди адан тIвар хци сесиналди гьараюн. - Эвера, - лагьана пачагьди, - белки, гьадаз чир жен угъри. Ф. ЦIицIали. Са-садан тIвар кьаз кIамай кьван эвера, Чуькьни тийир дустар авай кас шедачни? Е. Э. Заз сабур гуз. - Риза, Къурбаназ эвера! А. Ф. Риза. - Я Къадуч стха! - сада эверна. Сес танишди я. З. Э. Рамзият. - Вуна, паб, са хинкIар хъийизва! - Вунни, хва, акъвазмир, фад эвера -Халуйриз, чи кIваляй хъфизвай, Кьулухъди хъша лагь, эхвера... М. Б. Дустарикай кьве шиир. 2) ктаб. са кар кьилиз акъудуниз теклифун. Колхоздикай лезги чIалал туькIуьрнавай маса чIалара хьиз, инани шаирди лежберриз колхозда сад хьуниз, ана хьсандиз кIвалахуниз, бул ва хъсан мейвайрин, техилдин ва памбагдин бегьер битмишаруниз эверзава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Синоним: эвер гун.

ЭВИСУН гл., вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; эвис авун, эвис тавун, эвис тахвун, эвис хъийимир куьрс хьун. Цавай маргъар эвисда, Енгед сарар экъисда. ВацIал фейи эремек, Енгед хъвайди ламра нек. Ф.... эрчIи гъилин далудалди вичин маргъузар эвиснавай пел михьна, мадни чинал алай асунар гваз къекъвена, Петра цIийидав эгечIна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

ЭВИЧIУН гл., вуж; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; эвичI авун, эвичI тавун, эвичI тахвун, эвичI хъийимир 1) кьакьан чкадай (кIвалин кьвед лагьай мертебедай, тарцяй) гурар ва я гурар хьтин маса затIуникай менфят къачуна чилел хтун. Фидай рекьиз эвичIайла, Вай, къе вуч тIурфан акъатна. Е. Э. ТIурфан акъатна. Селвана, чапла гъил мегьежрал эцигна, гурарай агъуз эвичIна. А. А. Пад хьайи рагъ. Машиндай эвичIай Алипулат милаиквилелди агъсакъалрин патав атана. З. Э. Муькъвел гелер. 2) фуруз, хандакIдиз ва я маса жувалай агъада авай затIунин къенез гьахьун. Рушан гуьгъуьналлаз каркундиз вични эхвичIна, адан сив кIев хьувуна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман.

ЭВЛЕД араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са диде-бубадин бала. Садбурун эвледриз я вун женнет багъ... Е. Э. Девран гьей! Дустаривди рикIин сир хьуй: Эвлед гзаф жеч, - са хуьр хьуй. Е. Э. Дуст Абумуслимаз. Я чан диде, заз чида, бубадизни вичин эвлед динж хьун я кIанзавайди. А. Муграгъви. Ажалдин хура. Синонимар: аял, велед.

ЭВЛЕНМИШ туьрк: * эвленмиш хьун гл., вуж нел 1) кIани дишегьли уьмуьрдин юлдашвиле жуван кIвализ гъун. Пагь! Я гьеле эвленмиш тахьанваз, гьеле лишан-затIни кутун тавунвай рушаз теменар гунуг вич гьи ктабда къалурнава? А. А. Лезгияр. Хвани, шегьердиз фейиди, гьана эвленмиш хьана, мад хуьруьз хтанач. Н. М. Жандар Магьамад. Авай кьве рушни, эвленмиш хьана, диде-бубадиз вафалу яз яшамиш жезва. ЛГ, 2003, 13. ХI. Эвленмиш хьанвай итимринни дишегьлийрин кьадар, 2002 - йисан переписдин делилралди, 537 агъзур жуьтдиз барабар я. ЛГ, 2004. 24. VI. Синоним: паб гъун. 2) жуваз бегенмиш хьайи итимдихъ галаз адан уьмуьрдин юлдашвиле хьун. Синоним: гъуьлуьз фин.

ЭВЛЕНМИШУН гл.; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир руш паб яз, гада гъуьл яз са хизан тир гьалдиз гъун. - Вуна дуьз фикирзавач. Вахъ галаз эвленмишна яшамиш хьунухь ада вичиз еке хушбахтвал яз гьисабзавайди я. А. И. Самур.... веледар эвленмишна. пенсиядиз экъечIнавай абур са дережадив агакьнавай инсанар тир. М. В. Гьарасатдин майдандал. На лугьуди, вири хуьр, са пад хьана, Вагьабаз акси экъечIнава, муьтIуьгъ тежезвай жегьил хьиз, ам са нел ятIани гужуналди эвленмишиз алахънава. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭВЯГЪУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; эвя||0 -а, -ин, -рай, -мир; эвяз, -из, эвязава || -зава; эвя ( эвягь) авун, эвя ( эвягъ) тавун, эвя ( эвягь) тахвун, эвя ( эвягь) хъийимир 1) кьилин чIарар рекъиналди дуьз къайдадиз гъун. Сефер гуьзгуьдин вилик акъвазна. Ада вичин гарданда галстук туна. Ахпа кьил эвягъна, пад-кьерех агудзавай. З. Э. Арифдиз ишара. Ахпа Селима чиняй Лацу дасмал экъягьда. Гуьзгуьд вилик акъвазна ЧIарар патахъ эвяда. А. Мут. Михьивал. Яргъай аквазвай, гарун хура са патахъ чам гузвай чинарар... кьве патахъди эвяна туькIуьрнавай кьечIемдиз ухшар я. З. Гь. Югъ ачух жедайла. 2) хиперилай тванвай йис (сар) рекъиналди (махсус алатдалди) михьи авун. И кIвале... гъуьр ва я къуьл хуьдай кьве канду, эвянавай сар хуьн патал нацIарикай хранвай... пуд къужгъур, сар эвядай регъ, гъилин регъв, чхра.., А. Къ. Нехирбанни лекь. ☼ 1960 - йисаралди эвя ва эвягъа ( кил.: М.М.Г. ЛЧКК 1964 - йисуз эвягъа (кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964), 1989 - йисалай инихъ эвягъ ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001) норма яз кьабулнава.

ЭГЕР фарс, союз. шартI къалурун патал ишлемишзавай гаф. Ругуд такъа, вад киле харж хьуй зи гьар хизандиз. Эгер и харж тагъайтIа, Гелирдин рехъ атIайтIа, За хуьр кIаняй акъудда, Къван къванцихъай галудда! Ф. Бахтавар. Эгер дуьшуьш хьанайтIа са кас анал, Жузачир за а касдивай ярдин гьал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Эгер им дуьз ятIа, Етим Эмин техминан 1838 лагьай йисуз дидеди хун жезва. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Эгер кIвале жуван хайи чIалал рахазвачтIа, а хизандай тир аялдиз школада дидед чIал чирун хуш кьведач, я адалай и кар алакьни ийидач. Х. Шайдабегова. Дидед чIал чируниз артух фикир. Синонимар: нагагь, лугьуз жеч.

ЭГеЧIУН гл.; -да, -на; -из, -зава; 0 || -а, -ин, -рай, -мир; эгечI авун, эгечI тавун, эгечI тахвун, эгечI хъийимир 1) вуж-вуч квев, вуч ийиз са кар кьилиз акъудиз башламишун. Магъсудани уьлгуьч хци ийиз, илисна хьиз адан чуруяр тваз эгечIна. М. В. Гьарасатдин майдандал.... качни муькуь гурцIулар кьулу-кьулухъди физ эгечIайла, Кьашкьа алай чкадилай кIусни юзаначир. М. Б. Чемпион. Гила маргъухъанар дагъдин уьруьшрай векьер ягъунив эгечIнава. К, 1986, 15. VIII. ЯбатIая, цIугъар физмаз, ацукьдай маса чка жагъуриз эгечIна. А. Исм. Эхиримжи къув. Гьар са касдай хъсан са тереф жагъура, гьадакай а касдин рикIиз гьахьдай куьлег жеда. Инсанрив икI эгечIун чи халкьдин шаирдин яратмишунрин ва уьмуьрдин кредо я лагьайтIани жеда. А. Къ. Шаирдин экв. Мадни гьайиф чIугвадай кар ам я хьи, чи са бязи кIелчияр чпи менфят къачузвай литературадив эхи ийиз тежедай тегьерда жавабдарсузвиливди эгечIнава; ктабрай чарар акъудзава, абур къазунзава, винел эдебсуз кхьинар ийиз. журнал, ктаб, газет масадбурувай кIел хъийиз жедай гьалда тазвач. ЛГ, 2004, 26. VII.. 2) вуж-вуч нив-квев нин-куьн ятIани патав атун. Ингье са паб а цуьквгрив эгечIна, Къанихдаказ кьве гъиливни чухвана Б. С. Чарасузвал. 3) алакъаламиш хьун. Къуватдиз еке гьукуматдихъ галаз амалдарвилелди эгечIун лазим тирди кьатIай ада [Исмаил эфендиди. - А. Г.] вичин сухтаяр, ярар-дустар гъавурдик кутаз, дуьз рехъ къалуриз алахъна. С. Ярагъви ашукь Уьзден. А. Гьасанан яратмишунриз дикьетдивди вил вегьейла, чаз ам маса динриз акси экъечI тийизвайди, вири динрив гъуьрметдалди эгечIнавайди ва ада виждандин азадвал таблигь ийизвайди аквазва. "Самур" журн., 2002. Синоним: гъиле кьун.

ЭГЛЕШ: * эглеш авун гл., ни са кар кьилиз акъудун, саниз атун геж кьилиз акъудун. Асана эглеш тавуна кьетIа серенжемар кьабулна. ЛГ, 2003, 27. XI. Теспача окатай Гъуьрчехъанри эглеш тавуна дередай дагъдиз экъечIиз тади къачуна. А. И. Самур. Синонимар: геж авун, таъхир авун, эглешун.

* эглеш хьун гл., вуж са кар кьилиз акъудиз геж хьун. Вун куьз икьван эглеш хьана, Куьз ксанвай цаварал? А. Ал. Билбил. Бубани мад эглеш тахьана, балкIандал ахкьахна цIрана. Гь. С. КIири Буба. Бубадин шииррин сифте ктаб акъудун икьрар хьанвай. Амма вучиз ятIани ктаб эглеш жезвай. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи.... Къияс Къияс я, ООН-дивайни ви багъдин кьатI атIуз жеч. Эглеш жемир. А. А. Лезгияр. Синонимар: геж хьун, таъхир хьун, энгел хьун.

ЭГЛеШАРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин,. -рай, -мир; эглешар авун, эглешар тавун, эглешар тахвун, эглешар хъийимир са кар кьилиз акъудиз геж жедай гьалдиз гъун. Жув эглеш тежез хьайитIа, масадни эглешармир. Р. Синоним: энгеларун.

ЭГЛеШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -шери, -илера геж, энгел жедай гьал. Мажиб гунин эглешвилер амазма. ЛГ, 2003,13. XI. Синоним: энгелвал.

ЭГЛЕШУН рах., гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эглеш авун, эглеш тавун, эглеш тахвун, эглеш хъийимир са кар кьилиз акъудун, саниз атун геж кьилиз акъудун. Къеледин эцигунрихъ галаз таниш хьана, рази яз, Сартан, чIехи устIарни вахчуна, хъфена. Курума эглешнач. А. И. Къиргъин. Синонимар: эглеш авун, энгел авун, энгелун.

ЭГЪВеЗ нугъ. эгъуьнун глаголдин мурадвилин форма. кил. ЭГЪУЬНУН..

ЭГЪВеНА нугъ. эгъуьнун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. ЭГЪУЬНУН.

ЭГЪУЬГЪ нугъ. эгъуьнун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭГЪУЬНУН,

ЭГЬУЬНУН гл., ни-куь вуч; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эгъуьн тавун, эгъуьн тахвун, эгъуьн хъийимир чиле дерин чка арадиз гъун паталди ана авай накьвар акъудун. Чи участокда чна 200 километрдин яргъивал алай, гьакI зурба дерин ва гьяркьуь хандакI эгъуьнна. ЛГ. 2003, 25. ХII.... адан кIвалин патавай гурлу булах авахьзавайди тир. Садлагьана ам кьурана. Мурсала, умуд кумаз, ам эгъуьн хъувуна, амма яд хтанач. З. Гь. Ахварай авудай аваз.* дабан эгьуьнун.

ЭГЬ! межд. наразивал, мягьтелвал къалурдай гаф. -Эгь! - лагьана, солдатди ЧIехи тIуб акIуурна пеле... А. Ф. Дяве. - Эгь, Гуьзел къари, - агь аладардай Шагь-Буба халуди. - гьа хкун за авурай, амма захъ амаз гьикьван ама - са цицIибдин уьмуьр. Хкизвайдини байкъуш хьиз тек жедачни? Заз гьа кардихъай кичIезва. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЭГЬЕЙ межд. жувавай яргъа авайдаз эвердай гаф. –Эгьей ви! - гададай ван-сес акъат тийизвайди акуна, гьарай гузва Назаниди. Б. Къ. Къарачи..

ЭГЬЕНГ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дагъдин махсус накьв кана гьасилдай лацу рангадин материал. Цлар эгьенгдив усуннавай, чилиз кIарас янавай, къене кузвай къул авай, цлал тфенг алай гъвечIи кIвализ гьахъайла, чаз чун хайи хуьруьз атайди хьиз хьана. Р. Гьасанан, И. Мегьралиев. Яргъа ра авай жуванбур || «Самур» газ., 2002, 25.I. Синоним: киреж..

ЭГЪИЛ кил. АГЬИЛ.

ЭГЬЛИ¹ прил. жегьил тир яшарай акъатнавай - Ваъ, чан хва, акьван кьуьзуьдини тушир, са кьадар яшарихъ агакьнавай эгьли паб тир. А. Ф. Лянет. Хизандин кьил Курум юкьван буйдин, ацIай жендек авай эгьли инсан я. А. И. Къиргъин.

ЭГЬЛИ² сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) жегьил тир яшарай акъатнавайди. - Жегьилри чи председатель Махсуд дайидалди дамах ийизва. Эгьлийрин арада эгьли, жегьилрин арада жегьил тир, инсандин рикIе гьахьиз алакьдай адан тIебиатди чун вири сад-садаз мукьва ийизва. З. Э. Муькъвел гелер. Ачух чин, мез авай, Марьяма и хуьре кIвалах ийиз гзаф йисар тир. Эгьлийри адахъ галаз "чан руш' лугьуз, жегьилри "чан вах" лугьуз рафтар ийизва. З. Э. Кек галкIизва. 2) са тайин тир чкадин кас. Эминан девирда лезгийрихъ кхьинар хьанач, адан чIалар кхьин тавуна, гьакI сивяй-сивиз лалкьдин арада чкIиз, лезгияр авай кьван вири районриз акъатна ва, са вахтар фейила, абур гьа райондин нугъатдив кьадайвал дегишнаваз хьайила, бязибру а чIалар туькIуьрайди гьа райондин эгьлийрикай хьунухь гиман ийиз хьана. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941). Эхир кьил пуч авун я, Гьадал рази ТахьайтIа, Жегъеннем эгьли жеда, Гьарам серсвт кIватIайтIа. Н. Сам. Садбур...

* эгьли-аял сущ. гъвечIи-чIехиди. Шумуд садан эгьли-аял Етим, есир гьат хьана хьи. Е. Э. 1877 - йисан бунтариз.

ЭДЕБ араб, сущ гьакъикъатда жув тухунин къайдаяр вири санлай. Сад масадап хьана пехил, квахьна гьуьрмет, эдеб, жим. Е. Э. Хабар це дустуниз. Гьая, эдебни рикIелай фейила, Вич вичелай фена, къудур жеди. Е. Э. Гьая тийижир паб. Ажайиб къвез фида дуьнья, Я вилик, кьулухъ тийижиз. Са зерре кьван эдеб, гьая, Вичик квай синих тийижиз. С. С. Вич яцIуз кьадай авам.

ЭДЕБИЯТ араб, сущ,; -ди, -да; -ар, -ри, -ра шиирралди ва прозадалди кхьенвай эсерар, санлай, шиирринни прозадин эсерар медениятдин хел яз. Тарихни эдебият - стхаяр я, сада - лагь лугьуда, муькуьда - лугьуда. Тарихди чирда, эдебиятди чирвилер виридаз пайда. Вичин шарихдикай хабар авачирди мамунихъ галай аял хьиз я. А. Р. Чинебан савкьват. Синоним: литература.

* эдебиятдин няни ц!., сущ. литературадикай, тайин шаирдикай суьгьбет ийидай серенжем. 1976 - йисуз адан [Лезги Наметан. - А. Г.] регьбервилик кваз КцIара эдебиятдин нянияр кьиле тухванай. С. К. Лезги Нямет.

ЭДЕБЛУ прил. эдеб авай. Эминан вири шиирри ам дугъри, намуслу, регьимлу, хъуьтуьл тIебиат авай, еке дергжадин эдеблу инсан тирди, вичиз дериндай эсер ийидай ва халкьдин дердер, гъамар рикIив кьадай кас тирди къалурзава. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. Антоним: эдебсуз.

ЭДЕБЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера эдеблу тир гьал. Ада [Е. Эмина. - А. Г.] инсанрин акьуллувилерни зигьиндин куьтвилер, кьегьалвилерни бегьемсузвилер, эдеблувилерни фурсчивилер «Дуьньядикай бейхабардаз «Гачал гьей», «Къедекни пер чуьнуьхайдаз», «Нефсиниз» ва маса шиирра ачухарна. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. Антоним: эдебсузвал,

ЭДЕБЛУВИЛЕЛДИ нар. эдеблувал хас яз. Антоним: эдебсузвилелди.

ЭДЕБСУЗ прил. эдеб авачир. Чуруйриз рех яна абурлу яз аквазвайбурун сиверайни эдебсуз экъуьгъунрин ванер акъатзавай. А. И. Самур. Антоним: эдеблу.

ЭДЕБСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера эдеб авачир гьал. И гьалдиз ягьсузвал, гьаясузвал, эдебсузвал лугьуда. А. Фет. Проза жанлуди хьайила. Телевизор, бес хьуй, кьил денг ийимир! Югъди-йифди эдебсузвал къалазвай. Буба течиз, вах, руш виляй вегьемир, Ягьсуз хьана къекъвезвайбур таквазвай. СтIал Мислимат. Кьил денг ийимир. Антоним: эдеблувал.

ЭДЕБСУЗВИЛЕЛДИ нар. эдебсузвал хас яз. Антоним: эдеблувилелди, эдеблудаказ.

ЭДЕБСУЗДАКАЗ нар. эдеб авачир гьал хас яз Синонимар: эдебсузвилелди, эдебсуздиз. Антонимар: эдеблувилелди, эдеблудаказ.

ЭДЕБСУЗДИЗ нар. эдебсуз яз. Синонимар: эдебсузвилелди, эдебсуздаказ. Антонимар: эдеблувилелди, эдеблудаказ.

ЭЗБЕР фарс: * збер авун гл., ни вуч лагьай гаф, авур ихтилат, кар мад сеферда хълагьун, авун. Бакуд крар ийиз эзбер, Вири уьмуьр физва хьи, дуст. А. Гь. Дустуниз чар. РикIе хвенвай кьван гафар къад-яхцIур сефер тикрар авунвай - гьикьван гзаф эзбер авуртIа, абурун эсер гьакьван тIимил жезвай. А. А. Умуд. Гагь цIийи кIвал къакъажзава, Куьгьне мани эзбер ийиз. П. Ф. Мани. Синонимар: тикрар авун, тикрарун, эзберун.

ЭЗБЕРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а. ~ин, -рай, -мир; эзбер авун, эзбер тавун, эзбер тахвун, эзбер хъийимир лагьай гаф, авур ихтилат, кар мад сеферда хълагьун, авун. Жуван дердияр эзбера... С. С. Сивел хъвер алаз Тагьир дагъларихъ элкъвена. Ада кумаз-кумаз «такабур дагълар, такабур дагълар...» гафар эзберна. К. К. Шаирди лагьанай, Адан тIвар ва чIалар несилри, аямрай аямриз физ, датIана эзберда. «Самур» журн., 2003, № 6. Алатна фейи кIвалахар я, эзбер хъийин тийин, чан имидин. Ж. Гь. Юргъадилай гуьгъуьниз. Синонимар: тикрар авун, тикрарун.

ЭЗМИШ туьрк: * эзмиш хьун гл., вуч кьвечIил хьун, эцекьун. Шумуд машин кукIвар, Шумудни эзмиш.... К. Ал. Гарни ахвар. Эгер цуьквер хьанайтIа и, Рекьер ийиз авадан, - Эзмиш жедай хахулрик чи Чун чил гатаз фирвиляй, А. Къ. Фу гадарунин буйругъ..

ЭЗМИШУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч 1) кьвечIиларун, эцекьарун. 2) тахьай гьалдиз гъун, пучун.... ада твар тухузвай цвег кьуна, адаз экъуьгъна, ам вичин тупIра эзмишна... Къ. М. Дуствилин цIай. Сергьятдин и зонади лезгияр лезгийривай къакъудда, ина гьатзавай "залукрин" багъривилин гьисс квадарда, арада са вацI аваз яшамиш жезвай вах-стха, ими-халу гьамишалугъ яз чеб чпивай яргъа ийида, лезги руьгь эзмишда. Им рехъ гуз жедай кар туш. ЛГ, 2004, 26. VII. 3) гуж басмишна секинарун. Бунтар эзмишун патал Къафкъаздин сердердиз пачагь Николая рекье тур «машгьур» приказда икI лагьанвай: »... МуьтIуьгъ тежедай дагъвияр терг ая!» С. Ярагъви ашукь Уьзден.

ЭЙ межд. 1) са нихъ ва квехъ ят(ани элкъвена рахадайла, адан фикир ихтилатдал желб авун патал ишлемишдай гаф. Гзаф вахт фенани, тIимил вахт фенани чидач. Далалубегьлиди мад лагъуда; «Эй стха, са мекве авай кишмишар це, за ваз гаф маса гуда». Ф. Далалубегьли. Эй, зи ашна гьажи Тагьир, Види вуч шел-хвал хьана хьи? Е. Э. Вирт квахьайдаз. - Эй, эй, кьемеш, вун къерех хьухь, - лагьана Къембера, шем хьиз яргъи, шуькIуь колхозчидиз. А. А. Лезгияр. Эй дустар, зи чил квез туьк хьиз хъуьтуьл хьуй, Куь кIвачик са цазни тахьун паталди. А. С. Ша, дустар! 2) наразивилин гьиссер кваз гьелегьар кьадайла. ишлемишдай гаф. Лагьана ажугъдал пара: Эй жанаби капиталист... А. Ф. Дяве. -Эй! Эй! -кьведазни тIуб юзурна кьуьзека. Б. Гь. ТIварун стхаяр.

ЭЙБЕЖЕР туьрк, прил. гуьрчег тушир. Ада чун алатай девирдин пис, эйбежер гъаларихъ галаз таниш ийизва, етимвилелди, кесибвилелди яшамиш хьайи ва са патахьайни куьмек авачиз ялгьуздиз гуьзел шиирар яратмишай адан вичин ва халкьдин гьа девирдин дердерихъ, гьамарихь галаз таниш ийизва... М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. Абуруз зун эйбежер яз аквазва, «Сев» лагьай лакIабни акьалднава. Б. Гь. РикIи чIугурла. Амма са гьихьтин ятIани къастлувилин гьиссерив ацIанвай адан и эйбежер суфатди кичI ваъ, ламралай эвичIай Савзиханаз вучиз ятIани хъвер гъизвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Къавар ацукьна, цлар ацахьна лап эйбежер гьалда авай ада райцентрадин мешребни квадарзавай. ЛГ, 2003, 4. ХII. Синонимар: абурсуз, келекутур, мешребсуз. Антонимар: абурлу, гуьрчег, иер.

ЭЙБЕЖЕРВАЛ сущ.; -или, иле; -илер, илери, -илера эйбежер тир гьал. Синонимар: абурсузвал, келекутурвал, мешребсузвал. Антонимар: абурлувал, гуьрчегвал, иервал.

ЭЙНИ туьрк, прил. халис(ан). Хъфена зун ккIай мичIи Гуьзелвилин гъуц хьиз эйни. А. Ал. Паквилин яйлух. Ая на жувакай туьтуькъуш эйни... А. Ал. Гарни ахвар. Синоним: кIусни амачир.

ЭЙТ сущ.; -ини, -та; -ер, -ери. -ера гьарайдин эвердин ван. Адан эйтинин ван садазни хьанач. Р.

ЭКВ сущ.; -уьни, -уьна; -вер, -три, -вера 1) чун элкъуьрна кьунвай гьакъикъат вилериз аквадайди хьурзавай нур. Экв такур буьркьуьдаз Шамси къемердин къадри вуч чир хьуй?! Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Зи вилери са назик экв са уьтери кьатIана. М. В. Вацран ягъун. 2) мичIи вахтунда фонардин ва я цIун нур. Сувараз яргъай, хуьряй эквер акуна. А. И. Самур.... эквер куькIуьнарна, ишигълаваннавай шуьшебенддихъ ва тарарин арайрай аквазвай, цифер алатна, ачух жезвай цавухъди вил яна, кьуьзек ислягь хьана. Б. Гь. ТIварун стхаяр. Къулан патав, цлаз янавай кьулуналлай, лупI-лупI ийиз туьхуьз туьхуьн тийизвай псисдин экуьник аялрин чинри шадвилин цIарцIар гана. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: ишигъ.

* экв аламаз нар. мичIи жедалди, нянин вахт алукьдалди. Экв аламаз ксайди экв жедалди ахварай аватун лазим я. Р.

* экв тун гл. 1) чун элкъуьрна кьунвай гьакъикъат вилериз аквадайвал авун. 2) куьч. авай гьалдай хъсан гьалдиз акъудун, акъуддайвал авун. Хирер цийибуруз, Гъетер мичIибуруз, Гъилер ичIибуруз, Рекьер кIевибуруз Са экв це, Куьмек це! Лувар це, Бахтар це! А. Къ. Дуьа..

* экв <малум> хьун гл. югъ алукьзавай сифтегьан лишанар дуьздал акъатун Экв хьайила, пачагьди абур са-сад ракIарай акъудиз, ахтармишиз туна. Ф. Халуни хтул. Пакамаз экв жедалди зун къарагъна чуьлдиз хтана. А. Ф. Бубадин веси. Малум жезвай экуьнихъ галаз гьаятдиз шелдин ванер чкIана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Йифиз геж хьиз, экв жез мукьва ам, буба кIула кьуна, кIваляй экъечIна. Н. М. Буба.

* <са> экв такун гл., никай низ хъсанвал, къулайвал тахьун. [Рамазан]. Ваз абурукай кьадай чка жагъидач!. Ваз чидачирни, уьмуьр абурун ракIарал пуч хьана кьейи ви бубадиз абурукай са эквни такурди, Вазни акур са югъ авайди туш... Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье,... ада вири уьмуьр гана чIехи авур са хцикай бубадиз са эквни акунач лугьуз шеларзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* экв хьайила, регъве авайдазни чир жеда мисал 'важиблу кар арадиз атайла, виридаз чир жеда' манадин мисал.

* экв ягъун гл., ни низ-квез экуь авун. Чирагъди кьуд патаз экв яда. Са вичиз ада экв ядач. А. А. Лезгияр.

* экуьн хийирар! кил. сабагь хийирар!

* экуьнин ярар сущ. пакамахъ цавун кIан яру жедай вахт. Синоним: пакаман ярар.

ЭКВАТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чилин шар юкьвай кьве патахъ - кефер патахъни кьибле патахъ пайзавай, хиялда кьунвай шартIлу цIар. Садбурун фикирдалди, экватор Махачкалада авай С. Сулейманан памятникдин патавай физва. Р.

ЭКВЕБА (УЬКВЕБА рах.) нар. виридаз акваз-акваз, виридаз малум яз, са кичIевални авачиз. Катда кIваляй арадлай, хана шуьше эквеба. Н. А. Гар.

ЭКЕЧIУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; экечI авун, экечI тавун, экечI тахвун, экечI хъийимир 1) ник-квек ятIани фин. Дагъларин далдадик экечIнава рагъ, Нянин серинди кьазва дере-дагъ... Ш-Э. М. Чуьлда йиф. Адаз, парталар хтIунна, месик экечI, лагьана, зун экъечIнай. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) вуж, вуч ийиз, квек са кар ийиз башламишун. Мад инсанар къуьлуьник экечIна. Гь. Къ. Четин бахт. Тенфе баде айвандин кьиле авай къулан патав вичин кайванивилин къайгъуйрик экечIнавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. 3) са тайин мярекатда уртахвал авун, идарадин член яз хьун. Адакай 90 процент лагьайтIа, школаяр алай вахтунин истемишунрив кьадайвал туькIуьруниз ва хуьрера интернетдик экечIиз жедай пунктар тешкилуниз чара ийида. ЛГ, 2004, 26. VII. Колледждик экечIзавайбуру урус чIалай ва литературадай ( хуралай ва кхьена) имтигьанар вахкуда. ЛГ, 2004, 26. VII.

* экечIунин имтигьанар сущ. вуздиз ва я колледждиз гьахьдайла вахкудай имтигьанар. Йикъан отделенидиз 3августдалди, экечIунин имтигьанар -5августдилай арзаяр къабулзава. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭКЗАМЕН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чирвилин дережа ахтармишун патал суал-жавабдин ихтилат, серенжем. Чун Нюгдидиз мугьман хьайи юкъуз 11 -класс куьтягьзавай жегьилри эхиримжи экзамен вахканвай. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: имтигьан.

ЭКЗАМЕНАТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чирвилин дережа ахтармишун патал суалжавабдин ихтилат, серенжем тухудайди.

ЭКЗАМЕНАТОРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илер, -илери, -илера чирвилин дережа ахтармишун патал суалжавабдин ихтилат, серенжем тухудайдан пешекарвал.

ЭКЗЕМПЛЯР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тайин ктабдин, газетдин кьадардикай сад. Хуьруьн почтальон Ширванов Адалата балкIандаллаз гьафтеда садра 25 экземпляр "Лезги газет" ва бязи маса изданияр хкизва. ЛГ, 2004, 19. VIII. «Мавел» тIвар алай чапханада агъзур экземплярдин тираж аваз... Феликс Къазиагьмедован «рикIяй рикIиз рахадани» тIвар алай ктаб акъуднава. ЛГ, 2004, 21. X.

ЭКИПАЖ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) самолёт ва я танк ва абур гьалдайбур. Инал чир хьайивал, чи эскадрильядикай са экипаж сагъдиз амай, муькуь кьведазни хасаратвилер хьанвай. ЛГ, 2004, 26. VII. 2) самолёт, танк гьалдайди, гьалдайбур санал. И сефердани чи са штурмовикдихъ гуьлле галукьнай, амма адалай жуванбурун патав ацукьиз алакьна. Экипаждизни хата-бала хьанвачир... ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭКИСУн гл., никуьвуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; экис авун, экис тавун, экис тахвун, экис хъийимир чилик хкIун (кIвач). Гьайванди кьулухъ галай эрчIи кIвач экисзавачир. З. Э. Муькъвел гелер.

ЭКМЕ туьрк, т-б, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра туькьуьл ва кудай тIям авай, хуьрекдик кутуна ва я кьилди недай салан майва. ЛипIна ам тIуьрди хьиз экме. А. Ал. Туьтуькъуш. Синоним: истивут.

ЭКОНОМИКА урус, сущ.; -ди. -да; -яр, -йри, -йра майишатдин къурулуш, адан продукция гьасил авунин ва паюнин тегьер. Обществодин экономика, культура, политика вилик финихъ, дегиш хьунихъ галаз алакъалу яз лезгийрин литературадин чIалак урус халкьдин ва бязи маса чIаларикай лап гзаф цIийи гафар акатнава ва идалай кьулухъни акатун лазим я, гафар халкьди вичин дидед чIалан гафар хьиз ишлемишзава. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай.

* экономикадин цIийи политика ист., сущ. советрин девирдин сифте йисара кьиле фейи политика. Экономикадин цIийи политикадин эхирар тир. З. Э. КУТВ-диз фена.

ЭКРАН урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра кинодин, телевизордин суьретар къалурдай парчадин ва я гуьзгуьдин перде. Гъил ченедик кутуна ацукьнавай адан вилерикай, кинодин экрандай хьиз, вичин фейи уьмуьр карагзава. А. М. Киф атIайди. Анжах лазим себеб авачиз, нубатдин сеферда хьуй лагьана, жуван суфат экрандай къалур хъувун... Багъишламиша! Къимиш къвезвач. А. Къ. Машгьурвиликай. Исятда адан вилерал алай еке чIулав айнайрай суфрадихъ галай гадаяр, абурун гьерекатар, телевизордин экрандилай хьиз, аквазвай. А. Фет. Ахьтин вахтар, ахьтин.

ЭКСИК туьрк, прил. бес тушир, тамамди хьун патал са вуч ятIани кIамай. Эксикди северин ва я миргерин хамар тир. А. А. Пад хьайи рагъ.

* эксик авун гл., ни вуч са вуч ятIани авачир гьалдиз гъун. Гьалал фуни яд ава зи кIвале, Къафунни эксик тийиз Аллагьди... Б. С. Килигда пака.

* эксик хьун гл., вуч авачиз, амачиз хьун. -Сагърай! Куь къуватарни эксик тахьурай! - жаваб гудай Селима, кьил хкаж тавунивди. А. А. Умуд. И рекьерай ада гзаф ктабарни макъалаяр чап авунва, амма булахдай яд эксик тежедайвал, адан кьватийрани рагълах халкьарин делилар эксик жезвачир. А. А. Пад хьайи рагъ.

ЭКСИКАРУН гл., ни вуч; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; -да, -на; -из, -зава; эксикар авун, эксикар тавун, эксикар тахвун, эксикар хъийимир авачир, амачир гьалдиз гъун. Ктаб издательстводиз гъана, ам печатдизни гьазурнавай. Амма издательствода авай вайгьалди ктабдиз виликди фидай, экуь дуьнья аквадай мумкинвилер эксикарзавай. А. Къ. Итимвилин ранг.

ЭКСИКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) са вуч ятIани бес тежезвай гьал. 2) кIвалахда жедай, авай кимивал. Махачкъаладин мэр С. Ж. Амиров рахана, ада гзаф гегьеншдаказ шегьердин майишатдин гьар са хиле, гьар са районда кьиле физвай гьалариз, агалкьунриз ва эксиквилериз тайин тир къиметар гана... ЛГ, 2004, 15. VII.

* эксиквал такурай! межд. 'са куьнихъни игьтияж тахьурай' манадин мягькем ибара. Жизви эксиквал такурай Дуьньядилай масан, эфенди. Е. Э. Ви рутба гьуьндуьр авурай!

ЭКСиКВИЛЕЛДИ нар. эксиквал хас яз. Синонимар: эксикдаказ, эксикдиз.

ЭКСИКДАКАЗ нар. са вуч ятIани бес тежезвай гьалда аваз. Синонимар: эксиквилелди, эксикдиз.

ЭКСИКДИЗ нар. эксик яз. Синонимар: эксиквилелди, эксикдаказ.

ЭКСКАВАТОР' урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чиляй ракьун макъаралди накьв эгъуьнна акъуддай ва масанихъ гадардай машин. Экскаватор къачу, лопатка рикIелай алудмир. Р.

ЭКСКАВАТОРщИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра экскаватордал кIвалахдай пешекар.

ЭКСКАВАТОРщИКВАЛ сущ.; -или, -иле; -тер, -илери, -илера экскаватордал кIвалахдай пешекарвал. Экскаваторщиквилелай шуьмягъар гуз куьчедал ацукьун менфятлу хьанва. Р.

ЭКСКУРСИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр. -йри, -йра са вуч ятIани чирун патал кIватIал инсанар гьиниз ятIани фин. Садра школьникриз урус чIал хъсандиз чирун патал Надежда Михайловнади экскурсия тешкил авун кьетI авуна. А. А. Умуд.

ЭКСПЕДИЦИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра важиблу са кIвалах кьилиз акъудун патал тайин са чкадиз фидай инсанрин кIватIал. Са кьадар йисара Дагъустанда "Сулакдин бюродин" махсус экспедициями кIвалахна. Ада Сулак вацIун къерехра геологиядин, гидрологиядин, метероологиядин ва топографиядин месэлаяр чирна. ЛГ', 2004, 26. VII.

ЭКСПЕРТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са кардин, са месэладин гьакъикъивал тайинардай пешекар. Сулак ахтармишунин кIвалахрал неинки уьлкведин тежриба авай пешекарар, гьакI къецепатан уьлквейрин экспертарни желбна. ЛГ, 2004, 26. VII. Чумуррай мейит жагъана. Ам... Марьям тир. Эксперт килигна ва тайин авуна ада лагьана: -Бугъмишна кьенвайд я. ЦIвел са кубут затIуналди янава. З. Э. Кек галкIизва.

ЭКСПЕРТИЗА урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра са кардин, са месэладин гьакъикъивал тайинарун патал кьиле тухудай кIвалах. Майор Рамазанов ва суддин экспертиза агакьна. Там къечена. Чумуррай мейит жагъана. З. Э. Кек галкIизва.

ЭКСПЕРТвАЛ сущ.: -или, -иле; -илер, -илери, -илера са кардин, са месэладин гьакъикъивал тайинардай пешекарвал.

ЭКСПЛУАТАТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра чарадан зегьметдикай менфят къачуналди яшамиш жезвай, девлетлу жедай кас.

ЭКСПЛУАТАТОРВАЛ сущ.; -или, -иле: -тер -илери, -илера чарадан зегьметдикай менфят къачуналди яшамиш жезвай, девлетлу жедай пешекарвал.

ЭКСПОНАТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра музейда, выставкада тамашиз эцигнавай майишатдиз важиблу затI.

ЭКСПОРТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьукуматди къецепатан уьлквейриз са вуч ятIани маса гун, маса гуз тухун.

ЭКСПРЕСС урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гзаф йигиндиз фидай, къулайвилер авай поезд, пароход.

ЭКСТРЕМИЗМ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра сиясатда лап кьетIи алакъайрин терефдарвал. Журналистри властрин къурулушривай законар чIурзавай, халкьдин вилик лап еке тахсиркарвилериз рехъ гузвай, терроризмдин ва экстремизмдин вилик пад кьаз тежезвай гьар са кас, адан чинериз ва амадагриз килиг тавуна. къуллугъдивай кьерех авун... серенжемар кьабулун истемишна. ЛГ, 2000, 26. V.

ЭКСТРЕМИСТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра сиясатда лап кьетIи алакъайрин терефдар.

ЭКУЬ прил 1) экв гьар патахъ чукIурзавай, чукIурдай. Элдин гъилел экуь чирагъ, Зун я вал перван, эфенди. Е. Э. Ви рутба гьуьндуьр авурай. 2) куьч. масадаз хийирлу. Гьиссер михьибуруз, Зендер экуьбуруз, Дердер чIехибуруз, Кьилер рехибуруз, Хирер цIийибуруз, Гъетер мичIибуруз, Гъилер ичIибуруз, Рекьер кIевибуруз Са экв це, Куьмек це! Лувар це, Бахтар це! А. Къ. Дуьа. Лезгистандин чилин винел ам [3. Ризванов. - А. Г.] са рагъ тир экуь, нурлу... А. Мир. Къакъатна. Ада [Герейханова - А. Г.] вичин къваларив батIракар, лежберар, фялеяр кI ватна, абурун куьмекдалди Советрин гьукумат мягькемарзавай, абур экуь гележегдихъ тухузвай. Къ. М. Рекьин риваятар,

* экуь авун гл., ни-куь вуч 1) патарив гвай затIар аквадайвал авун. Дере ракъинин ишигъди экуь авунвай, гьавиляй а чка фири некIедай чуьхвенвайди хьиз аквадай. А. А. Умуд.... инлай-анлай симин тарара авай лампочкайри экуь ийизвай хуьруьн рехъни акьалтIна... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.... цIайлапанри дагълар экуь ийизвай. З. Гь. Лезгийрин риваят. НафтIадин унлугъ лампади кIвалин къен хъсан экуь авунвай. З. Гь. Ахварай авудай аваз. 2) куьч. хъсан яшайиш авай.

* экуь-вили прил. экуьвални виливал акахьай рангадин. Рехъди физ-физ, за Халиса гьалтуникай фикирзавай. Заз адан чIехи экуь-вили вилер акваз кIанзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Адал яру цIаяр хьтин къизилгуьллери тIарамарнавай перем алай, гарданда – экуь-вили яйлух. М. С. ШейтIандин веледар.

* экуь дуьнья шиир, сущ. инсан элкъуьрна кьунвай гьакъикъат. ЯбатIаяз сифте сеферда экуь дуьнья акуна. А. Исм. Эхиримжи къув. Кьакьан паруяр, жагъунар элкъуьрна кIевирнавай инай экуь дуьнья саки аквазвач. М. В. Гьарасатдин майдандал.... Вун ви папаз, паб ваз гьикьван кIан хьайитIани, куьн са юкъуз кIанзни-такIанз къакъатда. Виридалайни играми и экуь дуьнья ви гъилерай акъатда... А. Фет. Жамидиникай суьгьбетар.

* экуь дуьнья дар [мичIи, чIулав] авун гл., ни-куь низ-квез садан хъсанзавай гьал писарун. Тенфе бадедин бацIийриз и экуь дуьнья дарнавай халкьдин душман Цавдар за ви кIвачерик гадарзава. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* экуь дуьнья дар [мичIи, чIулав] хьун гл., низ къайдадик квай гьал, гьиссер пис хьун. Адаз экуь дуьнья дар хьанвай, экуь югъ чIулавра авай. З. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Закай чIулавбурун арадиз аватай лацу пехъ хьана, вирида заз кIуфар ягъиз башламишна Гила гьи чин алаз куьчедиз экъечIда? Экуь дуьнья мичIи хьана заз. А. М. Киф атIайди. Заз экуь дуьнья чIулав тир. Заз яшамиш хъижез кIамачир! М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: экуь югъ мичIи хьун.

* экуь-хъипи прил. экуьвални хъипивал акахьай.... агаж хьанвай зайиф, экуь-хъипи вилер, кьибле пата дагъдин ценерив гвай тамун кIапалриз ва гъвечIи кьурух векьериз килигзавай. А. Ф. Бубадин веси.

* экуь хьун гл., вуч аквадайвал хьун. Гьаят ярумчух экуь хьана. А. А. Умуд.

* экуь югъ сущ., хъсан "уьмуьр, дуланажагъ. Чаз экуь югъ аквадатIа Лугьуз, чна чIугунай агь, Дарих хьанвай чи рикIериз Ленинакай хьана панагь. Ф.

* экуь югъ мичIи хьун гл., низ пис къати гьиссери кьун. Заз экуь югъ мичIи хьана, зун мад элкъвена кихлигдалди, чандик чимивал кумай, нефес къачузмай папан винел еке къванерин амбар кIватI хьана. А. Ф. Лянет. Синоним: экуь дуьнья дар хьун.

* экуь-яру прил. экуьвални ярувал акахьай. Ракъинин нурдик булушкади кьуьнтерилайгъуз кьецIил гъилерик ва лацу ачух ччиник, иллаки шумалдиз хкаж хьанвай гардандик экуь-яру ишигъ кутунвай. А. А. Умуд

ЭКУЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) экуь тир гьал. - Низ чида хьи, цавал лацу циф алаз, къвал квачир, гар галачир, секин, са гьал экуьвал квай йикъаз умун югъ лугьуда. З. Э. Рамзият. 2) куьч. яшайишдин хъсанвал. И миливал, и верцIивал, экуьвал намуслу я хайи диде-бубадиз Гьуьрметдайди, къайгъу чIугваз рикIивай, Умудралди килигдайди дуьньядиз, Мурадрихъни аваз анжах экуьвал. Ш-Э. М. Намус.

ЭКУЬДА || ЭКУЬЗВА гьал. экуь тир гьалда ава. Зи рагъ фад акIана, Ви варзни экуьзвач - Дуьнья чаз мичIи я кьве жуьре. М. Б. Чарабур.

ЭКУЬ3 нар. экуь яз, экуь гьал хас яз. Гафунал я кIан, кIукI тежер, Нубатсуз рахадай тIишер. Вич зулун йиф, вацран мичIер, Юкъуз хьиз экуьз жедайд туш. С. С. Ахмакьвал пис четин тIал я.

ЭКУЬЗВА кил. ЭКУЬДА.

ЭКУЬНАХЪ(ДИ) нар. йикъан сифте кьиляй. Экуьнахъ Надир-шагьди урусрин илчи Голицыназ вичин патав эвер гана. З. Р. Гьажи Давуд. Гила экуьнахъ фад къарагъна вуч ийин? Алукьай югъ ГьикI метлеблуди ийин?! М. В. Гьарасатдин майдандал. Экуьнахъ пис кьил тIазваз ам ахварай аватна. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. Экуьнахъди къуншидин муьхцяй хтай Мегьамед, кьуд кьил хизандиз хьанвай зулум акурла, мал хьиз гъарайиз хуьряй акъатна, Чуьнуьхардин кIамара гьатна. Гь. С. КIири Буба. Синоним: пакам кьиляй. Антоним: нянихъ.

ЭКУЬНИЛАЙ нар. йикъан сифте кьилелай. Яда, куьн агъа рекьяй хтанани? Чна куьн экуьнилай бахчайра гуьзетзава. Гьатнани? М. Б. За бананар недач. И рехъ экуьнилай няналди яд гъиз физвай дишегьлийрив, рушарив, сейрдиз экъечIнавай жегьил гадайрив, къугъвазвай аялрив ацIана жедай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Вагьаба экуьнилай саки нисиналди вичини фу сиве твазмачир. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭКУЬНИН¹ экв существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. ЭКВ.

ЭКУЬНИН² прим, экуьниз талукь тир.

* экуьнин гъед сущ. йиф йикъахъ элкъведайла цавал аквадай гъед. Экуьнин гъед туьхуьзвай береда Сунами Сурия авай кIвализ гъахьна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* экуьн(ин) кьиляй нар. пакам жедай вахтунда. ПемпIеша са экуьнин кьиляй кIекрел гьейранвал ийидай. М. В. Гьарасатдин майдандал. -Вуна заз и экуьнин кьиляй гузвай салам-калам гъахьтинди яни? М. В. Гьарасатдин майдандал.

* экуьнин кIек хьиз нар., экуьнахъ лап фад. Яъ, я Худа Гьажимурад! Ша, илиф, алциф! Вун экуьнин кIек хьиз чахъди илифнава хьи? Хийирдин хабар кьванни гваз атанвани? С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* экуьн(ин) хийирар! межд. пакаман вахтунда сад-садал гьалтайла, салам гунин ибара. - Ваз экуьн хийирар, чан руш! -Абатхийир, диде. А. Муграгъви. Ажалдин хура. Синонимар: пакам(ан) хийирар, сабагь хийирар!

* экуьн(ин) ярар сущ. пакаман вахтунда ракъинин сифте нурар. Гъетерайни вацрай, экуьн ярарай, Багъларайни, тарарайни, тамарай, Зи куьрпеди сифте къачур камарай Сагърай, сагърай зи Ватандин тIебиат. Ш-Э. М. Сагърай ТIебиат. Ам хуьряй акъатайла, Шаркь пата цав, экуьнин ярар ягъна, агъургъан атайди хьиз авай. М. Б. "Жигули". Гатуз экуьнин ярар янамазди, и рехъ дагъдиз векь ягъиз, кьурай векь кIватIна марквара тваз физвай, маларин фермайрал хъфизвай колхозчийрай ацIудай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. АцIай къуьлуьн кьилер хьиз куьрс хьана, экуьнин ярарал гьар жуьре рангарин нурар гузва. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭКЯГЪУН кил. КЕКЯГЪУН.

ЭКЪеТIУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; экъетI авун, экъетI тавун, экъетI тахвун, экъетI хъийимир недай затI кIеви са квяй ятIани акъудун. # хвехер, гьажикIадин кIашар ~. -ГьикI? Гьи Ибадуллагь? Гьажикъулидин экъетIай харариз ухшар рагъул вилер инихъ-анихъ катна. Ж. Гь. Юргьадилай гуьгъуьниз.

ЭКЪЕЧIНА¹ экъечIун глаголдин фад алатай вахтунин форма. Кил. ЭКЪЕЧIУН.

ЭКЪЕЧIНА² нар. тайин къастуналди. Гадани вичин пабни галаз гьа и йифиз чинеба экъечIна катна. Ф. Гьуьлуьн руш. Къари пака юкъуз экъечIна малла Мегьамед эфвндидин мукьув фена. А. Ф. Бу6адин веси.

ЭКЪЕЧIУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; экъечI авун, экъечI тавун, экъечI тахвун, экъечI хъийимир 1) къен авай чкадай къецел гьерекатун. Гила хуьряй экъечIдани, кIвал гана? Е. Э. Заз сабур гуз. Йифекай кьвед-пуд сят кумаз муьгьмандин кIваляй эхкъечIнавай кьве кас экв ачух хьайила хуьруьз мукьва хьана. Н. М. Къизилдин хтар. Са акьван вахт алатнач, рак ахъа хьана, анай бегьем ахвар тахьанвай, бизар хьанвай яшлу дишегьли экъечIна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) агъада авай чкадай виневай чкадиз атун. Ша, экъечI, яр, вун утагъдиз, Цуькведивди дигай багъдиз. Е. Э. Акваз кIан я. 3) чиляй набататар арадиз атун. Руша вичин кьил чуьхвена, яд цуриз экъична, къацу векьер экъечIрай лагьана. Ф. Бибихатун. Яд тахьайла, никIерни кьуразва, емишрин, майвайрин бегьерарни тIимил къачузва, чурара, дугунра бегьем векьни экъечIнавач. ЛГ, 2004, 15. VII. «Тумар экъечIайла, аждагьанар ( девер) къведай ва абуру никIер алугардай. Абурун вилик пад кьун герек тир». Ф. 4) бедендай дуьздал акъатун. [Керекуьре Туркурович] Вун яни ХаназирикI? Ваз спелар экъечIнавани?! Спелар алай ХаназирикI. Ф. Б. Филиал. 5) малум хьун (варз, рагъ, гъед). Гила, рагъ тепедихъ чуьнуьх хьайила, алукьзавай йиф анжах никIе къаршиламишун лазим я, тахьайтIа, а йиф жегьилдикай бейкеф жеда, я варз, я са гъедни эхкъечI хъийич. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭКЪИС: * экъис хьун гл., вуч сад хьиз экIя хьанвай чкадилай хкаж хьун. Адан ченедин кьил экъис хьана. З. Э. Зулун пеш. -... ада деведин мандав хьиз экъис хьанвай вичин туьтуьнин хтунал гъил гьалчна. Б. Гь Заз эвера. Кьуьзеказ вичизни хабар авачиз адан гъил яцIу дамарар экъис хьанвай гужлу гардандилай цIуьтхуьн хьанай. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭКЪИСУН гл., ни вуч; -да. -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; экъис авун, экъис тавун, экъис тахвун, экъис хъийимир 1) сад хьиз экIя хьанвай чкадилай кьакьандихъ хкажун, хкаж хьун. Кьил хкажна, кIуфни экъис на уьтквемвилелди рахазвай Лукьман уь-уь ягъизвай жуьже кIекрез ухшар тир. З. Э. Рамзият. Акунайни кассир лугьудай хурар экъисай гьаясуздани гьикьван шандакьар акъудзавайтIа... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.... гьа и арада адаз валарин кIаняй муквай кьилер экъиснавай кьве шараг акуна. З. Гь. Чкадив агакьай цуьквер. ТIарам кIвачерал беден тик кьуна, хурни такабурлудаказ экъисна акъвазнава. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) кIевирнавай чкадай сагъ затIунин пай аквадайвал дуьздал авун. - Тахьана ваз завай вуч кIанзава? - машиндай кьил экъисна хабар кьазва Агъарзади. А. Исм. Алукьдай ахвар. Байраманди вуч хьана; гьаятдиз я ккIал гадарда, я парудилай кьил къалурна мез экъисда. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭКЪИЧ: * экъич хьун гл., вуч жими затI къапунай акъатун, чкIун.

ЭКЪиЧУН гл., ни вуч; -да. -на; -из, -зава; -0|| -а, -ин, -рай, -мир; экъич авун, экъич тавун, экъич тахвун, экъич хъийимир 1) хатадай жими шей вич авай къапунай аватун. Я леле, я леле, НекIер дагъда экъична. Ф. 2) жими шей вич авай къапунай са квел-нел ятIани ичIирун. Экъич адан кьилел лиген, -Чиниз мад регъуьз жедайд туш. С. С Бязи кьанба гурар кIане. * иви экъичун.

ЭКЪУЬГЪ¹ экьуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭКЪУЬН.

ЭКЪУЬГЪ² экъуьгъун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭКЪУЬГЪУН.

ЭКЪУЬГЪУН' 'гл., ни, низ: -да, -на; -из, -зава: -0 || -а, -ин, -рай, -мир; экъуьгъ авун, экъуьгъ тавун, экъуьгъ тахвун, экъуьгъ хъийимир сада масадаз наразивилин, рикI тIардай гаф(ар) лугьун. Туьркер экъуьгъиз, гьараяриз эгечIна. А. И. Самур. Инияр тIуьн патал инидин тараз акьахна, экъуьгъмир пIинидин тараз. И. Ш. Кьудар.

ЭКЪУЬГЪУН² сущ.: -и, -а; -ар, -ри, -ра сада масадаз ийидай рикI тIардай гаф(ар). Чуруйриз рех яна абурлу яз аквазвайбурун сиверайни эдебсуз экъуьгъунрин ванер акъатзавай. А. И. Самур. Амма абуру вирида и сикIрез: «вавай рекьидалди инсан алдатмишиз жедач, фендигар...» - лугьуз экъуьгъиз хьана. Къ. М. Фендигар сикIрен эхир. «Вич тухвиляй къизмиш хьанвай кчан хва я», - лугьуз экъуьгъзавай ротадин командирдиз гишин аскерри. А. Къ. Фу гадарунин буйругъ.

* экъуьгъун(ар) авун гл., ни низ сада масадаз рикI тIардай гаф(ар) лугьун. - Ваз тахьана бес тамавай ваказ лугьузвани? - вичи экъуьгъунар ийизватIани, гадади сабурлувал хуьни сел куьтягь хьайи вацI хьиз Дагъларин сагьибдин хъел элекьарзавай. Б. Гь Заз эвера.

ЭКЪУЬН кил. КЪЕКЪУЬН.

ЭКЪУЬРУН¹ гл., -да, -на; -из, -зава; -а || -а, -ян, -рай, -мир; экъуьр авун, экъуьр тавун, экъуьр тахвун, экъуьр хъийимир 1) къен авай чкада, затIуна жими затI галдатун. Сив ахъайна «а-а-а» ийиз туна ва лагьана, - кIалханар яру я. Содадин яд экъуьрна кIанда. З. Э. Арифдиз ишара. Са рюмка хъвайитIани ада вичихъай ичкидин ни татун патал сиве одеколон экъуьрда. Къенин гьал лагьайтIа, масад тир. З. Э. Рамзият. 2) кIевнавай, мичIи чкада са вуч ятIани жагъурун патал гъил, лаш инихъ-анихъ авун. Рута каркунда кьил туна, гъил экъуьрзавайла, къариди адан кьве кIвачни кьуна, ам вегьена каркундиз. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Дивандин кIаник лаш экъуьрна. - Иник квач. З. Э. Арифдиз ишара. 3) юзурун. Чеб чпивай къакъатзавай кьве терефдини хкажнавай гъилер яргъалди цава экъуьрзавай. Р. Сагърай лугьунин лишан яз, абуру яргъалди шапкаяр цава экъуьрзавай. Р. * вил экъуьрун, тIуб экъуьрун.

ЭКЪУЬРУН гл.; -да, -на; -из, -зава: -а, -ин, -рай, -мир; экъуьр авун, экъуьр тавун, экъуьр тахвун, экъуьр хъийимир 1) кил. КЪЕКЪУЬРУН. 2) са вуч ятIани къене авай затIунин са патай маса патаз гьерекатдик кутун. # хьра къуьл ~, сиве яд ~.

ЭКЪУЬЧАРУН гл., вуж; 'да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; экъуьчар авун, экъуьчар тавун, экъуьчар тахвун, экъуьчар хъийимир тIуьр шей сивяй хкун, хкидайвал авун. Муькуьбуруз таквадайвал, зун айвандик экъечIна. Экъуьчриз алахънава. Жезвач. М. Б. Шапка.

ЭКЪУЬЧУН¹ гл., вуж; да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; экъуьч авун, экъуьч тавун, экъуьч тахвун, экъуьч хъийимир сивяй хкведай тIуьр затI. Шихшамила тадиз къецелай рак ахъайна. Айисат экъуьчиз-экъуьчиз машиндай экъечIна. А. А. Лезгияр. Абур экъуьчиз, суза ийиз четин гьалда авай. К., 1989, 20.I.... наркоманрин хам вили хьун, квал акатун, иви кваз къен фин, жендекдиз твар акъатун, къайи фул кваз зурзун акатун, экъуьчун, ажугълу хьун мумкин я. А. Гьамидов. Зарафат туш, тIегъуьн я.

ЭКЪУЬЧУН² сущ.;, -и, -а; -ар, -ри. -ра тIуьр шей сивяй хтун. Амма чIемедин атирди зи рикI зайифардай ва заз экъуьчун къведай. Зун тадиз кIваляй катдай. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. Адаз виниз хъижез кIанзавай, амма къенер къведай гьалда цIийи кьилелай экъуьчун атана. А. А. Лезгияр.

* экъуьчун къведай гафар сущ. кьабулиз тежер, гьахъсуз, гьакъикъатдив кьан тийидай гафар, ихтилат.

ЭКЪЯ экъягьун глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭКЪЯГЪУН.

ЭКЪЯГЪУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; экъягъ тавун, экъягъ тахвун, экъягъ хъийимир 1) ни вуч квез хуьрек тIуьн патал къажгъандай къапуниз акъудун. 2) ни вуж-вуч квяй чуьхуьн, михьун. Кьве вацра гьуьле аваз, жендекдик са стIални яд хкIун тавур, кIвал къачунвай абуру чеб уькIуь цяй экъяна. З. Э. КУТВ-диз фена. 3) ни вуч гуьцIуьз-гуьцIуьз тухун. Ахпа Селима чинай Лацу дасмал экъягъда. Гуьзгуьд вилик акъвазна ЧIарар патахъ эвяда. А. Мут. Михьивал.

ЭКЬИ || ИКЬИ прил. жими тушир. Челегризни резервуарриз чIулав икьи шей авахьна. А. А. Нажмудин Самурский. Кьел квачиз ругур дуьгуьдин икьи хапIа ( каша) ва я дуьгуь ргана суьзмишна къаришма ишлемишайла, къен фин акъвазда. ЛГ, 1994, 22. IV Эгер квез икьи вирт бегенмиш туштIа, икI ая: вирт авай банка 40 градусдин чими цел са шумуд сятда эцига. ЛГ, 2001, VII. ☼ Орфографиядин словарра и гаф ганвач. Кхьинра икьи гьалтзава. Гуьне патан рахунра кьве жуьредани ишлемишзава. Чун М. М. Гьажиева ( кил. М. Г. РЛС, ч. 156: густой экьи) ишлемишай вариант норма яз гьисабунин терефдар я.

* экьи авун гл., ни вуч экьи тир гьалдиз гъун. Экьи авур хапIа тIуьрла, беденни экьи жеда, Р.

* экьи хьун гл., вуч экьи тир гьалдиз атун. Экьи хьайи хапIа фад кIеви жеда. Р.

ЭКIя: * экIя хьун гл., вуж-вуч жуван ихтиярда амачирди хьиз, къаткун, са куьн ятIани винел пата чка кьун. Агъада, вацIун дереда къалин лацу циф экя хьанвай. А. А. Умуд. Ахцегь районда чIехи хуьрерикай сад тир Луткунар, гатуз-хъуьтIуьз датIана, хъсандиз рагъ алцифдай гуьнедин кIане, Самур вацIун къвалал алай дуьзен чкадал, экя хьанва. К., 1988, 16. ХII.

ЭКIЯГЪУН гл.; -да, -на; -гъиз, -зава; экIя, -гъин, -рай, -мир; экIя тавун, экя тахвун, экIя хъийимир кIватIнавай са затIуни (гамуни, суфради...) дуьзен чкадин винел пата ахъагъун, чка кьадайвал авун. Халичаяр экIязава рекье за. Вун фин патал терефдихъ къуьн-къуьневаз. К. Агьмедов. На заз кхьей...

ЭЛ¹ араб, сущ.; -ди, -да; -лер, -лери, -лера инсанар, халкь. Эл кIватI хьана ТIуридин - ГъвечIидини чIехиди, Ф. Шарвилидикай риваят. Шад жеда зун, эл атайла. Е. Э. Къарийриз. Гаф лагьайла, къвемир хъел. Вун икьван жемир темпел, Сел хьтин ахмиш хьана, КIвалахнал физва эл. Х. Т. Темпел ва адан паб. Элдикай сирер чуьнуьхун четин кIвалах я. Гь. М. Гезентидин эхир. Элди гьисаб ийидайла асирар, рикIел хкиз жеда йисар сузадин. А. С. Элди гьисаб ийидайла асирар. РикI пад хьана кьирай къе чи душманар, Дустни душман авачирди эл яни. А. С. Вилик жерге. Синонимар: махлукь, халкь

* эл-адет тирвал нар. халкьдин арада адет хьанвайвал. Гила мад Зарият гъиляй ахъайна виже къведач. Лап эл-адет тирвал, са мехъер гила за Къурбаназ ийин хьи. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

ЭЛ² : * эл атун гл. аял хьайи дишегьлидай гзаф иви фена вич-вичивай квахьун.

ЭЛБА: * элба-эл нар. садлагьана, хабарни авачиз.. Лацу хьана элба-эл Чарчин кIус хьиз гъилевай. А. Ал. Мирдамир. Саидан экв квахьнава элба-эл, Амма ада эверай экв винева. И. Гь. Декъикьаяр инсанрин. Рагъ циферик какахьнамаз, Серин жеда, мекьи жеда элба-эл. А. Ал. Рагъ циферик... Гьа инал сикIре элба-эл са фендигарвал туькIуьрна, пIузаррикай хьиз хъверна. Къ. М. Душмандин тум.

ЭЛБУХАРИ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хутарин сорт.

ЭЛГЪУЬНУН т-б., гл., ни вуч; -да, -на; -из -зава; -а, -ин, -ран, мир; элгъуьн тавун, элгъуьн тахвун, элгъуьн хъийимир акIурнавай са куьн ятIани пун вири патарихъай пурпу авун. Гатфарихъ тарарин пунар цуьруьгъуьлдалди элгъуьрдай адет я. Р.

ЭЛГЬЕМДУЛЛАГЬ||ЭЛГЬЕМДУЬЛИЛЛАГЬИ! межд. мусурман диндин истемишунралди, хуьрек тIуьна куьтягьайла, лугьудай дуьадин гаф. ЧIехи бубайрин адет тирвал, суфрадин пIипI налбекда къвалахь къаткурнавай истикандал вегьена ва кIуфук са тIимил айгъамдин ишигъ кваз лагьана: Элгъемдуллагь! Берекатлу хьурай. Авурдини сагърай, къазанмишайдини... ТIуьрдини, - гилиг хъувуна Агьакшиди. А. А. Лезгияр. [Эфенди]. Элгъемдулиллагьи ( лагьана тIуьнихъай гелячIда). Чна тIуьна эксик хьайиди, Аллагь-таалади ваз артух авурай. ( Амайбурни гелячIда). Гь. Гь. Колхоз.

ЭЛЕБЕР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра регъуьн яд, чIутхвардиз агакьарзавай чка. Регъуьн элебердилай чIутхвардиз къванер вигьиз, регъуьз ятар акъуднай. З. Э. Муькъвел гелер.

ЭЛЕВАТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра техил хуьдай махсусдаказ тадаракламишнавай зурба дарамат.

ЭЛЕГ фарс, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра техил, гъуьр михьи ийидай тадарак. Малум тирвал, техил буллухвилелди авай касди, ам регъуьз тухудалди сафунай яна хапур-шапурдикай михьда. Амма дарвал аваз, хизан къалин яз акъакь тийиз хьайила, михьунар арадай акъатда. Гъуьруькайни, ам элегдай тияна, мухни, цуькIни акадарна фу чрада. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: саф.

ЭЛЕКТРИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра электричестводин рекьяй пешекар.

ЭЛЕКТРИКДИН прил. токдин къуватди кардик кутадай. Къакьан кIвалер, гьяркьуь ва михьи куьчеяр электрикдин экверик мадни гуьрчегдиз аквазвай. З. Э. Рамзият. - Хьурай ман, чан паб, - жаваб гана за. Къизилдин сят ва я электрикдин элгуьч къачунин фикирдалди. З. Э. Зулун пеш.

* электрик(дин) лампа сущ. токдин къуватдалди экв гудай лампа. Кьуьзуь итимар, электрик лампа куькIуьрнавай тарцин кIаник ацукьнавай, А. А. Умуд. Заз ктаб кIелиз кIанда лагьайла, ада патав гъвечIи стол эцигна, адан винел къарникъуздиз теитигь авай электрикдин лампа эцигна. З. Э. Зун гъавурда акьазвач. Булахдин патав гвай кIамуз мукьва гегьенш майдандин кьилел кузвай электрикдин еке лампадин ишигъ бязи чкайрилай кIвалерин цлари, акахьай жуьрейрин хвахварикай, къванерикай кьунвай паруйри далдаламишзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ЭЛеКТРИКЛАМИШУН¹ гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; электрикламиш авун, электрикламиш тавун, электрикламиш тахвун, электрикламиш хъийимир махсус жуьреда къачунвай токдин къуват майишатда ишлемишун. Ада, вич депутат хьайила, район михьиз электрикламишун хиве кьунай. Ахпа хълагьана: - Зун а рекьяй пешекар туш. Р.

ЭЛЕКТРИКЛАМИШУН² сущ., текв. кь.; -и, -а Нажмудин Самурскийди агьалийрин арада электрикламишунин идеяяр гегьеншдиз пропаганда авуниз, электричестводин рекьяй жемятдин савадлувал хкажунизни эвер гана. ЛГ, 2004, 26. VII. Къанни цIуд лагьай йисара энергетикадин ва халкьдин майишат электрикламишунин рекьяй шегьерра ва промышленностдин карханайра авай станцияр гегьеншарунин ва цIийибур эцигунин кIвалахар гегьеншарна. ЛГ, 2004, 26. VI 1.

ЭЛЕКТРИЧЕСТВО урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра махсус жуьреда къачунвай токдин къуват. -Селима тIуб туькIуьрна колхоздин фермадиз электричество тухузвай симер къалурна, абурукай чна ток ишлемишда. А. Р. Чинебан савкьват.

ЭЛЕКТРИЧЕСКИЙ урус, прил. электричестводи кардик кутадай.

* электрический выключатель сущ. кIвалин майишатда ишлемишдай ток кутадай алат. Йикъарикай са юкъуз Рзакъулидин кIвале авай электрический выключатель чIур хьана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЭЛЕКТРИЧКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра электричестводин къуватдалди фидай поезд. 20-июлдилай Махачкъала-Дербент ва Дербент-Махачкъала электричкаяр кардик ахкатнава. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭЛЕКТРОСТАНЦИЯ урус, сущ.; -яди, -да; -яр, -йри, -йра токдин къуват гьасилдай махсус станция. Лахам кIамун яд электростанциядиз бес тахьун мумкин я. Гь. Къ. Четин бахт, 1928 - йисуз, сад лагьай вад йисан план гьазурдай ва туькIуьрдай вахтунда, республикада 18 электростанция авай, абурун вири къуват санлай 2123 киловаттдив агакьзавай. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭЛЕКЬАРУН гл., каузат.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элекьар авун, элекьар тавун, элекьар тахвун, элекьар хъийимир 1) къвалар къвана вацIа гзаф хьанвай яд тIимил жедай гьалдиз гъун. 2) куьч. секинарун, тIимил хьурун (тIал, тIазвай чка; хъел). Жегьил-жаванри кьве-кьвед, пуд-пуд хьана, къуьлуьник экечIиз, чпин гьевесар элекьарна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ЭЛЕКЬУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элекь авун, элекь тавун, элекь тахвун, элекь хъийимир 1) къвалар къвана вацIа гзаф хьанвай яд тIимил хьун. 2) куьч. секин хьун, тIимил хьун (тIал, тIазвай чка; хъел). Гагь элекьиз, гагь дакIвадай Гзаф пис мурдал я кпул. С. С. Кпул. Нубатсуз къурху акатунин велвела элекьна, амма фагьумсуз къемеда. вирибуруз жакьвадай кендирагъдиз элкъвена. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Антоним: дакIун. * хъел элекьун.

ЭЛЕМЕНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) хим. са затIунин мад куьлуь техжедай пай. 2) са затIунин куьлуь пай. 3) граммат. чIалан куьлуь кIус. Суффиксар тир -хьан, -бан, -чи гафунин къурулушдин элементар я. Р. 3) куьч. са терефдиз душманвалдай кас. Дербентдин фронтда Деникин ва эхиримжи яз чи хуьрени амай беглер, ханар ва маса душманар тир элементар яракьдин къуватдалди кукIварна, пучна чна. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

ЭЛЕМ * элем-къелем сущ. луту, гьарамзада, тапрукь. Дуьнья элем-къелем Я, рушват, селем. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я.

ЭЛЕСАЛМИШУН гл., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элесалмиш авун, элесалмиш тавун, элесалмиш тахвун, элесалмиш хъийимир гъиле кьун, вичиз кIандайвал авун, ийиз тун, Селимат ухьт аладарна дивандал ацукьна. Гъил ченедик кутунвай ам фикирлу я. «Каминатани гила зун элесалмишзава». З. Э. Арифдиз ишара. ☼ И гаф азербайжан чIалан эле салмаг ибарадикай арадиз атанвайди я.

ЭЛЕЦIУН рох, гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элецI авун, элецI тавун, элецI тахвун, элецI хъийимир нин-куьн таъсирдик кваз къайдадикай хкатун. # квар ~, инсан ~. ☼ 1960 - йисаралди элецIа ва элец) ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955), 1964 - йисуз элецIа ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964), 1989 - йисалай инихъ эляцI ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001) норма яз кьабулнава.

ЭЛеЧIУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элечI авун, элеч тавун, элечI тахвун, элечI хъийимир. Орф. сл.

ЭЛЖЕК туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъил мекьи тахьун патал адал гьалддай затI. Са папа лап машинди хьиз, Элжекар хразвай хциз. А. Мут. Элжекар. Синоним: бегьле.

ЭЛИФ || ИЛИФ куьгь., араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ра 1) арабрин алфавитдин сифтегьан гьарф. Гафар -хъсан, амал - нашар, Гьелбетда, гьайвандиз ухшар. КIелиз кIанда ИбнуГьажар Элиф, бей, тарих тийижиз. С. С. Вич яцIуз кьадайдаз. 2) кхьинар. Газетдин сад лагьай нумрадин кьилин макъалада икI лагьанвай: «Чи газет зегьметчияр санал тупламишдай тешкилатчи ва куьмекчи я... Чи газетди цIийи лезги элифар халкьдин арада машгьур ва жемят савадлу ийида». Гь. Гашаров. Хайи халкьдин рекье чан эцигайди. 3) кIел-кхьин. Кружокдин членрин кьилин везифа - лезги эдебиятдин ва сивин яратмишунрин ирс кIватI хъувун, чи халкьдиз цIийи элифар ( кIел-кхьин) арадал гъун, чпихъ яратмишдай алакьунар авай ксар малумар хъувун тир. Гь. Гашаров. Хайи халкьдин рекье чан эцигайди. ☼ «Лезги чIалан орфографиядин словард» (200 -й) илиф, «Лезги чIаланни урус чIалан словарда» ва кхьинра элиф гьалтзава.

ЭЛИФБА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра сифтегьан классда кIелиз-кхьиз чирдай ктаб. Азербайжанда авай лезги балайриз кхьенвай элифбадин авторар Шамседдин Саадиев, Агьмедулагь Гуьлмегьамедов, Яфез Агьмедов я. А ктаб 1996 - йисуз Бакуда чапнай. Синонимар: букварь, азбука.

ЭЛКЪВЕЗ элкьуьн глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЭЛКЪУЬН.

ЭЛКЪВЕЙ¹ элкьуьн глаголдикай хьанвай причастидин форма. Кил. ЭЛКЪУЬН.

ЭЛКЪВЕЙ² прил. пипIер-синер алачир тупунин формадин. Ахпа заз гьа къацIалай са гъвечIи, элкъвей цIиб акуна. З. Э. Зулун пеш. ЯбатIаязни адан тумуниз килигиз кIан хьанач, къарагъна фена адан къаншарда чIулав суфат, элкъвей гьалкъайра авай вилер аквадайвал ахцукъна. А. Исм. Эхиримжи къув.

* элкъвей стол ктаб, сущ.; политикадин ва я майишатдин важиблу са месэла гьялун патал пешекарар, къуллугъчияр санал кIватI хьун. Къейд ийиз кIанзава хьи, «элкъвей стол» тешкилунин карда, зи фикирдалди, са къадар нукьсанриз рехъ ганвай. ЛГ, 17. VI. Райондин центральный библиотекада чна чи шаиррин ва писателрин юбилеяр къейдзава, КIелдайбурухъ галаз гуьруьшмишвилер тешкилзава. "Самурдин сес" газ., 2004, 19. VI

* элкъвей чин сущ.; чене ва я пел галай патахъ яргъивал авачир чин. Элкъвей чин яру хьана ракъин канвай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Адан элкъвей гъвечIи чина секинсузвал къекъвезвай. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭЛКЪУЬГЪ элкьуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭЛКЪУЬН.

ЭЛКЪУЬН гл 1) терсеба гьерекат авун. Дуьнья я им, акъвазмир сархуш хьана, Пара вирер ацIуз, элкъвез буш хьана, Е. Э. Стхаяр. 2) эрчIи, чапла ва я далу патахъ фин мураддалди ийидай сифте гьерекатун. Элкъвез виликай, чанда цIаяр тваз фида вун зин. Е. Э. Алагуьзлидиз. 3) кьиливди кьулухъ ва я кIвачерихъ килигдай гьерекат авун. Куьз ийида на зарафат, Къуьнелай элкъвез килигиз. Е. Э. Ярдиз. Элкъуьгъ чахъди, кьил хураваз фимир вун. Е. Э. Кьил хураваз фимир вун. 4) куьч., нихъ-квехъ ятIани хъсан ва я пис гьиссер аваз рафтар авун. Садра кьванни бес вун захъ элкъведачни? Е. Э. Аман, яр. Зун пагъ атIана амукьна. Пабни зал элкъвена. К., 2. ХI. Ам фадамаз инай квадарун лазим я! - Кьилич мад Велиметал элкъвена... М. В. Гьарасатдин майдандал. Ванер-сесер Зилфидални агакьна. Хъел квай ам гъуьлел элкъвена: Вуна вучиз эхзава? А. Омаров. Зилфи. Синонимар: тепилмиш хьун, айибар авун. 5) са затIуникай маса затI хьун. Тайин шартIар шекер спиртдиз элкъведа. Р. * рикI элкъуьн.

* элкъведай тIварцIиэвез сущ. затIари ийизвай крар, а затIар чеб паталди тир къалурдай гаф. Элкъведай тIварцIиэвезри чпиз хас тир тегьерда ксарин тIварцIиэвезар эвез ийида ва я ксариз ишара ийида. Р. И. Гьайдаров ва мсб. Лезги чIал. 6 -7 кл. патал.

* элкъвез-хквез нар. тикрар хъийиз-хъийиз. Элкъвез-хквез вуна зи канвай пакварал гьикьван кьел алахна. А. Э. Иншаллагь. Синоним: мад ва мад сеферда.

* элкъвен тийидай кIвализ [чкадиз] фин гл., вуж кьин, чан кумукь тавун. КIваляй саданни ван акъатнач винел. - Вагь, им вуч я, - фикирна ада вичик. - Ибур куьч хьанатIа маса кIвализ? ФенатIа мад гьич элкъуьн тийидай кIвализ? А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Синоним: а дуьньядиз фин.

ЭЛКЪУЬРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -рай, -ин, -мир; элкъуьр тавун, элкъуьр тахвун, элкъуьр хъийимир 1) гьалкъадин кIалубдиз гъун. Са ни ятIани и плакатдал цацар алай сим элкъуьрнавай. А. Къ. Фу гадарунин буйругъ. 2) вуч аквадай гьалдиз гъун. Вавд авурбур тагьсибар я, Элкъуьриз гьар пад, Яру яц. Е. Э. Яру яц. Бирдан вилик квайда, шувакь беден захъ элкъуьрна, нифретдивди ван хкажна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 3) терсеба гьерекатдиз худ тагун. [Къурбан] Башуьсте, гьич са вядедани Келбиханан хцелай элкьуьрдай руш жеч чахъ, Гь. Гь. Адетдин къармахра. 4) атай чкадихъ рахкур хъувун, Помидорар, емишар кутугай къиметрай къабулзава лагьана ван хьайи агьалийрини чпин мал Мегьарамдхуьруьн консервиярдай заводдиз тухвана. Карханади атай садни кьулухъ элкъуьрнач. ЛГ, 2004, 12. VIII, 5) са ерида, гьалда авайди маса еридиз, гьалдиз акъудун. ХарапIайрол лиф гьич ацукьдай туш. Гьар чIавуз анра аквада байкъуш. Байкъушдин фикир и дуьнья михьиз, Элкъуьр авун я харапI алухриз. А. Мут. Перидин ахвар. - Бязи гъавурда авай инсанри жуван мал-девлет пулуниз элкъуьрун меслят къалурзава. А. И. Самур. Чаз лугьудай: «Урусри... Элкъуьрда куь мискIинарни тевлейриз, И дуьньяда хашперес дин тун патал». А. С. Дидедин кьисас. * гъил элкъуьрун, кьил элкъуьрун, ста элкъуьрун. 6) ни вуч гьи чIалаз тайин са чIалал кхьенвайди маса чIалалди гун. 1680 - йисуз гилан Хив райондин Зардагь хуьруьнви Рабданан хва Гьасана Саадидан эсерар лезги чIалаз элкъуьрнай. "Самур" газ., 2004, 28., VII. Синонимар: перевод авун, таржума авун.

ЭЛЛЕШМИШ: * элешмиш хьун гл., вуж са кар кьилиз акъудун патал гьерекатар авун. Кьуьзек гьакъисагъвилелди экуьнилай няналди элешмиш хьана зегьмет чIугвазвай и агъсакъалдин патав физвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Абурун элешмиш хьунар себеб яз, винел азарлудини алаз, коляскадив гуьрцелрилай хкадариз турла, азарлудан алкIанвай къван чкадилай юзана, алатна фена. А. Э. ИкIни жеда кьван. Синоним: алахъун.

ЭЛЛЕР сущ., гзафв. кь.; -и, -а халкь, инсанар. Эй Куьредин авам эллер! Фагьум тIун дуьньядик гьалер. С. С. Заз чида Куьредин адетар. Кьуд пата хьанва цуьквер, Шадни хурам я эллер. Рахазва цIару билбил, Сада-садаз мичIиз вил. З. Э. Арифдиз ишара.

ЭЛЛИК туьрк, куьгь., прил.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра халкьдинди тир.

ЭЛЛИКЛУХ куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра халкьдинди тир чка (там, векь).

ЭЛУГЪЛИ туьрк, сущ.; жуван халкьдикай тирди. Еке кар хьанан, ам патал атанвай кас туш хьи, жуван элугъли я. ТIуьртIуьрдал эливзава. И. В. Чирхичир.

ЭЛУЬКЬАРУН¹ гл., ни вуч.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элуькьар тавун, элуькьар тахвун, элуькьар хъийимир кицIив масадал ав ягъиз тун, кицI масадал гьалдарун. Тийижирдал кицI элуькьармир, кицIизни пис жеда. Р. * какаяр элуькьарун.

ЭЛУЬКЬУН¹ гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; элуькь тавун, элуькь тахвун, элуькь хъийимир 1) вуч нел кицIи гьарай-эвер авун.. [Мердан]. МичIи гъаятда, нефес нефесдихъ агакь тийиз, кьур галай патахъди вичи вич гадриз цавариз акъудиз, кицI элуькьиз къиткьинна физва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Геж ксай жегьилриз элуькьзавай кицIерин ван къведа. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Зун садлагьана кицIер элуькьай ванери уяхарна, мукьварал колхоздин ятахар хьун лазим я. З. Гь. Лезгийрин риваят. 2) вуж рахун, алачиз рахун.

ЭЛУЬКЬУН² сущ.; -и. -а; -ар, -ри. -ра кицIи гьарай-эвер авун. Гъарданбир кIекери гьараюпин, кицIерин элуькьунин ван кьведай. А. Ф. Бубадин веси. Синоним: ампун.

ЭЛУЬХъАЙ прил. цIарцIар тагур.

ЭЛУЬХЪАРУН нугъ., гл., ни вуч; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элуьхъар тавун, элуьхъар тахвун, элуьхъар хъийимир экв, цIай амачир гьалдиз гъун. Синоним: хкадарун.

ЭЛУЬХъУН нугъ., гл.; -на, -да; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; элуьхъ тавун, элуьхъ тахвун, элуьхъ хъийимир экв, цIай амукь тавун. Синоним: хкахьун.

ЭЛЧУЬХ: * элчуьх хьун гл., вуч чимивиликди набатат кьурун.

ЭЛЧУЬХУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; элчуьх тавун, элчуьх тахвун, элчуьх хъийимир чимивиликди набатат кьурадай гьалдиз атун. Кьурагьвили тади гуникди пешер элчуьхнавай тар берекатлу марфадилай ва я бул яд гайидалай кьулухъ таза хилер гадарна, фараш жедай хьиз, зегьметчи массаяр цIийи уьмуьрдин рекьел акъудай совет властдин нвфес галукьайла, Сулейманан зигьинни, бажарагъвални, яратмишунин гьевесни гьакI хкаж хьана... М. М. Гь. ЧIехи шаир. Синоним: шуьткьуьн.

ЭЛЯ элягъун глаголдин буйругъдин иаклоненидин форма.

ЭЛЯГЪУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; 1) са куьн ятIани винел алайди аламачир гьалдиз гъун. Вядед кьванни хуьр элягъа, Белки чаз масанал туькIуьн. С. С. Кавхадиз. 2) кIвалахдикай азад авун. Чпин хуьре, дяве куьтягь хьайи сифте йисуз хуьруьн Советдин седри адан кьисасчийри еке амалдалди кIвалахунилай элягъиз тунай. А. А. Лезгияр. ☼ 1960 - йисаралди элягъа ва эля ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955), 1964 - йисуз элягъа ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964), 1989 - йисалай инихъ эля ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001) норма яз кьабулнава. * гъил элягъун, капI элягъун, кьил элягъун, сивел фу элягъун, чем элягъун, яб элягъун.

* элягъиз къачун гл. са никай-квекай ятIани хъел кваз, адаз акси къаст кьилиз акъудиз алахъун. Генералди вич гъикьван элягъиз къачуртIани, адаз дагъвийрин гъвечIи кIеретIрихъ галаз женг тухун четин тир. М. М. Пачагьдик къалабулух кутур женг.

* элягъун-телягъун сущ. гзаф алахъун(ар). ГьикI хьайитIани рекьидайди я... Жува и дуьньядилай хутахдайдини анжах кьве юкI лацу агъ я. Гьа и кьве юкI патал икьван элягъун-телягъун тавуртIа жедачни? А. А. Лезгияр

ЭЛЯДУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; вилик кваз физвайдалай вилик фин.

ЭЛЯСУН гл.; -да, -на; -из. -зава; -0, -ин, -рай, -мир; эляс авун, эляс тавун, эляс тахвун, эляс хъийимир ) рекье авайдав агакьарна, адалай алатна фин. Рекьевайдалай элясна фимир, хабар яхъ. Р. 2) куьч., буйругъдин ф. 'алакъа жемир' манадин гаф. Залай эляс, ви кьил кьаз зун ахмакь туш. Р. ☼ 1964 - йисуз эляса ( кил.: М. М. Г.", Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964), 1989 - йисалай инихъ эляс ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001) норма яз кьабулнава.

ЭЛЯЧIУН гл.; -да. -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; элячI авун, элячI тавун, элячI тахвун, элячI хъийимир 1) вуж квелай са куьн ятIани винел паталай камар яна фин. ЭлячIна физ жедай мумкин авачир. З. Э. Муькъвел гелер. 2) квел са месэладилай маса месэладал фин. Сулейманаз тийижир фарс чIалакай акьван рахадалди, абуру шаирдиз лап тIимил хьайитIани чидай урус чIалаз фикир ганайтIа, дуьз жедай, амма Сулейманакай кхьидайбур идаз бегьем фикир тагана элячIзава... М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. - Шур вири, товарищ Шахмарданов, партиядин цIарцIелай элячIун я. Зун коммунист я, за авайвал лугьузва. А. А. Лезгияр. ☼ 1960 - йисаралди элячI ва элячIа ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955), 1964 - йисуз элячIа ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964), 1989 - йисалай инихъ элячI ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001) норма яз кьабулнава.

ЭМАЛЬ урус, сущ.; ~ди, -да; -ар, -ри. ~ра къапариз ва мсб. ядай цIалцIам шир.

ЭМБЛЕМА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра са гьихьтин ятIани мана авай лишан. Хурудал эмблемаяр алкIурмир, рикIе къени фикирар тур. Р.

ЭМЕ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра бубадин вах. - Мафи эме, ваз минет хьуй, инлай кьулухъ и лацу затI ( тIвар кьуначир ада) зи вилик мад садрани эцигмир. З. Ф. Шур. - Зазни, эме авай чка я лагъана, хуьре муаллимвал хьанайтIа кIанзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: биби, мума.

ЭМЕННИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра мал-девлет. Зи папаз залай къизилар, багьа эменни кIани хьтинди тир. А. М. Мурк ракъини цIурурда. - Къеле, эхь, къеле зурба имарат я, им халкьдин эменидиз элкъвенва. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭМИГРАНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра са вуч ятIани себеб яз, хайи ватан гадарна, маса уьлкведин, пачагьлугъдин гражданвилиз фейиди. Эмигрантар артух хьуникди, уьлкведин нуфуз тIимил жеда. Р.

ЭМИГРАНТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери эмигрант тир гьал.

ЭМИН¹ араб, т-б, прил. умудлу, ихтибарлу.

ЭМИН² : 1) (чIехи гьарфуналди - Э) эркекдин хас тIвар: Эмин. 2) шаир Етим Эминан тахаллусрикай сад. Зун Эмин я, заз шикетар чидайд туш... Е. Э. ТIварун стхадиз. - Вунани ам нив гекъигзава? Эминав кьванни гекъиг. Уьзден шаир яни? С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* Эмин гада сущ. шаир Етим Эминан тахаллусрикай сад. Эмин гада хьана бейхабардиз... Е. Э. Фитнекар къарийриз. И чIал лагьай Эмин гада Минет, ялвар ийиз куда. Е. Э. Гуьзел, за ви тариф ийин. ;

ЭМИНВАЛ т-б, сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера умудлувал, ихтибарлувал.

ЭМИР¹ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри, -ра са тайин кIвалах авуниз мажбури къарар. Панагь кIвализ хтайла, ада Нажмудин вичихъ галаз Ахцегьиз тухуз кIанзавайдакай лагъана. Им эмирни тир, тIалабунни. ЛГ, 2002, 15. V. Синоним: приказ, буйругъ.

* эмир гун гл., ни низ са тайин кIвалах авуниз мажбур яз къарар кьабулун. Гана эмир Алиди: -Хъенин къалай и хуьре Мад саданни кар тахьуй, Ф. Бахтавар. Марф ракъуриз кIан хьанва жед Худадиз. - Эмир гана, цавар кIевиз рахурда. Е. Э. КIандач рекьиз гафар амаз лугьудай. Синоним: приказ гун, буйругъ гун, эмирун.

ЭМИР² араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са тайин чкадин, вилаятдин кьиле авайди, чIехиди. Эмирар гьасятда шагьдин патав кIватI хьана ва абуру и кIвалах вири патарихъай гьялиз башламишна. З. Р. Гьажи Давуд. 2) (чIехи гьарфуналди - Э) эркекдин хас тIвар: Эмир. Ваз гьич тахьайтIа, хуьруьз хтанвай гъил кумачир Эмирни, кIвач кумачир Сейфедин аквазвачни? Н. М. Буба.

ЭМИРДИН: * эмирдин наклонение (форма) граммат, сущ. глаголдалди лугьузвай кIвалах кьилиз акъудуниз мажбур ийизвай ва я ам авуниз теклифзавай форма. Ктабар кIела предложенида глагол кIела эмирдин наклоненида ( формада) ава. Р. Эмирдин формадин эхирда адаз мукьва тир яргъи ачух сес авай са кьадар глаголрин эмирдин формадани ва абрун гилан, алатай ва къвезмай вахтарин формайрани я гьарф кхьида. Месела: кя, кязава, кяна, кяда; эвя, эвязва, эвяда, эвяна ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М. М., Алкадарский А. К. Эмирдин наклоненида ( формада) а-динни э-дин арада авай са жуьре сес ачух сесинал акьалтIнавай глаголрин группа эхирда я аваз кхьида. М. М. Гь. Лезги чIалан орфографиядин словарь (1950). Синоним: буйругъдин наклонение (форма).

ЭМИРУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, - рай, -мир; эмир авун, эмир тавун, эмир тахвун, эмир хъийимир са кIвалах кьилиз акъудун тагькимун. Пачагьди вичин аскерриз, и руш кьуна вичин патав гъваш, - лагъана, эмирна. Ф. Гьуьлуьн руш. Угъри жагъун тавурла, пачагьди эмирна: къизилар авай чкадихъ элкъвена гьяркьуь са хандакI эгъуьнна, ана къир цуз! Ф. Халуни хтул. Гуя эмирзава; «Акъваз, инсан! Дуьньяда Писвални Хъсанвал, Гьахъвални Гьахъсузвал, Адалатни Адалатсузвал авайди рикIел хуьх! М. В. Гьарасатдин майдандал. Синонимар: приказ гун, буйругъ гун, буйругъун. эмир гун. .

ЭМШЕРИ кил. ГЬАМШЕРИ.

ЭНГЕЛ * энгел авун гл.; ни геж авун, гежарун. Зак адан фикир чириз кIан хьунин гьевес акатна, энгел тавуна адав жував гвай пул вугана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Герек къвезвач ихтилатар яргъаралди, Энгел мийир, гъарда вичин чка яхъ. Х. Х. Масан баде. Синоним: энгелун.

* энгел хьун гл., вуж-вуч са вуч ятIани себеб яз геж хьун. Кутур жуван хъуьчIуьк дафтар, Кар тахьуй энгел, Назани. С. С. Назани. Дагъустанда гудай мевлид Тахьуй кар энгел, фекьияр. С. С. Фекьийриз.

ЭНГЕЛАРУН гл., каузатив, ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; энгелар авун, энгелар тавун, энгелар тахвун, энгелар хъийимир акъвазарун, тади къачуз тун тавун. - Са тIимил сиве ягъ, чан хва, гзаф тIямлу хуьруьн шурни фу я, исятда хуьрекни агакьда, - лагъана, зи кайвани кухнядиз физ гьазур хьана. Гьажиагьмеда ам энгеларна... З. Ф. Шур.

ЭНГЕЛВАЛ т-б, сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера энгел хьайи, жедай гьал. Вири серенжемарни виликамаз фагьумна туькIуьрнавай пландин бинедаллаз, талукь ксарни хабардар авуна, календардин талукь йикъара энгелвилер авачиз кьиле тухузва. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭНГЕЛУН гл., ни; -да, -на; -из. -зава; -а, -ин, -рай, -мир; энгел авун, энгел тавун, энгел тахвун, энгел хъийимир геж авун, гежарун. Энгелзава лезги гьуьруь Гьиссери чардух. П. Ф. Агь, чилин циф! Синоним: энгел авун.

ЭНЕРГИЯ урус, сущ.: -ди, -да; -яр, -йри, -йра гуж, къуват. # атомдин ~, электричестводин ~ инсандин ~. ДАССР электрикламишунин вад йисан планда республикада энергиядин чешме чкадин тIебии запасар хьун лазим тирди къалурнавай. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭНИШ туьрк, шиир., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра виняйгъуз эвичIдай хур квай чка. Гьикьван савадсуз тиртIани ва адал шаирди вичи пашманвал ийизвайтIани, адаз «цIийи дуьньядин» юхушни аквазвай, энишни. А. А. Арифдар Сулейман.

* эниш-юхуш рах., сущ. виниз-агъуз фидай рехъ. Машин чала-чухурдал, эниш-юхушдал гьалтна. А. А. Лезгияр.

ЭНТУЗИАЗМ урус, сущ.; -ди, -да; -аяр, -айри, -айра са кардал виниз дережадин гьевеслувал.

ЭНТУЗИАСТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара кардал виниз дережадин гьевеслувал авайди, гьевеслувилелди кIвалахдайди.

ЭНЦИКЛОПЕДИЯ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, - йра вири илимрикай ва я са илимдиз талукь вири терефрикай асул малуматар алфавитдин къайдада аваз туькIуьрнавай куьруь макъалайрикай ибарат ктаб. 1990 - йисуз Бакуда яратмишнавай «Самур» тIвар алай лезгийрин культурадин центрди чIехи везифаяр кьилиз акъудна кIанзава: чи халис лезги адетар, манияр-кьуьлер чир хъувун, чи литературадин хазина кIватIун, лезгийрин сад лагьай энциклопедия акъудун «Лезги литературадин библиотека» туькIуьрун ва икI масабур... М. М. Кьибле пата гурзава.

ЭПИГРАММА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра сатирадин формада садал ягьанатдалди хъуьруьн патал туькIуьрнавай куьруь шиир.

ЭПИГРАФ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ра, -ра литературадин ва я илимдин эсердин кьилин мана ачухдай маса чешмедай къачунвай ва я авторди вичи туькIуьрнавай гафар. Эпиграф патал мисалар, чарадан гафар, шииррин чIукар, цитатаяр ишлемишда. "Лезгистандин хабарар" газ., 1988, VI. М. Гьажиеван "Им къван, имни терез» романдин сифте новелла башламиш жезвай «Хабар цIай я, гум галачиз жедай туш" эпиграф ихьтин гафаралди алава ийизва: «Инал ва вири кьилера эпиграфар жуван блокнотдай къачунвайбур я». Р.

ЭПИДЕМИЯ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра фад, чкIидай садкай садак галукьдай азар. 6-июлдиз РД-дин Гьукуматдин Председателдин сад лагьай заместитель И. Къазиеван регьбервилик кваз "Дагъустан Республикада ярар атунин жигъетдай авай гьаларин ва ярар атунин дгрежа агъузарунин гьакъиндай" месэладай РД-дин Гьукуматдин санитариядинни эпидемийриз акси комиссиядин заседание хьана. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЭПИЗОД урус, лит., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра художественный эсердин кьилин фикир ачухардай са вакъиа. Гьа икI, рассказда, повестда хьиз, са шумуд вакъиа ва инсандин уьмуьрдай са гьихьтин ятIани эпизод суьгьбет ийида. Н. А. Литературадин хрестоматия, 1966.

ЭПИТЕТ урус, лит., сущ.; -ди. -да; -ар, -ри, -ра литературадин эсерда таъсирлувал гужлу хьун патал са затIунин тIварцIихъ гилигдай определение-гаф. Эпитет прилагательнидалди, существительнидалди, наречидалди ва деепричастидалди лугьуда. Прилагательнийралди ва талукьвилин падежда существительнийралди лагьанвай эпитетри затIунин лишанар къалурда, абурун характе­ристика гуда; наречийралдини деепричастийралди лагьанвай эпитетри глаголдин метлеб ачухарда, адак эсерлувал кутада. Н. А. Литературадин хрестоматия.

ЭПОС урус, лит., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра халкьдин тарихдин важиблу вакъиадикай туькIуьрнавай литературадин жуьре, жанр. Эпос -кьиса, гьикая; лирика - манияр; драма - кар ( действие) лагьай гаф я. Н. А. Литературадин хрестоматия. «Шарвили» эпосдин идеяйралди несилар тербияламишунин кIвалахар суварилай гуьгъуьнизни, ара атIунар авачиз, давамарун чарасуз я. М. Ж. Сад хьайила рикIер чи...

ЭПОСДИН прил. эпосдиз талукь. Эпосдин ( ва я эпический) эсерар писателдин вичин ва я эсерда иштаракзавай ксарикай садан мецелай инсанрикай, абурун арада авай алакъайрикай, рафтарвилерикай ва абурун уьмуьрда жезвай вакъиайрикай ахъайдай, ихтилат ийидай эсердиз лугьуда. Н. А. Литературадин хрестоматия.

ЭРА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) йисарин гьисаб вичелай башламишзавай вахт. Лезгийриз чи эрадилай вилик кIел-кхьин хьанва. М. М. Лезги тIвар алатIа. Чи эрадин VIII асирда лезги чилерал арабар турни зур гваз атана. Гъ. Садыкъи. ГъвечIи дустариз. 2) куьч. яргъал ва давамлу вакъиа.

ЭРеЗ: * эрез-мерез хьун гл., вуж агатун, юхсул хьун. Сифте йикъара зун пара гъамлу тир. Гъам, чIугвадай къван зун эрез-мерез хьанвай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

ЭРЕКЬ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гзаф градусрин ички. Иесиди кроватдин кIаникай эрекь авай шуьшени хкудна, вилик кружкани эцигна. З. Гь. Ахварай авудай аваз. - Яб це куьнени. Агъарза, вуна эрекь гъваш, тади гьалда, истиканарни. А. Исм. Алукьдай ахвар.

ЭРЕЛ: * эрел хъхьун гл. эвелан гьалдиз хтун. Операциядилай гуьгъуьниз эрел хъхьанмазди Эмиров партиядин обкомдин лекторвилин къуллугъдал тайинарна. К, 1991, 191.

ЭРЕМЕК туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра аялар тежедайди. ВацIал фейи эремек, Енгед хъвайди ламра нек. Ф.

ЭРЕМЕКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера аялар тежедай гьал.

ЭРЕНЛАР сущ.; -ди, -да ибадатхана(яр) авай дагълух чка(яр). Ша майдандиз экъечIин чун мягькем яз, Тухудай кар кьиле тухун уьтквем яз. Эренлар чи руьгь я, рикIер зегъем яз, Пак ракъиник таж алай хуьр - Миграгъар. А. Саидов. Миграгъар.

ЭРЗИМАН¹ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) рикIин хиял, тамарзлу кар, кас. Вун эрзиман я, бахтавар. Е. Э. Бахтавар. Ви хуш дидар акун зи эрзиман я... Е. Э. Яр. Хуьруьг Тагьир паталди Советрин власть кьилиз акъатай пак хиял, чIехи эрзиман, бахтавар уьмуьрдик кутунвай дерин умуд тир. А. С. Хуьруьг Тагьир. Амма девирар акI элкъвена хьи, чи эрзиманриз акси кьуватар майдандиз атана. За... «Азербайжандин жегьилар» газетдин махсус корреспондентвиле,. гуьгъуьнлайни Хачмазда районрин уртах «Халкьарин дуствал» газетдин кьилин редакторвиле кIвалахна. ЛГ. 17. VI. 2) (чIехи гьарфуналди - Э) эркекдин хас тIвар: Эрзиман.

ЭРЗИМАН² прил. рикIин хиял тир, тамарзлу тир. Фяле синифдин эрзиман мурадар къалурзавай «Бакудин рабочий» газетди абурун тIварунихъай кхьенай... А. А. Нажмудин Самурский.

ЭРК туьрк, сущ.; -ини, -ина жувалай чIехидахъ галаз рикIевай гафаралди рахаз жедай умуд. Куьн шаклу жемир, чIурдач чна эрк, Дидеяр, вахар жеда вилин экв. Х. Х. Масан баде.

* эрк кваз нар. жувалай чIехидахъ галаз рикIевай гафаралди рахаз жедай умуд кваз. Эрк кваз рахух, амма жув вуж ятIа, рикIелай ракъурмир. Р.

* эрк кутун гл., ни ник-квек жувалай чIехидахъ галаз рикIевай гафаралди рахаз жедай умуд кутун. Играми дустар - рахана тамада. - Къе зи къени къунши, чи хуьруьнви Шагь-Буба хайи югъ я. Гьавиляй къе чун, адан мукьва-кьилияр, къуни-къуншияр, адак эрк кутунвай инсанар иниз кIватI хьанва. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЭРКЕК^I прил. итимрин жинсиникай тир. Хуьруьн Советдин седри, кIвале вад аял авай, урус чIални течидай дишегьли тир. Иниз килигна адан кIвализ эркек мугьманди кам къачудачир. А. А. Лезгияр. Эркек веледар, Гьикьван хьайитIа чаз, Гьакьван хуш жедай и кIвалах Межидаз. О. Гьуьсейнов. Межидан неве. 1936 - йисуз хизанда хьайи эркек веледдиз Хуьруьг Тагъира писатель Горькийдин гьуьрметдай Максим тIвар ганай. К. К. Хуьруьг Тагьиран чIехи хва Алим.

ЭРКЕК² туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) итимрикай тирди. Гъуьлуь «ваз аял хьана зун авачиз, эркекди яни, дишиди яни, - лугьуз ихтилатар авуна. Ф. КьепIина тур фекьи. Дишегьлийрик жеда тек-тек Чандал гъидайд гьар са эркек. Е. Э. Ви къаматдиз килигайла. Я канаб течиз, я ипек, Я дишид чидач, я эркек. С. С. Гьарда вичикай хан ийида. 2) викIегь инсан. Нагьагь чи арада халис къвед-пуд эркек аватIа, чнани кьисас вахчуна кIанда. А. А. Пад хьайи рагъ. Къуй, чил хвена чи гъилерал къабар хьуй, Лацу элжек - им эркекдин мешреб туш. Х. Х. Къуй лекьер къвез ацукьрай ви къуьнерал. Синоним: итим.

* эркек-диши рах., сущ. инсанар вири. Куьчедал эркек-диши кIватI хьанвай. Р.

ЭРКЕКВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера викIегь ва гужлу тир гьал. Советрин Яракьлу Къуватрин чка кьунвай Россиядин армиядин аскерри тарихдин тарсар ва абурун женгинин баркаллу рехъ рикIел хуьзва. Абуру Яракьлу Къуватрин викIегьвилел ва эркеквилел дамахзава ЛГ, 2004, 22.I. Синоним: викIегьвал. Антоним: зайифвал.

ЭРКЕШ сущ.; -а, -а; -ар, -ри. -ра хиперин суьруь рекьиз фидайла, рехъ чIугвадай кьун.

ЭРКИН прил. умуд квай. Алпанвияр, женг къабула эркин яз, Х. Х. Масан баде. Вуч зирек я, вуч эркин я Квачиз кIусни кин?! А. Ал. Лацу лифер. Синоним: умудлу.

* эркин хьун гл., нин ник умуд кваз хьун. - Каспий гьуьлни мукьвара Заз мурк алаз акуна. МуркIар хъуьтIуьн адеб я. Вун, ширширдин ван алаз, Эркин хьун вуч себеб я? М. Б. Булах. Синоним: умудлу хьун.

ЭРКИНАРУН гл., вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эркинар авун, эркинар тавун, эркинар тахвун, эркинар хъийимир умуд квай гьалдиз гъун. Ватандин къадир ам [гафунин гьахълувал. - А. Г.] гзаф кIан хьуни, михьи майилар авай рикIер халкьдихъ артух куни абурун [Вазиф Мейланован, Искендер Къазиеван, Василий Гроссманан, Михаил Булгакован, Забит Ризванован. А. Г.] кьисметар бахтуни эркинарзавайбуруз элкъуьрнач. ЛГ, 2004, 15. VII. Синоним: умудлу авун.

ЭРКИНДАКАЗ нар. эркин гьал, лишан хас яз. За ахварда ви пердедик Эркиндаказ тIула хьтин. С. А. Уьмуьрдал Зун хьанва кьару. Синоним: эркицндиз.

ЭРКИндИЗ нар. эркин яз. Диде-буба асулдай Хуьзвай хци секиндиз Суьгьбетзава бубадиз, Чина хъвер тваз, эркиндиз. Ш. Къ. Перт кьуьзуьбур. Гьиссзавалда вич са чIехи алим яз, хурудални бирбицI алаз нур гудай, Къекъвезвалда кьил виневаз, эркиндиз. Х. Х. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Синоним: эркиндаказ.

ЭРЧIИ прил. чапла патаз акси пата авай. # ~ вил, ~ гъил, ~ яб, ~ кIвач. ~ пад. Къудгъунна ( а) кьах пурариз, Элкъвез килиг варариз. Уьзенгда тур эрчIи кIвач, Ахпани вегь чапла кIвач. Ф. Свас балкIандал акьахдайла. Гьайванди кьулухъ галай эрчIи кIвач экисзавачир. З. Э. Муькъвел гелер. Югъ фад мичIи хьуниз килигна, Надир шагьди вичин кьушун вацIун эрчIи пата дуьзенлух кьерел акъвазарна З. Р. Гьажи Давуд.

* эрчIи гъил сущ. куьмекчи. Гила председателдин заместитель хьайи Тамум Махсудаз дишегьлийрин арада эрчIи гъил хьанвай. З. Э. Муькъвел гелер.

ЭСЕР¹ араб., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра таъсир. Амай шиирар 1917-1920 лагьай йисарин акахьай политический вакъиайри, граждан дявейри арадал гъайибур я. И вакъиайрин эсердик шаирди лезги чIалални са кьадар шиирар туькIуьрнавайди малум я. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. РикIе хвенвай кьван гафар къад-яхцIур сефер тикрар авунвай ~ Гьикьван гзаф эзбер авуртIа, абурун эсер гьакьван тIимил жезвай. А. А. Умуд.

* эсер авун гл., ни низ-квез са карди ва я масада лагьай гафари авай фикир, ийизвай кIвалахар дегишардай гьалдиз гъун. Бадени Саруханалай рази хьана. Амма Саруханан гафари Ризадиз еке эсер авунай, а гафар сакIани фикирдай акъатзавачир... А. Ф. Риза. Эминан устадвили лезгийрин шаирриз гзаф эсер авуна. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. Эминан вири шиирри ам дугъри, намуслу, регьимлу, хъуьтуьл тIебиат авай, еке дережадин эдеблу инсан тарди, вичиз дериндай эсер ийидай ва халкьдин дердер, гъамар рикIив кьадай кас тирди къалурзава. М. М. Гь. Сифте гафунин чкадал, 1948. Синонимар: таъсир авун, таъсирун, эсерун.

* эсердик акатун гл., вуж нин таъсирдик акатун. [Амахан] ЦIарухва пара гзаф кIеви инсан я, заз Шагьламаз адан эсердик акатиз кичIезва. Гь. Гь. Колхоз.

ЭСЕР² араб., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кхьенвай ва я хуралай туькIуьрнавай художественный затI. Мана-метлебдин жигьетдай Шарвилидикай яратмишнавай эсерриз «Къванцин гада», «Кьегьал», «Бахтавар», «Ашукьдин къуват», «Руквани дустар кими жеч» эпический манияр мукьва я. Гь. Гь. Гашаров. Сифте гаф. XIX асирда лезги литературадин классик, еке инсанперес, гьа девирдин еке марифатдинни медениятдин сагьиб Етим Эмина вичин эсерралди эл гьейранарна. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. 1712 - йисуз Ахцегь Гьашима Гъазалидин философиядин эсерриз баянар ганвай ктаб кхъенай. "Самур" газ., 2004, 28., VII. Синонимар: произведение, чIал, шей.

ЭСЕРЛУ ярил, эсер ийидай. Етим Эминан шииррихъ еке художественный лайихлувилер ава. Абур гуьрчег суьретралди, таъсирлу келимайралди, эсерлу ибарайралди, халкьдин мисалралди ва маса такьатралди девлетлу я. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл.

ЭСЕРЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери эсер ийидай гьал. Шиирдин уьлчмеди, слогрин кьадарди, цезуради, ударенийри, рифмайрин тегьерди ва абур строфада дуьзмишуни, къенепатан рифмайри - ибуру вирида шиирдин ритм тайинарда ва адан эсерлувал, хушвал гужлу ийида. Н. А. Литературадин хрестоматия..

ЭСЕРЛУВИЛЕЛДИ нар. эсерлувал хас яз. Синоним: эсерлудаказ.

ЭСЕРЛУДАКАЗ нар. эсерлу яз.... гекьигунар ишлемишуникай авай метлеб эсер кIелзавайдаз шей лап вилералди аквазвайди хьиз къалурун ва гьа идалди адав шей эсерлудаказ вичин фикирдиз гъиз тун я. Н. А. Литературадин хрестоматия. Синоним: эсерлувилелди.

ЭСЕРУН гл., ни-куь низ; -да. -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эсер авун, эсер тавун, эсер тахвун, эсер хъийимир са карди ва я масада лагьай гафари авай фикир, ийизвай кIвалахар дегишардай гьалдиз гъун. Синоним: таъсир авун, таъсирун, эсеравун.

ЭСИЛ кил. АСИЛ.

ЭСИЛЛАГЬ нар. ерли, Урусрин «рай» лугьудай гафунин чкадал, лезгийрихъ «женнет» лагьай гаф авайди чизваз хьайила, шиирда эсиллагь кутуг тийизвай и гаф вучиз ишлемишна лагьай суал къвезва. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Чи шаир эсиллагь дамах гвачир секин кас тир. А. Эсетов. Шаирдин тарсар. Аялриз эсиллагь хайи чIалан тарсуниз къвез кIанзавач. ' Х. Ш. Дидед чIал чируниз артух фикир. Къубадавай «Кьуд ял» вацIун тIвар асул лезги гафарикай ( «Кьуд ял») арадиз атанватIани, и топономика масакIа элкъуьриз алахъзава. ИкI хьайитIа, са вахтунда чаз чи лезги чилер эсиллагь чир хъижедач. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Синонимар: ерли, зерени, кIусни, стIуни.

ЭСКАДРА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дяведа ишлемишдай гимийрин са десте.

ЭСКИ кил. ИСКИ.

ЭССЕ уурс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра авторди вичин фикирар лугьудай литературадин гъвечIи эсер.... Муьзеффер Меликмамедов лезги литературада сифте яз эссе жанрдин бине кутунвай кхъираг я. С. К.

ЭСТАФЕТА урус, спорт., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, - йра 1) чукурунин акъажунра, гьар са мензилдал агакьайла, гьиляй-гъилиз вугудай затI (кIинтI, пакет). 2) гьа жуьреда кьиле фидай чукурунин акъажунар.

ЭСТРАДА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) артистар, сегьнеда къугъвадайбур, музыка язавайбур акъвазун патал залда чиливай хкаж хьана туькIуьрнавай чка. 2) ихьтин чкада гудай концертрин, музыкадин искусство.

ЭТАЖЕРКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ктабар эцигун патал кьацIар авай, къвалар ачух гъвечIи шкаф хьтинди.... шикилрин юкьва кьакьан этажерка авай; ам туп яна ктабрив ацIанвай... А. А. Умуд.

ЭТЕГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) парталдин (пальтодин, пенжекдин, перемдин ва мсб) агъа кьатIар. Са-садбуру юкь какур авурла кIвачерик акат тавун патал, булушкадин этег хкажнавай. А. А. Лезгияр. Са гъилив ви этег кьуна мягькемдиз. Муькуь гъилив кьуна этег дидедин, чIехи хьана... А. Ал. Шалбуз дагъ. 2) дагъдин, тепедин кIан галай патан чка(яр). Лацу цуьквери басмишнавай, дагъдин хъендик квай этегда живедин маргъалар авайди хьиз аквазвай. З. Э. Булахдал. Вич гъвечIи яз, чIехи тир руьгь Авачни бес туьтегда. Гьеле вичел пехилрай Нуьгь -Хеб чкIанвай этегда. Т. А. Таб я... Синоним: цен.

ЭТНОГРАФ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра этнографиядин рекьяй пешекар.

ЭТНОГРАФВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера этнографиядин рекьяй пешекарвал. Жуван халкь кIанидаз, этнографвал вири пешейрилай гзаф кIан жеда. Р.

* этнографвал авун гл., ни этнографиядин рекьяй пешекарвал кьиле тухун. Этнографвал авун регьят хьиз аквада, амма ам гзаф къулайсуз шартIара кьилиз акъуддай пеше я. Р.

ЭТНОГРАФИЯ урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра халкьдин яшайиш, адетар, руьгьдин ва майишатдин культура ахтармишдай илим.

ЭТРЕФ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуж-вуч ятIани авай пад, тереф. Ам аквадай этрефрани авачир. К, 1990, 1.I. Илифда зун ви этрефриз диганвай... Р. Магьмудов. Акрошиир. Синоним: тереф.

ЭТЮД урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра художникди вичи чIугвазвай тIебиатдин са суьретдик кутазвай кьилин фикирдин сифтегьан план, сифте чIугур цIарар. Ял язавай вахтни атана куьтягь жезва. Жувалай алакьай са кIвалахни авач. Башламишай гьуьлуьн кьве этюдни, куьтягь тавуна, гьакI ама. М. В. Вацран ягъун.

ЭФЕНДИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) куьгь. илимэгьли, алим; XIX асирда ва адалай вилик вахтара са тайин кас алим тирди къалурун патал тIварцIихъ акалдай гаф. Ваз Аллагьди рагьметар гуй, Гьамид-эфенди кьена хьи. Е. Э. Гьинава? - За гьа чIавуз тIвар-ван авай алим арабист Абдулнетиф эфендидивай кIелзавайди тир, - лугьуз рикIел хкизва ахцегьви Эфендиев Гьасана. Къ. Къ. КIири Буба. Мегьамеда эфенди Гьамзат беган патав Ирганайдиз ам Гъази-Мегъамед эфендидин ирсдар яз тайинарун патал фена. ЛГ. 1992, 25. ХII.

ЭФЕРАР сущ., гзафв. кь.; -ри, -ра хуьрекдик кутадай хъсан тIям ва ни гъидай хъач-набатат. Булдалди эферар кIвахнавай шурвади дустариз ахьтин дад гузвай хьи, гуя исятда абур живеди кIевнавай кIвалин къеняй женнетдин юкьвал акъатнавай. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. Вергер, тегьмезханар, кIелен мичер, пилер, сурар, мурсар, шанатар ( пурнияр), цIангурар, эферар - гьисабна куьтягь жедач. ЛГ, 1994, 14.I.

ЭФЗЕЛ араб., т. б, ш.; * эфзел авун гл., ни вуч артух авун. И дуьньядин усалвилер Ахъаймир чарчел, Муьгьуьббатни кьегьалвилер Ая мад эфзел. А. Къ, Жув яз амукь. Синоним: артухарун.

ЭФИР урус, ктаб, сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри, -ра цавун бушлухра электромагнитдин къуватдиз элкъуьрнавай радиодин, телевиденидин передачаяр. 99 - йисарин августдин-сентябрдин вакъиайрикай са юкъуз зи кьуд~вад репортаж эфирдиз фейи дуьшуьшар жедай. А. Омаров. Публицистика ва очерк || "Самур" журн., 2003, №1. 1989 - йисан октябрдиз жуьмя йикъарин ( нетижайрин) «Дагъустан» программа эфирдиз акъатна, "Самур" журн., 2003, №1.

ЭФСЕР кил. ОФИЦЕР.

ЭХ(И): * эх(и) авун гл., ни вуж. вуч, вуч авун са вуж-вуч ятIани ва я са гьихьтин ятIани хьайи ва авур кар секиндиз кьабулиз хьун, адаз фикир тагун. И гьалари къазундай Магъамадан рикI, Абур сакIани рикIи тийиз эхи. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Завайни и пачагьлугъдин векилрин гужар эхи ийиз жезмач. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Бандитар ва абурун гъилибанар эхи тавунин гьалар арадал гьин, уяхвал вини дережадиз хкажин. ЛГ, 2005, 21. VII. Синонимар: эхун, дурум гун, къатламишун, таб гун.

* эх(из) хьун гл., нивай вуч са вуж-вуч ятIани ва я са гьихьтин ятIани хьайи ва авур кар секиндиз кьабулиз, адаз фикир тагуз алакьун. Жувавай эх тежер тIалар зи патаз на куьз ракъузва? М. М. Им вуч регъв я? Зун тахтунлай авудмир, Завай и кар эх жедач. М. М. Зун цаварай атанва.

ЭХВЕРУН эверун глаголдин тикрарвилин форма. Кил. ЭВЕРУН.

ЭХВИЧIУН эвичIун глаголдин тикрарвилин форма. Кил. ЭВИЧIУН.

ЭХИР¹ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуч ятIани (уьмуьр, рехъ ва мсб) куьтягь жедай вахт. Эхир кесиб хьайила, гьамни хьана пис. Е. Э. Герек туш. Шумудни са бейниван Ава эхир фагьумиз. Е. Э. Дуьньядиз. Зун хьиз, эхир кана кабаб хьайиди... атуй. Е. Э. Веси. Гьар са шейиниз вичин эхир ава. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Виридахъ вичин, эвел хьиз, эхирни ава. Амма, аквадай гьалда, я эвел, я эхир авачирди са Иман я. Иман мидаим я. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* эхир нефес хьун гл., нин кечмиш хьун. Дустариз лагь: гъафил тахьуй ахвара, Эхир нефес жезава, -лагь, -мукьвара. Е. Э. Дустариз. Синоним: кьин.

* эхир пехир хьун гл., нин-куьн эхир чIуру гьалдиз атун. Чи амалдиз вил вегьейла, чи лап эхир пехир хьанва. Е. Э. Алкьвадар Гьажи Абдуллагь эфенди кьейила. А чIавуз, шак алач, милли чIаларалди акъудзавай газетрин эхир пехир жеда. ЛГ, 2004, 17.II. Гьатта сатирадин шииррани шаирди намуслу зегьметдин тарифзава, намуссуз зегьметдин эхир-пехир жедайди лугьузва, саймаз гьалда чIугвазвай зегьметдал ам хъуьрезва. А. Гьажимурадов. Зегьметдин ашукь. Тапархъандин, квез чир хъухь, эхир жедайди пехир. СА. Рекьерин дафтардай.

* эхир хьун гл., нин куьтягь хьун. Фагьумна за, дуьнья, ви гьал, аквазва ви эхир хьанва. Е. Э. Алкьвадар Гьажи Абдуллагь эфенди кьейила.

* эхир жери кар сущ. кьилиз акъатдай кар. Таб имир на, Эхир жери кар ятIа... Е. Э. Гуьзел.

* эхир эцигун гл., ни квел тикрар техжедай, давам техжедай гьалдиз гъун. Селим адан рикIикай хкатзавачир; белки, къайи рахунри абрун бахтсуз муьгьуьббатдал эхир эцигдай. А. А. Умуд. Кьилинди, адалай кьулу-кьулухъ финал эхир эцигна хьиз, район дерин кризисдин гьаларай акъудиз алакьна. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЭХИР² сущ., граммат.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гафунин формалин лишан-сес(ер). Существителънияр предложенида жуьреба-жуьре гафарихъ галаз алакъада жеда. И алакъа хьун патал существительнийрин эхир дегиш жеда, месела: вах атана, ваха къачуна, ктаб вахав гва, вахан ктаб, вахаз акуна, вахавай жузуна. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика. Предоженида гафарин арада алакъа къалурун патал гафунихъ гилиг жезвай дегиш жедай паюниз эхир лугьуда. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика. Актив падежда -уни, -уьни, -ини эхиррикай сад гафунин дибда авай ачух сесинилай аслу яз кхьида. "Самур" газ., 2005, 24.04.

ЭХИР³ нар. са вахтар алатайла. Ви гуьгъуьна къекъведа ам ви кьил нез, Эхир адаз ви кIвал недай мал жеди. Е. Э. Пис папаз. КIанда лугьуз ихтибармир явадал Эхир са къуз кIеви душман жеда, дуст. Е. Э. Ашукь жемир. Вучда, эхир рехъ физвайвал Са-са кIараб хкуднай... М. Б. Мугъу сурар

ЭХИР кIус 1) лугьузвай фикирдин мана къати ийизвай гаф. - Им вуч ятIа, чир жезвач эхир заз, Фундугъбег хьтин кIвачер квай кьвати? А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Велимета гила вучрай кьван. свасни гьадан кIвализ хутахнава эхир. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: ман. 2) гьикI хьайитIани. Эхир вуна чIугваз тада зав азар... Е. Э. Серминазахъ галаз суьгьбет.

ЭХИРАТ араб, дин, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра диндин къалуруналди, инсан кьейидалай кьулухъ яшамиш жедай чка. Эхиратда пис паб уьзуькъара я. Е. Э. Пис папаз. Эминавай диндин пар, мавгьумат вичин кIулай гадриз хьанач. Им ада лагьанвай илагьийри, яни Аллагьдиз, эхиратдиз ва ихьтин масабруз лагьанвай чIалари субут ийизва. М. М. Гь. Шииррин кIватIал туькIуьрайдан патай (1941 ). Хъсан кIвалах авуна, - хвеши хьана Шахмардановаз, - тахьайтIа гзаф дуьшуьшра кьуьзуьбуру датIана эхиратдин гьакъиндай хажалатар ийизва. А. А. Лезгияр. Синонимар: муькуь дуьнья, агъа дуьнья.

* эхиратдин кIвал сущ. инсан кьейила, кучуддай чка. Мустафа буба вичин эхиратдин кIвализ рекье тваз вири жемят сурарал кIватI хьанвай. ЛГ,1992, 31. III. Са кьадар яшар хьанвай гунагькарриз, эхиратдин кIвализ фидалди чпин гунагьрилай гъил къачун патал вуч авун лазим ятIа хабар кьаз кIанзавай. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Дидедин эхиратдин кIвалин къерехдал ацукьна, руша мад манийралди ишелариз башламишна... Гь. Къ. Магьини Дилбер. Буба Сад Азраилдин ихтиярдалди эхиратдин утагъдиз рекье туна хтайла, зи рикIел, накъварин селдихъ галаз, ихьтин цIарар атанай... З. Къ. Чуьнгуьрдин сим хьиз дам атIайла... Синоним: сур.

* эхиратдин кIвализ фин гл., вуж кечмиш хьун. Гила чи пайгъамбар хьтин бадени амач. Сам-Саман дерт эхиз тахьана, вични эхиратдин кIвализ фена. Гь. Къ. Четин бахт.

* эхиратдин югъ сущ. рекьидай югъ. Юкьван асиррин арифдар Мишель Монтена къейд авурвал, эхиратдин юкъуз ажалдинни инсандин уьмуьрдин арада кьиле физвай женгина жув авайдалай хъсан къалур хъийидай, алакь тийидай викIегьвилер ийидай мумкинвал амукьзавач. ЛГ, 2004, 8. VII.

ЭХИРДАЙ нар. са куьн ятIани эхир тир кьиляй. Эхирдай рахайтIани, цIийи фикир рахух. Р. - Дуьз лагьайтIа, сифтедай ваъ, амма эхирдай зун вун КIири Буба тирдан гъавурда гьатна. Б. Гь. Заз эвера. Антоним: сифтедай,

ЭХИРЗАМАН сущ.; -ди, -да уьмуьр акьалтIзавай вахт. - Малла Несредин, пака эхирзаман я, ша чна ви кIел нен! Ф. Малла Несреддинан кIел. Къуллугъчияр, эхирзаман рикIел гъваш. Е. Э. РикIел гъваш. - Пачагь амукь тавурла, чна вучда? - Эхирзаман мукьвал хьайила, жедай крар я. А. И. Самур. ☼ Чи словарра эхирзаман кьабулнава, кхьинра кьве жуьреда гьалтзава: эхирзаман ва эхир заман. Чун и уьлчме кьве гаф яз, яни мягькем ибара яз (эхир заман) кхьинин терефдар я.

* эхирзаман авун гл., ни 1) рикI гзаф туькьуьлардай гьалдиз гъун. Гъуьлуь лудай "Тур тIун мугьман", Папа идай эхир заман... Е. Э. Мугьман тун тавур папаз. 2) кьин, амачир гьалдиз гъун.... Москва къачуз кIан хьанай. Амма Полтавадин патав адан эхирзаман авунай! Р. Гь. Наполеоназ къалурай рехъ.

ЭХИРИМЖИ туьрк, прил. са вуч ятIани вичел куьтягь жезвай. Шахмарданов Шихшамил вич дяведин сифте йикъалай эхиримжи йикъалди гуьллейрик йисар акъудай кас тир. А. А. Лезгияр. Межлисда ацукьнавайбуруз хъсандиз чизва хьи, эхиримжи гаф гьикI хьайитIани Надир-шагьдинди я. З. Р. Гьажи Давуд.

* эхиримжи вахтара нар. ихтилат физвайдалай вилик квай вахтара. Уружа эхиримжи вахтара фекьивални ийизвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Эхиримжи вахтара чна лезгивилин гзаф лишанар квадарнава: милли тIварар, къени къилихар, хъсан адетар. "Самур" газ., 2002, 21 XI.

* эхиримжи зенг сущ. гьар йисан майдин 25-числодиз школадин майдандал, аялар жергеда акъвазарна, абуру кIелдай йис куьтягь хьуниз талукьарнавай мярекат. Совещанидал райондин школайра эхиримжи зенг гьикI кьиле фенатIа, экзаменриз гъихьтин гъазурвилер аквазватIа ва гатун каникулар гьина ва гьикI кечирмишдатIа... информациядихъ яб акална. "Самурдин сес" газ., 2005, 4. VI.

* эхиримжи рекье [сефердиз ракъурун] тун гл., ни вуж кьейиди сура тун. Дишегьлияр гзаф! Тарцел алай емишар кьван ава, жегьил сусарни ава, гъуьлер эхиримжи сефердиз ракъурай хендедаярни ава. А. А. Лезгияр. Рекьин къерехра жегьил сусар, рушар акъвазнава. Абуру са-сада Велимет эхиримжи рекье хутаз, чпин яйлухар мейитдал вегьезва. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭХИРКИ нар. са гафуналди. Эхирки, са кьве вацралди абур вири куьтягь жеда. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье, Эхирки, кар судда гьатна. И. В. Чирхчир. Эхирки, хейлин вахт фейила, правояр вахкудай меслят хьана. З. Э. Зулун пеш. Нехирдайни ам гьамиша ацIай регъуь гваз хуькведай. На лугьуда адаз кIвале дарвал авайди чизвай. Эхирки, Кьашкьа хзандин аманиви, адан сивихъ галай ризкьи-берекат тир. Б. Гь. Заз эвера.

ЭХИРНИ нар. ) маса чара авачирди гьиссна. Югъ нисинлай вегьедалди жемят адан гуьгъуьна къекъвез хьана. Эхирни, кьуна хкана, кIвале туна, ракIариз дапIар яна. Гь. С. КIири-Буба. Яда, вун гъич рахадач хьи? - эхирни председателди секинвал чIурна. Б. Гь. Заз эвера. 2) са вахтар алатайла. Гьар мумкинвал хьайила, зун хайи кIвализ хъфизва ва эхирни са сеферда зун анай шегьердиз хкведач А. Къ. Нехирбанни лекь. Эхирни, фендигардин фикир Бубадал акъвазна ва адаз Даниял кьиникь Бубадал вегьин хъсан акуна. Гь. С. КIири Буба. 3) гъиле авай кIвалахдин эхирда.... агъсакъалди и къаябар вичивай жедайвал сифтедай са куьгьне якIвалди яна, абур кьуд пипIен кIалубдиз гъана, ахпа абур сад хьиз дуьзарна, цIалцIамарна. Эхирни Абаса абуралай аста-аста, мукьуфдивди гъил аладарна М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЭХИРСУЗ прил. эхир авачир, куьтягь тежедай. Агатмир, яргъаз хьухь, сефилвал! Куьнни квахь, эхирсуз дердияр! М. Б. Дустарикай кьве шиир.

ЭХКЪЕЧIУН экъечIун глаголдин тикрарвилин форма. Кил. ЭКЪЕЧIУН

ЭХТИЛАТ кил ИХТИЛАТ.

ЭХТИЛАТУН кил ИХТИЛАТУН.

ЭХУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; эх авун, эх тавун, эх тахвун, эх хъийимир жуваз акси четин гьалдиз, амалриз талукь гьерекатар тавуна кьабулун. Гьикьван эхда на, зи уьлкве, Гьикьван кьабулда на гуьлле? С. С. Урусатдиз. Вузда кIелдай вядеда Эхдачир на тапарар. А. С. Кьуд цIар -кьуд сим чуьнгуьрдин. Эхиз чида, ракъини кудайла, Чуьнуьх жеда авайла чайгъунар. Бирдан гъиле гьатна лаш гудайла, Акъудда са виш жуьре уюнар. А. С. ВетIер. Вири эхдай, рахунрал эслагь рикI алачир Аваданавай и сеферда. Тепедин гафар эхи ийиз хъхьанач. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. Ада бедбахт авур гзаф рушари и русвагьчивал эхиз тахьана минарадин балхундилай вацIуз гадарна телефна. А. И. Къиргъин. Чи накьвадиз, чи девлетдиз нетIешри кIур гун, чун икI вара-зара авун чна эхдач. Гь. Къ. Четин бахт. Эхиз жезмач хьи, икьван усал хьун... М. Ж. Меслят ийиз зи патав ша. - Кьве йис эх хъия, чан бала, вун чIехи классриз акъатрай. Ахпа дидеди вазни мектебдин тарсар гуда. Гь. Къ. Магьини Дилбер. Синонимар: дурум гун, къатламишун, эхи авун.

ЭХЦИГУН¹ эцигун глаголдин гьерекат тикрар жезвай ва я ам эвелан гьалдиз хкизвайди къалурдай форма. Кил. ЭЦИГУН.

ЭХЦИГУН² сущ., математ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра кьадар къалурдай кьве число санал эцигуналди абурун умуми кьадар чирдай гьерекат. КIелдайбуруз эхцигунар фад чир жеда, хкудунар чириз кIан жедач. Р. Антоним: хкудун. 2) кьадар къалурдай числояр санал кIватIунин лишан. 3) математикадин кьуд амалдикай тир сад.

ЭХЪВЕЗ эхъуьн глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЭХЪУЬН.

ЭХЪВЕНА эхъуьн глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЭХЪУЬН.

ЭХЪУЬН гл., вуж; -веда, -вена; -вез, -везва; -уьхъ, -вен, -уьрай, -вемир; эхьуьн тавун, эхьуьн тахвун, эхьуьн хъийимир це беден чуьхуьн. КIел тукIуна, ргадайла, ибур вири, хтIунна чпин гинибашар, Малла Несрединан мукьув туна, эхъвез фена. Ф. Малла Несредцинан кIел За чарчардик чуьхуьнарна. Эхьуьн я заз хийир лугьуэ Виридан рикI секинарна. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синоним: чуьхуьнарун.

ЭХЪУЬРУН гл., каузат., ни вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эхьуьр тавун, эхъуьр тахвун, эхъуьр хъийимир сада масадан беден це чуьхуьн. Аял эхьуьра - жув шадара. Р.

ЭХЪУЬХЪ эхъуьн глаголдин буйругъдин форма. Кил. ЭХЪУЬН.

ЭХЬ кIус масада суалдалди хабар кьазвай кардал разивал къалурдай гаф. -Ваз зун исятда фена кIанзавани? - хабар кьуна къариди. - Эхь, эхь, къари, исятда фенайтIа хъсан тир. А. Ф. Бубадин веси. [Элдер]. - Я буба, куьне ФатIимат гъуьлуьз ганани? [Къурбан]. - Эхь, тагана, чна кIвале тач хьи, Гь. Гь. Адетдин къармахра.. Синоним: ун.

* эхь ман кIус, рах. разивал къалуруналди вичи рахазвайдаз хатур ийизвайди къалурдай гаф. -Гьана чна чи «пятиминутка» давамарда, ада вил мичIна. - Эхь ман, гьана кIватI жеда чун, - вичин гафни кухтуна парторгди. А. Фет. Кьерен къванер.

ЭЦЕКЬ * эцекь хьун гл„ вуч са кве вуч ятIани акьуна адан винел пад къенез фейи гел хьун. Гадрай къван машинда акьуна, - машиндин кьвал эцекь хьана. Р.

ЭЦЕКЬАРУН гл., каузат.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эцекьар авун, эцекьар тавун, эцекьар тахвун, эцекьар хъийимир са кве вуч ятIани акьурна адан къене патаз фейи легьв хьтин гел хьурун. Гадрай къванци машиндин кьвал эцекьарна. Р.

ЭЦЕКЬУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -рай; эцекь авун, эцекь авун, эцекь тавун, эцекь тахвун, эцекь хъийимир са кве вуч ятIани акьуна адан винел пад къенез фейи гел хьун. Гадрай къван машинда акьуна, - машиндин кьвал эцекьна. Р.

ЭЦИГУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0, -ин, -рай, -мир; эциг авун, эциг тавун, эциг тахвун, эциг хъийимир 1) ни вуж-вуч квел цава, гьавада, кьакьанда кьуна тун тавуна агъада са квел ятIани чка гун. # аял къужахдай чилел ~ ктабар столдал ~, истикан налбекда ~ курар кьацIал ~, къапар шкафда -~, лампа столдал ~. Аял эцигна вилик ви гатада. Е. Э. Гьая тийижир паб 2) туькIуьрун, арадиз гъун. [Элдер].... чи гьукуматди гила цIийи завудар эцигзава, парча гзаф акъудна, мадни ужуз жедайвал. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Фетали ханди вичин наибар тир Къубар бегдални, Ягьия бегдал Шамахидиз къвезвай урус савдагарар яшамиш хьун патал са карвансара эцигун тапшурмишнай. ЛГ, 2003, 14. VIII. ХандакI ягъиз, къванер вегьез, Цал эцигиз ебни терез, КIватIал хьана амле, мирес, Магьле-магьле кIвалер хьана. С. Лезги мехъер. Са сеферда Гьажимета кал хуьдай цур эцигиз башламишна. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синоним: тикмишун. 3) мектебда, вузда кIелзавайдан чирвилин къимет тайинарун. Мектебра эхиримжи къиметар эцигдай вахт хьайила, диде-бубайрин рикIел чпин аяларни къведа. Р. * тIвар эцигун.

ЭЦИГУНАР сущ., гзафв. кь.; -ри, -ра кIвалер, дараматар арадиз гъидай кIвалахар, крар.... эцигунар башламишнавай мектебдин дарамат хкажзавай чкадал фена... ЛГ, 2004, 15. VII.

ЭЦИГУНАРУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эцигунар авун, эцигунар тавун, эцигунар тахвун, эцигунар хъийимир кIвалер, дараматар арадиз гъидай кIвалахар, крар авун.

* эцигунардай бригада сущ. тайин чкадал кIвалер, дараматар арадиз гъидай кIвалахар авун патал хкянавай пешекаррин кIватIал. Эцигунардай бригададиз чна, къведай йисан сезон къведалди, гьарда 100 тонн гьакьдай кьве хандакI эцигна куьтягьунин тапшуругъ гана. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер.

* эцигунардай материалар сущ. кIвалер, дараматар арадиз гъидайла герек жедай затIар (кирпич, кIарас, къум, цемент ва мсб). Пулдин такьатар, эцигунардай материалар жагъурна. ЛГ, 2003, 4. ХII. -

* эцигунардай устIарвал сущ. кIвалер, дараматар арадиз гъидай пешекар. Хтана адавай хайи хуьре бубадихъ ва чIехи стхайрихъ галаз эцигунардай устIарвал авунайтIани жедай, амма хуьруьн чкада датIана ийидай ахьтин кIвалахар авачир. ЛГ, 2004, 15. VII.

ЭЦЯ: * эця хьун гл., вуж-вуч не-кве са вуж-вуч ятIани масада акьун. Зун, жувавайжув хуьз тахьана, вилик квай итимда эця хьана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Адан къекъуьнин еришдини дериндай эця хьайи рикIин гьалдиз шагьидвалзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Йисарни ви катнай гьихьтин, Къвез, эця жез кефина. Т. А. Фу квахь тавурай.

ЭЦЯГЪУН гл.; -да, -на; -гъиз, -гъзава; -0 || -гъ ||-гъа, -гъин, -гърай, -гъмир; эцягъ авун, эцягъ тавун, эцягъ тахвун, эцягъ хъийимир 1) са затI маса затIуна акьурун. Кьуьл эцяна хуьруьн чавуш чилел ярхарна. А. И. Самур. - Рехъ ачух, вилик це, - шофер гададин къуьне гъил эцягъна Даша. М. Б. Спелар.... куьз ятIани машиндин чархуна, бес кьадар гар авани-авачни ахтармишзавайда хьиз, аса эцязава ада. М. Б. ЦIийи мискIин. Амма исятда за тIимил кьванни эцягъайтIа, дегьнеда жедайди масад я, къатадзавай гамишдив гвай затIни авач. М. Б. За бананар недач. 2) куьч. кефи хадай гафар къастуналди лугьун. За кьасухдай эцягъзавай, амма... Амма и кар аннамишзавачир. Р. Синоним: хкуьрун.

* эцягъ авун гл., ни кве вуч са затI маса затIуна акьурун. Седефа лагьайтIа, вичин патахъ кьвал эцягъ тавур пIипI тазвачир, «порядка» туна кIанда лугьуз. М. Б. Спелар. Ам, гьелбетда, а тIурфан къалур тийиз, хцин рикI тIар тийиз, ада эця тийиз алахъзавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. [Гуьлханум]. Эгер а вахтунда за Розалияда эця тавунайтIа, ам икьван фад авагъдачир. Н. И. Гьакимрин папар. ☼ М. М. Гьажиева ( кил. Лезги чIалан орфографиядин словарь, 1955, ч. 143), Б. Б. Талибов {кил, Лезгинско-русский словарь, 1966, ч. 397) эця, эцягъа, эцяз||эцягьиз, орфографиядин эхиримжи словарда эцягъиз, эцягъ кхьин дуьз яз кьабулнава. Ктабра, журналра, газетра и гафунин формаяр кхьиникай къалурнавай вири жуьреяр гьалтзава.

ЭЧIИГЪУН нугъ., гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -га, -зава; -а, -н, -рай, -мир; эчигъ авун, эчигъ тавун, эчигъ тахвун, эчигъ хъийимир са карда куьмекчи яз кьабулун, гутун. - Валлагъ, Али стха, за кIватI хъийида лугьузвайди тир. Амма Бажи дидеди инжиклу жемир, я бала, лугьуз, зун эчигънач. ЛГ, 2004,17.II.

ЭЧI сущ.; -е, -г; -ар, -ери, -ера инсандин бедендин юкь. ЗатI авачиз, кьве гъил даим эчIеваз Хъумурдин чапак хьана ви хцикай. А. Гьажи. Пис хциз. ЭрчIи гъилив лаш чиле атIумарна, муькуь гъил эчIез яна, кьил хкажна, ам Шалбуз дагъдихь элкъвена: А. Къ. Нехирбанни лекь

ЭЧIЕЛ сущ.; -а, -а; -ар, -ри, -ра 1) чIуру хъчар. На лугьумир, ина маса кар ава кьван: устIарди рекьин къерехар эчIелрикай михьиз тазва, са хъачни тазвач. И. В. Чирхчир. 2) чIур хъчарикай михьдай чка (ник). Диде эчIела ава. Р.

ЭЧIИН гл., ни вуч; -ида, -ена; -из, -изва; -ичI, -ен, -ирай, -имир; эчIин тавун, эчIин тахвун, эчIин хъийимир сал, ник, рат чIуру хъчарикай михьун. Вядедамаз эчIичI ратIар Техил фад гатун патахъай. С. С. Гад кIватIиз тади ая. Чал нубат атайла, чнани лугьуда. Куьне садра кьил кутур, ахпа чунни эгечIда.. Сифте эчIиз Назлудиз регъуь я. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

ЭЧIЯГЪУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; эчIягъ авун, эчIягъ тавун, эчIягъ тахвун, эчIягь хъийимир аял авай кьеб, нек авай квар ибалди-абалди юзурун. Шад я Секне тежер кьван... КIвачивди кьеб эчIягъиз, Лайлай ягъиз ажайиб... А. Ал, Мирдамир. - Вичин суфат аку! Мурдал! Исятда сад вегьеда за ваз! - жегьил некIегъан хьиз эчIягъна. М. В. Гьарасатдин майдандал. ☼ 1955 - йисан орфографиядин словарда эчIягъун глаголдин формаяр яз ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС) эчIя ва эчIягъа, эчIягъиз ва эчIяз, эчIяна, 1964 - йисан словарда ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС) эчIягъна, эчIягъиз, эчIягъзава, эчIягъда, эчIя, 1989, 2001 - йисарин изданийра эчIягъ къалурзава. Чи фикирдалди, алай вахтунда кхьинра ва рахунра и гафунин формайрик [гь] сес хуьн литературный чIалан кхьинрин норма яз, [гь] галачиз ишлемишун литературный чIалан рахунрин стилдин вариант яз кьабулайтIа, гьахълу жеда.

ЭШЕЛОН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) аскерар ва я маса гзаф затIар тухузвай поезд. 2) гьа поезда авай аскерар. Эшелондин чIехида, яшлу капитанди, гьарайна: «Эшелон! Вири вагонриз!» З. Гь. Чкадив агакьай цуьквер.

Ю

Ю [йу] урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра алфавитдин яхцIурни кьуд лагьай гьарф. Гафуна, вичелай слог башламиш жедайла, гьакIни ачух гьарфунилай кьулухъ кьве сес къалурда: [й, у]: югъ -[йу] гь, къаю - къа[йу]. Ю гьарф гафарин кьилени кхьида ва ачух сесерилай кьулухъ, йу хьтин ван къведайла, гафарин юкьвани эхирдани кхьида. Месела, юг, югъ, Юнус, юлдаш, буюр, уюн, паюн, къаю ( къай), къаюн, июнь, июль, каюта ва икI мад. Идалай гъейри ю гьарф русский чIалай къачур вири гафара ачух тушир хъуьтуьл сесерилай кьулухъни кхьида, амма уь кхьидач. Месела: революция, резолюция, бюро ва мсб. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод. ТуькIуьрайбур: Гаджиев М, Алкадарский А. К.

ЮБИЛЕЙ урус, сущ.; -иди, -йда; -яр, -йри, -йра са касдин, тешкилатдин, идарадин, республикадин, уьлкведин гьар вад, цIуд. йис тамам хьуниз талукьарнавай межлис. Дагъустандин Халкьдин шаир Хуьруьг Тагьиран 110 йисан юбилейдиз талукь материалар газетрин чинрилай вирида хушдиз кIелзава. ЛГ, 2004, 21.II .... шаирдин [Е. Эминан. А. Г.] эсерар мукьвал-мукьвал чапдай акъудзава, вахт-вахтунда юбилейдин мярекатар тухузва, халкьдин марифатдин ( образованидин) идарайра кIелзава, чирзава, шаирри адаз чпин эсерар бахшзава. Д. Джамалов. Лезги литература Учебник. VIII кл.

ЮБИЛЯР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра юбилейдин межлис низ талукь ятIа, гьам. Адет яз, юбилейриз талукь макъалаяр, вири сад хьиз, сугъулбур ва саки садхьтинбур жеда. Абур кхьиникай юбилярдиз ва я кIелзавай касдиз вуч хийир аватIа, заз чидач. А. Къ. Шаирдин экв. За къе чи баркаллу юбилярдиз [Б. Салимоваз. А. Г.] рикIин сидкьидай яшарин къизилдин мад са кIар муьтIуьгъарун мубарак ийизва ва Аллагьдивай адаз халис дагъвидин сагъламвални, кIубанвални, илгьамни, дустарихъ галаз яру чехир хъвадай иштагъ эксик тахьун тIалабзава. А. Къ. Шаирдин экв.

ЮБКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дишегьлийри алукIдай, юкьвалайгьуз метIерал кьван яргъивал авай партал. - Гила секин тада вуна дах, тушни? ТахьайтIа, юбкадин цен акур кьван, атIам заз гъваш лугьуз, зигьин кур авунвай на а фугъарадин. М. Б. Спелар

ЮБУ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра яхун, усал балкIан. БалкIандикай юбу хьун балкIандин иесидивай я. Р.

ЮГ сущ.; йага, йига; йигарар, -йигарри, йигарра гьайванрихъ ругунар акална махсусдаказ гьазурнавай чкадал цуьлер гатуналди абурай твар акъуддай чка. Саларбандиз - ятар, Лежбердиз - малар, Юг гатайдиз - хвар, Динжвилиз ахвар, ЗатI жакьваз сухвар ХупI ярашугъ я. С. С. Квез вуч ярашугъ я. Риза, йига малар гъала, чан хва! А. Ф. Риза. Кьурагьай атай Сефералидиз юга хъсандиз фидай хвар авай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

* юг вегьин гл„ ни ругунри тIушунна цуьлерай авадаранвай техил, нагъвар, цIекIвер чара авун патал юрф-юрф цавуз гаралди гадрун. Виликдай нисиналди юг гатадай, нинсинлай юг вегьедай. Р.

* юг гатун гл.. ни гьайванрихъ ругунар акална махсусдаказ гьазурнавай чкадал цуьлер гатуналди абурай твар акъудун. Гьар атайда гатадай юг Им иессуз рат хьана хьи. С. С. Гьуьруьят. - Бес цан цайидазни арабачидиз, векь ягъайдазни юг гатайдаз, ахпа куьлер хкайдазни малар хвейидаз... сад хьтин гьакъи жедани? З. Э. Муькъвел гелер.

* юга цIап авун гл., ни дуьзгуьн кар чIурун.

ЮГЪ сущ.; -йикъа, -йикъа; -йикъар, -йикъари, -йикъара 1) суткадин экуь вахт. Заз алахьай гуьлуьшан югъ серин я. Е. Э. Дустариз. Эмин гада кIевиз шеда и къара. Е. Э. Эминни адан яр. 2) вахт. Гьар са касдиз гьа югъ хьуй ман. Сив ахьайна хъуьредай. Е. Э. КIани ярдиз. Пашман хьухь вун фейи къарал, Куьз хъел хьана, чан къарагуьз. Е. Э. Къарагуьз. 3) сутка. Пуд югъ алатна,. кьуд лагьай йикъалай эгечIна, цIуьрнуьгъриз минералар, ахпани алава хуьрек гуз башламишна. З. Э. Муькъвел гелер. 4) куьгь. колхозда гьар юкъуз чIугур зегьметдин кьадар къадурдай умуми уьлчме. И фермадин зеведишди вацра 15 югъ къачузва. И. В. Чирхчир. Анихъай атай табельщик Басарова, гъил хкажна, гьарайна: килиг гьа, лагьанач лугьумир, за куь югъ атIуда! КIвалах акъвазармир! З. Э. КУТВ-диз фена. Колхозчийри сада садаз йикъар пишкеш авун, садакай атIана муькуьдаз гун гьахълу яни, тушни гиманлу тир. А. А. Лезгияр. ☼ 1955 - йисан къайдайралди ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955), югъ гафуниз къар, къа, къуз вариантарни хас я. Гуьгъуьнлай акъатай йисарин орфографиядин словаррин изданийра и вариантар нормаяр яз къалурзамач. Чи фикирдалди, а формаяр рахунрин норма яз кьулурайтIа, чIалак гьерекат аннамишиз куьмекдай. * а патал алай югъ, базардин югъ, зегьметдин югъ, и йикъара, къияматдин югъ, муькуь югъ, хайи югъ, чIулав югъ.

* йикъа-йикъа нар. гьар са юкъуз. Йикъа-йикъа паяр гузва вуна заз Чамра хьиз. А. Ал. Рагъ ва рикI.

* йикъаркай (къаркай) са юкъуз нар. са сеферда. Къаркай са юкъуз Абдулбариди цIвенвай вичин бустандин цал хъийиз уста Абдурагьманаз эвер гуда. О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай.

* йикъалай къуз нар. къвердавай. И азардин ава тариф, Йикъалай къуз беден зайиф... Е. Э. За вуч ийин, Аман, Ребби?

* йикъан къарар, йифен ахвар амукь тавун гл., низ са никай ва квекай ятIани датIана фикирдик хьун. Амач заз йикъан къарар, йифен ахвар, Вакай жеда чандиз дарман, Серминиз. Е. Э. Серминазахъ галаз суьгьбет.

* йикъар, йифер акъудун гл., ни вахт акъудун. ГьикI акъудда йикъар, йифер, Акваз кIан я вун заз, гуьзел. Е. Э. Ваз маса яр хьана, гуьзел. Фана дуьньяда гъам чIугваз, Йикъар, йифер гьикI акъудда? Е. Э. Дустариз.

* югъ акун гл., низ 1) са гьихьтин ятIани мярекат кьилиз акъатай вахт хьун. - Гуьлселем къаридиз и югъ такуна кьена. Адаз, и югъ акунайтIа, гзаф шад жедай. А. Ф. Риза. Вун зи патав хьайи югъ акунайтIа, зак лувар киткидай. Зи жуьрэтлувилихъ сергьят жедачир... З. Э. Арифдиз ишара. [ХаназирикI]. И костюмрал Халкьдин Собранидин депутатвилин хаш алкIурдай югъ акурай! Ф. Б. Филиал. 2) шадвал, мурад кьилиз акъатай вахт акун. Фагьумна за бязи гъалар дуьньяда: Са-садбуруз югъ аквадач фанада. Е. Э. Мубарак.

* югъ акъудун гл., ни вахт ракъурун. Ам са кардин иеси я, кIвале, я туштIа чуьлда вичин бацIини галаз югъ текдиз акъудунин иеси. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* югъ-йиф талгьана нар. акъваз тавуна. Гъуьл амач лагъана, Ламунат диде руьгьдай аватнач. Ада, югъ-йиф талгьана, зегьмет чIугуна. Р. Исаев. Хуьруьн тIвар вине кьуна....

* югъ къандивай нар. къвердавай. Рушани, гьар сеферда гишин хьайила, физ яру калин крчар фитIиниз хьана. Руш югъ-кьандавай гумрагь, гуьрчег жез хьана. Ф. Бибихатун. Колхоздин кIвалахар югъ-къандавай чIур жезва. Тадидаказ серенжемар акуна кIанда. А. Ф. Газет. Хуьруьн кьилел югъди-йифди азад шагьвар къекъвезва. Югъ-кьандавай хуьруьн къамат цIийивилихъ элкъвезва. А. Мут. ЦIийи Макьар. Югъ-кьандавай хьана вагьши, Акъатна ам кIарарай, Жагъурзавай дестебаши Машгъул мурдар крарал... А. Ал. Билбил.

* югъ няни авун <жуван> гл. ни дуланажагъ са бубат яшамиш кьиле тухун. Заз са дарвални авач, зегьмет къачумир, стха. Герек авач, жуван югъ няни ая. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. - Вун хуьруьз хъфена кIанзава. Ахпа зунни хкведа. Гъана югъ няни авун герек аквазва заз... З. Э. Рамзият. КIелунар гадарна. Чарабуруз ада парталар чуьхуьз башламиш­на. Гьа икI ихила-будала ада вичин югъ няни ийиз хьана. З. Э. Гьуьлуьн лепеяр.

* югъ тагун гл., ни-куь низ-квез мумкинвал тагун. СикIре жанавур акурла, сас регъвез, вилик вегьей кIарабарни къахкъудиз, жанавурдиз гьич югъ тагуз хьана. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Гъуьлуь гьикьван гьуьрметар, тавазвилер ийизватIани, папа Шириназ са гьакьван гъуьнтI гуз югъ гузвачир. А. И. Къиргъин. Синонимар: гьелекун, хурук кутун, чин тагун.

* югъ(ди)-йиф(ди) нар. датIана. РикIер тIар яз, вилер югъ-йиф ишена... Е. Э. Тушни яр. Чубанар югъ-йиф чуьллера ктIана. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Хуьруьн кьилел югъди-йифди азад шагьвар къекъвезва. А. Мут. ЦIийи Макьар. Синоним: югъ-йиф талгьана.

* югъ-йиф атун гл., нел кьилел дуьшуьш(ар)атун.

* югъ-йиф талгьана нар. гьамиша. «Приз зиди я», - лугьуз, югъ-йиф талгьана, гьазур хьанвай ам. Н. Насруллаев. Кьве Мегьамед. Синоним: югъди-йифди.

* югъ-къандивай нар. къвез-къвез, артух жедай тегьерда. Югъ-къандивай жувни гьатна кIевера. Е. Э. Заз сабур гуз. Югъ-къандивай Мурсаланни Саиматан араяр къайи жезвай, садан гаф масадан туьтуьнилай хъфизмачир. Гь. Къазиев. "Гьайиф зи гъуьл". Югъ-кьандавай хуьруьн къамат цIийивилихъ элкъвезва. А. Мут. ЦIийи Макьар.

* юкъуз ишигъ (чирагъ(ар)] гваз къекъуьн гл., вуж лап дикъетдивди жагъин тийизвай затIунихъ къекъуьн. Им Дагъустанда кIелдайбур, чирагъ гваз къекъвена жагъурна', минетни авуна тухузвай вахт тир. З. Э. РСФСР-дин лайихлу духтур Сафаралиев. «Илиф» лагьайтIа, «бей» чидай кас чи хуьре, чирагъар гваз къекъвейтIани, жагъидачир, - лагъана Рамазана фекьидин суалдиз жаваб яз. З. Э. Зи Иван гьахъ я. Зегьметдин къамат къалурун гьамиша баркаллу кар тушни мегер? Муаллимри чаз гьамиша тарсар гьа и кардикай тикрарзавачирни? Мад заз ихьтин тема гьич юкъуз ишигъ гваз къекъвейтIани жагъидайди туш. Я. Я. Нурар ва хъенар.

ЮГЪДИ нар. югъ амай кьван. Югъди чил чIугунин крарал машгъул тир рабочияр йифиз казармадин чилел яргъи жедай. З. Э. КУТВ-диз фена. Адаз чизвай: Муг-Рагъа цIегьер хуьн адет туш, вучиз лагьайтIа кул-кус квачир мезрейра, сувара, гуьнейра цIегьер хуьн четин я, абурухъ югъди галтугна кIанда. Гь, Къ. Четин бахт. Югъди ракъини ифирна, датIана гьерекатдик кваз юргъун хьанвай хуьруьн куьчеяр, чуьллерай хтай суьруьйри, нехирри, няни серин шавгьарди хьиз цицIи авуна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* югъди-йифди нар. датIана, гьамиша. Ада югъди-йифди вичин тахай руш ахтармишда кьван ва руша яру калин крчарай виртни чIем фитIинзавайди чир жеда. Ф. Бибихатун. Синоним: югъ-йиф талгьана.

ЮГЪУН кил. ЮЗУН.

ЮГЪУР: * югъур хьуй! межд. са кас рекье твадайла, 'ваз физвай рехъ хъсанди хьуй′ манадин ибара. Гила уьтмиш хьухь. Югъур хьуй. Чаз вун чидач, ваз - чун. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ЮЗБА туьрк чина.

* юзба-юз хьун гл., вужни вуж чин-чинал гьалтун. Вавай жедайд няни ая, Са къуз юзба-юз хьайила. Е. Э. Вирт квахьайдаз.

ЮЗБАШИ туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хуьруьн кьиле авайди. Адаз хуьре юзбаши авайди чир хьана. Рушни галаз ам юзбашидин патав фена, Ф. Кесибдин хва Къагьриман.

ЮЗБАШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера хуьруьн чIехивал. Хуьряй къунши хуьрериз хабар ракъурна: бес, къачагърикай чун азад ийидай итим хьайитIа, чна ам чи юзбашивиле хкяда. ЛГ, 2004, 18. ХI.

* юзбашивал авун гл., ни хуьруьн чIехивилин къуллугъ кьилиз акъудун.

ЮЗУН (ЮГЪУН нугъ.) гл., вуч; -ада, -ана; -аз, -азва; -уз, -ан, -урай, -амир; юзун тавун, юзун тахвун, юзун хъийимир 1) акъвазнавай гьалдай акъатун, инихъ-анихъ гьерекатдик акатун. Къакъан синел пIинидин тар Тар галукьна юзазава. Ф. Гьа икI хъфена зун кIвализ агакьна. Кьве юкъуз зун гьич алай чкадилай югьун тийиз къатхьана. А. Ф. Лянет. Ам, къанди кьурди хьиз, юзаз тежез амукьна. Къ. Къ. КIири Буба. Са декьикьада пурпу живеда язух къведай тегьерда суза ийиз чабалмишай жанавур юзун хъувунач. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. 2) куьч., инкарв. формада тефин. Къуй чеб фирай, зун Магьмуд имидин патавай гьич санизни юзадач. А. Исм. Алукьдай ахвар.

ЮЗУРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -уз, -ин, -рай, -мир; юзур тавун, юзур тахвун, юзур хъийимир акъвазнавай гьалдай акъудун, инихъ-анихъ гьерекатдик кутун. Мани лугьуз ийида кьуьл, Хкажна кьил юзуриз гъил. Ш-Э. М. Синоним: галтадун, юзурун.

ЮКЪУЗ^{1 '} югъ существительнидин гунугин падеждин форма. Кил. ЮГЪ.

ЮКЪУЗ² нар. 1) суткадин рагъ алай вахтунда. Юкъуз ида тажирдихъ галаз санал кIвалахна, йифиз, идаз кьилди кIвал ганваз, им и кIвале хьана. Ф. Гьуьлуьн руш. И чIавуз руш пачагьди вири шегьердин элдиз хабар гуз туна: бес пака юкъуз. булахдал атана, и суьрет акурла, агь чIугур ксарин суд жеда. Ф. Гьуьлуьн руш. 2) са суткадин вахтунда. Са юкъуз фена, кьве юкъуз фена, пуд юкъуз фена, кьуд лагьай юкъуз им атана са гьуьлуьв агакьна. Ф. Гьуьлуьн руш. Гьар юкъуз хуьрек недалди вилик зур сят амаз гьазурнавай дармандикай са гъвечIи тIуруна авайди неда. Ж, 2002, 1. VIII.

ЮКЬ сущ.; -ва, -ва; -вар, -вари, -вара 1) инсандин бедендин кьакьанвал кьве патал (кIвачерихъни кьилихъ) пай жезвай чка. Ажеб ширин рахада мез, Юкьва ( а)ваз камар акуна. Е. Э. Гьуьруьдиз ухшар акуна. Кесибри юкьвар тIарна кIвалахда, Кеспи - цан цун, мал хуьнуьх, йигар Девлетлудивай ижарада кьаз алахъда... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) са куьн ятIани вири терефрихъ сад хьтин мензил алай чка. Пелен юкьва аквазвай нурдин хал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Санал гуз хьайитIа садакьа, Жеда куьн межлисдин юкьва. С. С. Фекьияр. 3) тайин вахтунин давамвал кьве патал пай жезвай ара. Йифен юкьвар тир. З. Э. Муькъвел гелер.

* юкь агъузун гл., ни низ минет авунин лишан яз са нин ятIани вилик юкь гьалдун. Гьавиляй на хъуьруьнин нур Какатайвал пайиз тахьуй, КIус паталди агъузиз юкь, Жув ялтахрин тайиз тахьуй. А. С. Хцихъ галаз ихтилат.

* юкь хун гл., ни нин къуватдай вегьин, къуватсуз, жансуз авун. Рабочий классди пачагь тахтунилай гадарна. Дагъустанда гъуьрият хьана. Девлетлуйрин юкь хана. М. Мамеджафаров. Тек гуьмбет.

* юкьварар кьун гл., нини ни вуж кьуватлу ятIа чирун патал, сада-сад кIаник кутадай акъажунрин жуьре. Куь хуьруьнви жегьилар Гаргаридин къужахдив Юкьварар кьаз эгечIрай... Ф. Бахтавар

* юкьни юкь сущ. юкь тир чкадин юкь. Махлукь хуьквезвай рекьин юкьни юкьвал дишегьли къужахламишна, адаз пIагьар гузва. Мад чка амачни мегер? А. А. Лезгияр. Кьурагьрин хуьруьн юкьни-юкьвал Хъикъеррин магьле ала. ЛГ, 2003, 4. ХII. И еке дараматдин. къенепата юкьни-юкь тирвал ракьун мягькем дестекри мискIандин кьве патан цларни сад-садахъ галаз алакъалу авунвай. ЛГ. 2004, 15. VII.

ЮКЬВАН прил.; кьве касдин, еридин, чкадин юкьва авай, юкьванди тир. Ахпа гачал кIула фекьидин мейитни аваз юкьван папан ракIарихъ фена... Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. Зи вилик юкьван яшарин, кьил саки лацу хьанвай кас ацукьнава. Ж. Гь. Руьгьдин, рикIерин къелечи.

* юкьван асирар [виш йисар] сущ. вад виш лагьай йисарилай цIувад лагьай виш йисаралди авай девир. Гьайиф хьи, лап къадим заманайрани, юкьван виш йисарани, чи йикъарани жегьил несилдиз тербия гунин карда хизандин, диде-бубайрин роль инкар авунал машгъул алимарни хьана. К, 1989, 1. II.

* юкьван виш йисар кил. юкьван асирар.

* юкьван гьисабралди (гьисабдалди) нар. я гзаф тушиз, я тIимил тушиз.

* юкьван лежбер сущ. варлувилиз килигайла, кесибрилай вине, девлетлуйрилай агъада авай лежбер. Кесиб лежберар чи даях ятIа юкьван лежберарни чи патаз гъиз алахъун лазим я. А. И. Самур. 2003 - йисан нетижайриз килигна, республикадин амай дагълух районрилай тафаватлу яз, Ахцегь районда зегьметчийриз, юкьван гьисабдалди, виридалайни кьакьан мажибар ( 2350 манат пул) ганва... ЛГ, 2004, 15. VII.

* юкьван мектеб [школа] сущ. юкьван образование гудай мектеб, муьжуьд йисан мектебдилай вуздиз фидалди кIелдай мектеб. Газетрин редакцийри чпин къвалав литературадин кружокар тешкилуналди, анра юкьван школайрин преподавателрив, партийный, советрин ва маса работникрив лекцияр кIелиз туналди чи литературадин гележег тир жегьил писателар чIехи авунин кардик лайихлу пай кутада. К. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. Юкьван школадин аялриз ва хайи халкьдин фольклордал рикI алай ксариз теклифзавай махарин и кIватIал чеб фадлай печатдиз акъатай ва гила лап кьит хьанвай... ктабрикай менфят къачуна туькIуьрнавайди я. Гь. Гашаров. Сифте гаф.

* юкьван тар сущ. инсандин ва гьайвандин юкьва мефт аваз, сад-садан гуьгъуьналлай уьнуьгар хьтин кIарабрин цIиргъ. РикI рекъизва, гуя, вини ккIал квай булахдин кьайи цин стIалар, адан юкьван тарцяй агъуз цIуьтхуьнзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: кьулан тар.

* юкьван тар хуй! межд. 'кьий, кьирай, амачир гьалдиз атурай' манадин экъуьгъун, Дидеди гай нек гьалал тахьайбур! Зулум къуй кьилел, Хурай тар юкьван, Дуьньядикай пай, рузи атIайбур! Н. И. Бес я зулумат.

ЮКI сущ.; -у ни, -уна; -вар, -вари, -вара са метрдин яргъивал. Шивцел алай пурарал инихь, анихъ цIуд юкI алай. Ф. КIеви ахвар. Валчагъ патал са кьуд-вад юкI тамам я... Е. Э. Яру, цIару гуьллуь чит. Гваз фериди вад юкI агъ я... Е. Э. Змина, вич рекьидайла, лагьай чIал, ЦIемуьжуьд юкI алай мугьманханадин чилик, вичел кьур еке гам авайди, Уьзденаз масабурун сиверай атай ванер тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* юкIвар-чипIер ягъун рах., гл., ни са месэла гьар патарихъай алцумун, фикирар авун. ЧIехи хва Жафера пара хиялар авуна, юкIвар~чипIер яна, эхир лагьана... А. Ф. Бубадин веси. - Хузайинди им накьан югъдини сенвен йифдини юкIвар-чипIер ягьайдалай кьулухъ кьабулнавай къарар тир. З. Э. КУТВ-диз фена. Гьеле чи ихтиярда юкIвар-чипIер ягъун патал са къад декьикьа ама. И. Къ. Смоленский чилел. Бес маса рехъ, арзадин «азар» галукьдай маса чка, маса кас гьинава? – юкIвар-чипIер яна. К., 1989, 22. ХI. I. Дидед чIаларин гьакъиндай муаллимри гзаф рахунар авуна, юкIвар~чипIер яна... Х. Шайдабегова. Дидед чIал чируниз артух фикир.

ЮЛДАШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) санал къугъвазвай, физвай кеспи ийизвай ксар сад муькуьдаз. Къах акурла, хьана кац шад, Юлдаш галачиз, гьатна сад. Е. Э. Къах тIуьр кац. Ви юлдаш ама тек ялгъуз... Е. Э. Яру яц. Вуж ваз даим юлдаш. ятIа рекьера, Яргъаз жемир, гъам ваз даим дестек я. М. Б. Вуж ваз даим юлдаш ятIа рекьера. Гьалтна юлдашрилай кIвенкIве, Тагьсиб туна вичин рикIе, Данаяр хьиз цуьлер еке, -Заз гьадан зегьмет акуна. С. С. Заз Инжиханан зегьмет акуна. 2) ктаб паб. Райондай ваз кIвалахни жагъурда чна, ви юлдашдизни са чка аквада. Вуна адаз акьван яб гумир. Вахь жуван итцмвал хьухь, жуван лезгивал хуьх. Раб гьинихъ фейитIа, гъални гъанихъ фин лазим я. Итим кIвалин раб я, пабни - гъал. А. Къ. Нехирбанни лекь, Чун ирид кьил хизан я. Зунни зи юлдаш. пенсонерар я. ЛГ, 2004, 20. 1V. 4) куьгь. советрин девирда тамамарзавай къуллугъдиз ва я санал кIвалахзавайбуру чпи чпиз гьуьрмет авунин лишан яз, фамилиядихъ галаз лугьудай гаф. И кардин тахсирлу вунни я, юлдаш Мерданова. З. Э. Муькъвел. гелер. - Юлдаш Мирземегьамедов, вири гьа наряддиз килигна ийиз хьайитIа, им буран яни? - вичин кьилиз тIампI язава трактористди. Б. Гь. ТIварун стхаяр. 5) т-б, в.. кьилдин кас. Чпик такьат квай, еке мумкинвилер авай бязи юлдашри чи халкьдин гзаф важиблу и мярекатдик ["Шарвили" эпосдин сувар яз тухузвай мярекатдик. - А. Г.], вучиз ятIани, кьил кутазвач. ЛГ, 2005, 28. VII.

ЮЛДАШВАЛ сущ.; -или, -виле; -илер, -илери, -илера чеб-чпиз мукьвавилинни дуствилин алакъалувал. Гьам жуваз фу неда на, гъам са вацIуд рипе техилни къачуда. Ваз юлдашвиле вун хьтин сад чна мад аквада... А. Ф. Риза. Яваш-яваш, чпизни хабар авачиз, юлдашвал, дуствал муьгьуьбатдиз элкъвена... А. А. Умуд.

* юлдашвал авун гл., ни низ 1) чеб-чпиз мукьвавилинни дуствилин алакъалу хьун. Са шартI ава: эгер вуна эхирдалди юлдашвал ийиз ва гьар са карда заз куьмек гуз хьайитIа, зун рази я, - жаваб гана Рамзията. З. Э. Рамзият. 2) сада масадаз пабвал ва я гъуьлвал авун. - Кьейи гъуьл зи рикIелай фенвач, чан вах, я финни ийидач! Ам рикIе аваз, завай масадахъ галаз юлдашвал ийиз жедач. З. Э. Муькъвел гелер.

* юлдашвилин суд куьгь., сущ. санал кIвалахзавайбурукай сад тахсиркар хьайила, адаз юлдашри жаза гудай мярекат. Вуч хабар я, белки къе ваз Чи маякри са кар кьуна. Юлдашвилин суддин вилик Тухванани япар кьуна? А. С. Муьфтехурдин кьилихъ лайлай.

. ЮЛДАШВИЛЕЛ || ЮЛДАШВИЛЕЛДИ нар. мукьвавилинни дуствилин алакъаяр, гьиссер аваз. Гьар са карда кIвенкIвечи даим Ада пара зиреквилел, Кьуна чуькьвена чи гъилер. Жузунарна, юлдашвилел Хъуьрез чIулав хци вилер. А. Ф. Эм-Тэ-Эс.... ада колхоздин седридиз юлдашвилелди лагьана: - Бес гишила ацукьдани? - Чайхана ава хьи. Гьаниз фида. А. А. Лезгияр.

ЮМОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра инсандин кимивилер, кьилел атай крар хъуьруьнардай тегьерда къалурун, абурал, рикIе писвал авачиз, хъуьруьрун. Сатира ахтармишзавай са бязи ксари сатирани юмор сад муькуьдаз лап яргъа бур яз гьисабзава. Р. Къадимов. Етим Эминан айгьамдин ва зарафатдин шиирар.

ЮМОРИСТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра юмордин эсерар кхьидайди.

ЮМОРИСТВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера юмордин эсерар кхьидай пешекарвал.

ЮМШАГЪ¹ туьрк, прил.1) векъивал авачир, регьятдиз кьвечIил жедай. Айнадин юмшагъ чими гъил кьунвайла, рушан рикIин вири чимивал гадади ва гададин муьгьуьббатдин къуватни руша мукьувай гьисс авунай. Гь. М. Гезентидин эхир. Синонимар: хъуьтуьл, тентес. 2) регьимлу. Инсанарни гьахьтин умунбур жеда. Къал, туьнтвал абуруз тIебии кар туш. Секин, юмшагъ инсанар. Ахьтин юмшагъ инсанрин арада Качалан хва сад лагьай чка кьазвайди я. Ам сиве тур тIубни кIас тийидай кьван секин кас я. З. Э. Рамзият Синонимар: умун, секин.

* юмшагъ хьун гл. юмшагъ гьалдиз атун. Гагъ жеда вун пара алчах, Кепекдик вун жедач анжах, Гагъ ви гьалар жеда юмшагъ, Гагъ жеда векъи, Дагъустан. С. С. Дагьустан.

ЮМШАГЪ² нар. хъуьтуьлдиз. Ахпа моряк рахана: Эхь, халаяр Ухшар ава Каспи гьуьлуьн лепейриз - Юмшагъ акваз гьида кьилел балаяр... А. С. Дишегьли.

ЮМШАГЪАРУН гл., ни-куь вуч; -да, -на; -из, - зава; -а, -ин, -рай, -мир; юмшагъар авун, юмшагъар тавун, юмшагъар тахвун, юмшагъар хъийимир юмшагъ гьалдиз гъун. Пальто аязди тIарамарнавай, амма гила кIвалин чимивили ам юмшагъарзавай. З. Гь. Ахварай авудай аваз. Синоним: хъуьтуьларун.

ЮМШАГЪВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, - илера 1) юмшагъ тир гьал. Ви киферин юмшагъвилел Ашукь тир зун аял хьиз... А. С. Кифер. Синоним: хъуьтуьлвал. 2) куьч. регьимлувал. Амма и регьимлувал, рыкIин назиквал, инсанрихъ галаз мегьрибанвал, юмшагъвал ада гьар низ хьайитIани багъишнач. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Синоним: хъуьтуьлвал. Антоним: векъивал.

ЮМШАГЪВИЛЕЛДИ нар. юмшагъвал хас яз. Абур [аялар. А. Г.] пара кутугнавай кьайдада ацукьнава, чIехибурухъ галаз рюмкаяр гелязава, пара юмшагъвилелди цIипицIрин яд сивихъ гъизва. А. А. Лезгияр. Синонимар: хъуьтуьлдаказ, юмшагъдаказ, юмшагъдиз. Антоним: векьивилелди, векъидаказ.

ЮМШАГЪДАКАЗ нар. юмшагъ яз. Юмшагъдаказ физвай гимн аквазва. А. С. Руфунал залан дишегьли. Синоним: хъуьтуьлдаказ, юмшагъвилелди, юмшагъдиз. Антоним: векъивилелди, векъидаказ.

ЮМШАГЪДИЗ нар. юмшагъ яз. Цавдара цIалцIамдиз, юмшагъдиз кьилел чархар язавай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: хъуьтуьлдаказ, юмшагъвилелди, юмшагъдаказ, юмшагъдиз. Антоним: векъивилелди, векъидаказ.

ЮН сущ., текв. кь.; -ди, -да къайда КIвалах ийидайла, тади къачумир, кар вичин юнда аваз фидай адет я. А. Эсетов. Шаирдин тарсар.

ЮНГЪВА туьрк, сущ. мишердалди атIузвай, атIай кIарасдикай хкатзавай гъуьр хьтинди. Мишердин сарари хци Ширхзава, ширхзава - Юнгъвадин пилтеяр ичIи КIвахзава, кIвахзава. А. Къ.

ЮНКЕР урус, куьгь., сущ.: -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) пачагьдин девирдин Россияда армиядин милицавилин курсар кIелнавайди. Эхирдай Куьредин округдин идарадин векил яз наиб, милициядин юнкер Халидбег Юсуфханован къулни ала. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) дяведин, милициядин школада кIелзавайди.

ЮРГЪ сущ.; -ади, -ада; -ар, -ари, -ара гужлу къати марф кваз жедай гар. КичIе жеда, буба, бегьем, КIамара юргъ рахадайла. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Марфадин ири стIалар кьериз-кьериз аватиз башламишна... Юргъ акатна, М. В. Гьарасатдин майдандал. Амма гила а мишекъат йисара шад манияр лугьудай, чаз лайлаяр ядай къавах, на лугьуди, чахъ гъариб хьана, шехьзава. На лугьуди, гараризни юргъариз, мичIи йифериз ялгъузвилин мани лугьузвай, на лугьуди, зун хтанвайди чиз, зун вичин патав ацукьнавайди гьисс ийиз, заз вичин дердер-гъамар ахъайзавай. Р. Гь. Зи ирид стха.

ЮРГЪА¹ туьрк, прил. зарбдиз фидай. Гьасятда, юргъа балкIанрал ахьахна, фейи нуькерри, рекьин юкьвал са дерин фур эгъуьнна, аниз яд ахъайна. Ф. Акьуллу данарбан. Гуьгъуьнлай, кIамуз эвич]завай гьяркьуь рекьяй масад малум хьана. Ам чIулав юргъа балкIандал ала. Н. М. Къизилдин хтар.

* юргъада гьатун гл. тади кваз рекье гьатун. Яргъа далдам ширин-ширин рахада, Фикир тийиз гьаниз гьатда юргъада. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз.

ЮРГЪА² сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра зарбдиз фидай балкIан. КIвачи-кIвачи агакьдач. Акьах ман чи юргъадал. А. Ал. Экв халу.

ЮРГЪУН прил. галатай, къуватдиз, ашкъидиз зайиф. Зи дуст, белки ви рикIелни алама Гатуз дагъда чаз яд гайи булахар, Юргъун чIавуз къалурай чаз аламат... А. С. Телер. Мад са югъ фена, булут хьиз бумбуш, Беден хьиз юргъун инсандин нахуш. Х, Х. 2003 - йисан 12-сентябрь.

* юргъун хьун гл., вуж-вуч галатай, къуват амачир гьалдиз атун. Са шумуд йикъалай юргъун хьана фикирдик акатнавай Мегьамедрасул хуьруьз хтана. А. И. Самур.... тIалди тухвана, тIубни юзурдай такьат чанда амачир, беден гьакI юргъун хьана. А. Э. ИкIни жеда кьван. Йифен юкьвариз, юргъун хьанвай стхаяр ахвариз фейила, Усмана абурун вар гатада. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

ЮРГЪУНАРУН гл., ни-куь вуж-вуч юргъун гьалдиз гъун. Фадлай чидайбур хьиз имам диндирмишна, жегьил-жаван гьиргьирчиярни худда туна, мехъерин гьафа-сафади юргъунарнавайбурни уяхарна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

ЮРГЪУНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, ~ илера галатай, къуват амачир гьал. Экуьнахъ юргъунвал алат тавуна, ахварни тахьана, мад векь ягъиз дагъдиз физвай рекье Велибега Сефибегаз хъел кваз лугьуда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Амма кIвализ агакьай зун юргъунвиляй гьасятда месел ярх хьана, ахвариз фена... ЛГ, 2004, 26. VII.

ЮРГЪУНВИЛЕЛДИ нар. юргъунвал хас яз. Синоним: юргъундаказ, юргъундиз.

ЮРГЪУНДАКАЗ нар. галатай, къуват амачир гьалда аваз. Нянихъ геж юргъундаказ Хквезва хва синелай. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Синонимар: юргъунвилелди, юргъундиз.

ЮРГЪУНДИЗ нар. галатай, къуват амачир гьал хас яз. Гъед хьана зун йифен цавал, ЭвичIна ви балхундихъ. ЧидатIа ваз, элкъвейди вал, Ви ахвар хуьз юргъундиз. Г. Селимова. На чар кхьихь. Синонимар: юргъунвилелди, юргъундаказ.

ЮРД туьрк, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) хуьр. Юлдашар, заз Урусиятдавай кьван юрдар акуна. С. С. Заз Урусият акуна. 2) бубайрилай амай кIвал, бине кутуна ацукьнавай чка. Зи гаф, сивиз кьей хва, гьа сад я: заз вуна, михьиз хуьруьз хтана, чи бубайрин юрдарин аявал хъувуна кIанзава. я. А. Къ. Нехирбанни лекь.

ЮРК сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) шуькIуь яргъи тIвал. Тахтадални терез алай. А патални кьакьан, са юркунал ихьтин малумат алай.... А. А. Лезгияр. 2) хъархъар юзурдайла. ишлемишдай махсус пая. Синоним: пая.

ЮРТ туьрк, сущ.; -а, -а; -ар, -ари. -ара гьайван, сад хьиз виликан эрчIи ва кьулухьан чапла ва я виликан чапла, кьулухъан эрчIи кIвачер сад хьиз вегьез-вегьез чукурун, катун, фин. Вуч герек я акI хьун лавгьа, Течирла ваз юртни юргъа. Жув гъисабиз Дуьньяд кавха, Эркекни дишид тийижиз. С. С. Лавгъа шаирдиз.

* юрта(да) хьун гл., вуж са нихъ-квехъ ятIани къекъвез яргъалди ва зарб гьерекатар авун. Риза пакамлай няналди кIвачин кьилел, жавабдар поступал акъвазна, инихъ-анихъ юрта жедай. А. Ф. Риза. Жаван Къаюм куьчеда низ герек хьайитIани, гьакъи авачир батрак тир. Ам юга авай балкIан хьиз, пакамлай няналди юртада жедай. З. Э. КУТВ-диз фена.

* юрта гьатун гл., вуж тайин са мензилдиз чукуриз гьазур тир гьалда гьатун. Са герендилай анихъай къалма-къариш ванер акъатна, ахпа юрта гьатна чукурзавай, кьуьне буш кварар авай, гъилерик чайданар, гичинар квай рушарин десте пайда хьана. А. А. Умуд. Шадвилер ийизвайбур, кьуьлер авунал машгъулбур, свас тухуз гьазур хьанвайбур юрта гьатнавай. И. В. Чирхчир.

ЮРФ¹ сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) къуьнерин далу пад. Гьайиф вахъ галаз акъудай уьмуьр! - ада лап хъел кваз чилиз тфу гана, перемни юрфарал акьалжна, кIваляй экъечIна. З. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Сартан къакъан буйдин, гьяркьуь юрфар, цIалцIам тушир, рикIиз чими сифет. авай... инсан тир... А. И. Къиргъин.... са пуд пая ламран юрфарилай чугурла, айвандик квай мугьман япар хкажна акъвазна. Ф. Далалубегьли. 2) дагъдин, тепедин кIукIварив гвай чка(яр), Сергьят чIугваз Шалбуз, Шагьдин юрфарал, Чигалийри чиг хъвазмачни чIурарин? З. Къ. Мердали Жалилован 60 йис...

ЮРФ² сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара юг гатана куьтягьайла, техил пуларикай, цIекIверикай михьун патал цавуз вегьедай тадарак.

ЮСУФ араб, прил. гуьзел, надир. Зи гьалдикай ярдиз хабар авач жал, - Юсуф Зуьлейхадиз ухшар, гуьзел яр. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. ☼ Юсуф -мусурманрин кьисадин герой я. Адан тарих Къуръандин 12 суьреда, Библиядин ("Бытие", паюнин 37 - 50) ганва. Тарихдин мана, вири патарихъай сад хьтинди туштIани, абурухъ умумивал ава. Умуми тарих ихьтинди я. Иаков (Якъуб) пайгьамбардиз Иосиф (Юсиф-Юсуф) тIвар алай гада хьана. Ам вичин стхайрилай гьам хъсан къилихралди, гьам гзаф гуьрчегвилелди, гьамни дерин акьулдалди тафаватлу тир. И кар себеб яз, ам Египетдин фиргъаванрин чIехидаз, Патифараз, такIан тир. Стхайри ам маса гана. Патифара кIвале Юсуфа гъил хкIур гьар са кардин хийирлу нетижаяр акурла, кIвалин иесиди адакай еке ихтибарлу кас авуна. Юсуфан гуьрчегвилел ашукь жеда Патифаран паб, Зулейха, амма Юсуфа вичин иесидиз хиянатвал авунач, папа, и кардай Юсифал буьгьтенар вегьена, гъуьлуьв ам дустагъда тваз тазва. Дустагъдани Юсуф вичин къенивили хуьзва, ам анай акъатзава ва яргъал ва марагълу уьмуьрда 110 йисан яшда аваз кьена. Библиядани Къуръанда авай и агьвалатди кьиблепатан эдебиятда са хейлин эсерар арадиз гьана ва абура, Патифар кьейила, Юсуф адан паб Зулейхадал эвленмиш хьана лугьузва. Библияда Юсуф Патифаран руш Асенефал эвленмиш хьана лугьуз кхьизва (Бытие, гл. 4], 50). Гьам хашпересрин, гьам мусурман эдебиятда Иосиф-Юсиф-Юсуф гафунихъ пуд мана хьана: 1) Иаков-Якъуб пайгьамбардин гада; 2) гуьрчег инсан, гуьрчегди; 3) гуьрчег, гуьзел.

ЮТУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, ~ра кIвачин метIелай винелди къалчахдал кьван тир пай. Я жанавур... Эгер ваз гьакьван гишинзаватIа, зи ютурдилай кьулухъай са мадара ая жуваз, - лагьана адан фендигарвал чир хьайи деведи. Ф. ЦIаруди гьеле юзазмаз къуьрен ютурдай са кIус як акъудна, хам алуднавай чIук эцигна, чIулуналди кутIунна. Б. Гь. Заз эвера.... къаткай чкадал жува-жуван ютурар, метIер гатут, вагай гьикI жедатIа, гьакI. М. Ж. Зи кIвачер гьикI сагъарнай.

ЮХСУЛ туьрк, прил. вич хьтинбурун арада якIа-чIарчIе авачир. Икьван гагьда аквазвайбур кьуру къумлухарин кьериз-цIаруз гъалтзавай юхсул кишлакар тиртIа, гила вилерик акатзавай хуьрер къацу чIурар, багълар-салар галайбур тир. А. Къ. Фу гадарунин буйругъ. Синонимар: нахуш, сагъсуз, шикеста, юхсул. Антоним: кIубан.

* юхсул хьун гл., вуж-вуч. юхсул гьалда хьун. Аялрин кIвализ кам къачур сифте йикъалай Шекера вич етим, набут, юхсул хьанвай и гунагьсузрин сирдаш, умудлу даях диде хьиз рахаз хьана. К. К. Диде хьайи югъ,

ЮХСУЛАРУН гл„ каузат., никуь вуж-вуч юхсул тир гьалдиз гъун. Масад юхсулариз алахъмир, жув юхсул жеда. Р. Им гатфарин сувар я, Чи шадвилин сувар я, Мишекъат вахт я йисан, Юхсулардай мал, инсан. Ж. Мурадалиев. Яран сувар.

ЮХСУЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери. -илера юхсул тир гьал. Чи авамвили чун юхсулвиляй акъуддач, чун масабурун вилик бедлемни жеди, - олова хьувуна Рамиза. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: нахушвал, сагъсузвал, шикеставал, юхсулвал. Антоним: кIубанвал.

ЮХСУЛВИЛЕЛДИ нар. юхсулвал хас яз. Юхсулвилелди кьил акъуддалди, викIегьдаказ кьил атIун хьсан я. Р. Синонимар: юхсулдаказ, юхсулдиз. Антоним: кIубандиз.

ЮХСУЛДАКАЗ нар. юхсул гьалда аваз. Юхсулдаказ рахамир, вун юхсулди хьиз жеда. Р. Синонимар: юхсулвилелди, юхсулдиз.

ЮХСУЛДИЗ нар. юхсул яз. ~ Зун са кесиб къари я, къекъвез-къекъвез иниз акъатнава, - юхсулдиз жаваб гана къариди. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Синонимар: кIубандиз, юхсулдаказ, юхсулвилелди.

Я

Я¹ [йа] урус, сущ.; -ди, -да; -Пар, -йри, -йра алфавитдин яхцIурни вад лагьай гьарф. 1) гафуна вичелай слог башламиш жедайла, гьакIни ачух гьарфунилай кьулухъ кьве сес къалурда: [йа]: яб -[йа]б, къаяр - къа[йа]р. 2) са бязи гафара [а]динни [э]дин арада авай [аь] сес къалурда, месела: сят, вяде, дяве. Эмирдин формада ядинни ядин арада авай са жуьре ачух сесинал акьалтIнавай глаголрин группа эхирда я аваз кхьида. Я гьарф ихьтин глаголрин гилан, алатай ва кьвезмай вахтарин формайрани кхьида... Месела: кя, кямир, кяна, кяда, кязава, эця, эцязава, эцяна, эцяда ва икI мад. Лезги литературный чIалан орфографический къайдайрин свод туькIуьрайбур: Гаджиев М, Алкадарский А. К.

Я² куьм. гл. са кар, вакъиа хьайиди, тирди, тестикьардай гаф. Вун жагъайдаз хупI девлет я, Туькезбан. Е. Э. Туькезбан. ГьакI я, девлет кIвачерик квай кас виридалайни къуватлу я. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. - гьар вуч ятIани, гьамни гьакь я, гьамни лайихлу пенсионер я... Ам тек инсан я, гьамни рикIелай ракъурмир. Гь. М. Хуьруьн муьфтехуьр. Антоним: туш.

Я³ кIус асул падежда авай существительнидихъ галаз ишлемишнавайла, ам тамамдаказ авачирди, тахьайди, инкардайди къалурдай гаф. Я Шекида, я Ширванда, я Хизрида, я Нуьгеда, Белки, гьич жеч ихьтин емиш. Е. Э. Чуьхвер. Я югъ чидач вичиз, я йиф. С. С. Гьарда вичикай хан ийида. Я балкIан авач, я алкIидай яц, Я кьурадай багъ, я такьадай вацI. Х. Х. Рехъ алатнавай...

Синоним: не.

* я Аллагь кIус са низ ятIани писвал ва хъсанвал гун Аллагьдивай тIалабдайла, ишлемишдай ибара. Ам яратмиш авур касди Вич, я Аллагь, лал авурай. Е. Э. КафтIар кьаридиз.

* я гуж тахьайди рах., обр. дишегьлияр сад-садав рахадайла, ишлемишдай ибара. Я гуж тахьайди, чаз и ник куьтягьиз кIанзава. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

* я гьая, я пая мисал 'алакъадин месэлаяр я намусдалди, я дяведалди гьялда' манадин мисал. Я гьая, я пая, - лугьузва халкьдин мисалда. Ана лугьунар ва гъавурдик кутунар гзаф хьана. Амма классдин душмандиз тIимилни ван хьаначир. З. Э. КУТВ-диз фена.

* я хва кьей кас рах., обр. мягьтелвилин ва я такIанвилин гьиссер аваз рахадайла, ишлемишдай ибара, Я хва кьей кас, - лагьана Бубади, зун вахъ цаварал къекъвезвай, вун заз чилерилай жагъана хьи. Тадиз эвичI садра арабадай. Къ. Къ. КIири Буба.

Я⁴ кIус нив рахазватIа, адан фикир желб авун патал ишлемишдай гаф. Къвез хъфида вун булахдал, галаз таяр, я, бахтавар. Е. Э. Я бахтавар.

* я киф атIайди рах., обр. дишегьлийри, чеб-чпив рахадайла, къаргъиш яз ишлемишдай ибара. -Дах, дах, - лугьуз, руша адан кьил юзурзавай. Рушай гьарай акъатна. Вуч хьана, я киф атIайди? - дидени, муькуь рушни акъат хъувуна. М. Б. Футболист.

* я кьарай атIайди (атIайбур) рах., обр. итимар, сад-садав рахадайла, ишлемишдай ибара. - Я кьарай атIайбур. югъ нисини жезва... Са кьас фу недалди. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

* я Сад Аллагь! межд. мягьтелвал, наразивал, шадвал къалурдайла, ишлемишдай ибара. Я Сад Аллагь, кьенин югъди зи вил рекьи тухузвай, пакамахъ кIвалер михьдайла, мугьманхашни акуна. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

* я хвайди нугъ., обр. тай-туьшдихъ галаз рахадайла, адан фикир желб авун патал ишлемишдай гаф'. - Урус Абас адан хуьруьнви гьикI жеда, я хвайди?-суал гана масада. З. Э. КУТВ-диз фена.

Я⁵ кIус сад-садан къаншарда авай манайрин предложенидин членар алакъаламишзавай гаф. ИкI чидайтIа, зун фидачир, Я фейила, чин гудачир. Е. Э. Мугьмин тун тавур папаз. Я гьакъикъат, я шариат, я тIерикъат Гьинава? Е. Э. Гьинава.

* я йифиз (йифен) ахвар авач, я юкъуз (йикъан) кьарай 'эсиллагь маса кардив эгечIдай мумкинвал авач' манадин ибара. Гуьлназаз я йифиз ахвар авач, я юкъуз кьарай. И. А. Гуьлназ.

* я тахьайтIа союз къаншарвал къалурдай ибара. ГьакI ятIани, амукьайла субайдиз, Я тахьайтIа, гъетрехъ галаз, вили тир, Цавариз ваъ, дишегьлидиз лайлай хьиз, Лугьузва за: « Чухсагъул ваз, кIаниди!». А. С. Чухсагъул ваз. Ваз са шешел къизил кIандани, я тахьайтIа са шешел акьул? - Акьул. - Гьарда вичиз авачир затI тIалабир кьван. "Самур" газ., 2002, 19. Ш. Синоним: я туштIа.

* я туш [туштIа] союз къаншарвал къалурдай ибара. Сифте килигайла, ам Бакуда, я туш Тифлисда янавай шикил хьиз жезва. ЛГ, 2003, 25. XII. Дагъустандин ва Россиядин гъакимри Азербайжандин гьакимрихъ галаз кьве патазни хийир жедайвал, икьрардал атана, меслят авуна, чи товар Азербайжандин базарриз ахъа авуртIа, я туш келемар кьабулдай пунктар ачухайтIа жедачни бес? ЛГ, 2004, 5. VШ. Белки, Велимета анал чпин тухумди чIугур зегьметар аннамишзавай жеди. Я туштIа, бязибуру хьиз, адани чпин никIел дамах ийизвай жеди. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: я тахьайтIа.

* я тIиб <кIаник>, я тIаб <кIаник>! межд. «хьайиди ана жеда» манадин ибара. Сятдин кьвед хьана. «Я тIиб кIаник, я тIаб кIаник!» -лагьана, Махсуда сиристав яна. Ахпа фарсункаяр туьхуьрна. З. Э. Муькъвел гелер. -Ваъ, акI жедач, - рахана Камал вич-вичик, буругъдиз гьахьиз-гьахьиз, - садра килигна кIанда. Бубайри лугьудайвал, я - тIиб, я - тIаб. Б. Гь. Вили вилер.

* я чухулди, я азулди мисал 'я гзафди, я тIимилди' манадин ибара. Вучиз агъанал алай совхозда инсанар чеб кеспидал ракъуруниз минетчи жезва? Вучиз лагьайтIа вацра кьве сеферда адан гъилиз векьрекьдайбур къвезва. ТахьайтIа вуча? Фена кIвалахал хтана. Фена. Хтана. Гьан, кхьихь зегьметдин йикъар, къе кхьихь, пака кхьихь, муькуь къуз кхьихь... Са вацра кхьихь. Са йиса кхьихь. А кьиле ахпа я чухулди, я азулди. Б. Гь. Къарид руш. {азерб.: я чох олды, я аз олды}.

ЯБ¹ сущ.; -пу, -па; -пар, -пари, -пара инсандин ва я гьайвандин кьилин кьве пата вич шкьуьнтдин къабухдин кIалубда авай вири жуьрейрин ванер кьабулзавай орган. Яб авачиз ван жериди Вун я хьи... Е. Э. Иллагьи. - Эгер мад гьа сифте хьиз ТахьайтIа, - ЦIаруди гьакIани шалам кьван вичин яб кьуна чIугуна, - за эй яб атана гадарда. Б. Гь Заз эвера. Вун лал хьунихъ хьанва цIигел. Къабулзамач япу сесер. С. А. Зун чIалахъ туш. * ламран япар, кьифрен япар.

* яб атIайдаз тум къекъуьрдай кицI сущ. жуваз зиян гайидаз ялтахвал ийидайди. Вун тек туш, ваз ава са дуст дуьньяда - Амни - кицI, яб атIайдаз тум къекъуьрдай. И. Гь. Рубаияр.

* яб гун [акалун, элягъун! гл., ни низ-квез [нихъ-квехъ, нел-квел] 1) лугьузвай гафар, ийизвай ихтилат жував агакьарун. Гьа и арада пачагьдин хци рикIинихъай рушан суьгъбетдихъ яб акалзавай кьван. Ф. Бибихатун. Яб телягъиз, уьркуьтмиш жез фимир вун... Е. Э. Кьил хураваз фимир вун. - Чан хва, за ваз гила са гьвечIи эхтилат ахъайда, вуна яб це, хьайи кар я А. Ф. Лянет. Эхь, эхь. Заз ам абурал ашукь хьана кIанзавач. Яб це, ваз тажуб жемир, захъ яб акала. Ваз рушар гьихьтин намуссузар ятIа чидани? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Гила яб це, заз вахъ галаз Ийидай са суьгьбет ава. ЧIал гъеле ваз чидачтIани, Вилера ви дикъет ава. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. Телефонди зенг яна. Махсуда - трубка къачуна яб акална. З. Э. Муькъвел гелер. Ваз хъел къвемир. Захъ яб акала... А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. 2) сада ийизвай теклифдал амал авун. Чи хуьре фекьи вич амач. Куьгьне хуьре амаз Милавердиди фекьивал ийизвай... Амма адаз яб гудай касни хьанач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Минет хьуй квез лап кIевелай, зи манийрихъ яб акала, Забита квез ачух лагьай гафаркай хъел къвемир, рушар. З. Р. Рушар. 3) фикирда хуьн. Эхир лампа жагъана, Вични къадим замандин, Садани яб тахгана Гадарнавай айвандик. А. Ал. Экв халу.

* яб денг авун (денгун) гл., ни-куь ванцелди, ихтилатралди инжиклу авун, икрагь авун. Хиросима, Багъ, Жегьил паб, Шезва, жезвач накъвар кьаз. Самолетри денгзава яб, физва мадни яракь гваз. А. Ал. Хиросима. Аялри сифтедай гьа мус хъфида чун лугьуз япар денг авунайтIани, ахпа Тамаман буйругъдин ван галукьайдалай гуьгъуьниз мад хабар кьан хъийизвач. Гь. М. Ирид къаш. Синонимар: яб тухун, япай акъудун.

* яб кьун гл. 1) ни нин хабар гун. Гада хьана лагьана, ада дидедин яб кьуна. Р. 2) ни нин. туьгьметар авун, айибар гъун. Амма рушан яб кьадай кас авачир. З. Э. Трактористдин мехъер. 3) табийрун. Кьаз жеда хьи фашизмдин яб завай Акъудна хьиз Къисасдин терс гапурар. А. С. Ленинан вилик. Гьикьван чиркер рикIин хци чукIулдив Уьмуьрдилай алудна яб кьуна за. Ш. Къ. Пехил туш зун чара касдин бахтунал.

* яб тагун кил. яб гун.

* яб тухун гл., ни, куь нин ванцелди, ихтилатралди инжиклу авун, икрагь авун. [Ремихан] - Я кас, эхир зи Яб тухун тийин вуна! Гзаф лагълагъар ямир, паб, а ихтилатар акъвазара. А. Аминов. Вун накь вучиз атаначир? Синонимар: яб денг авун, япай акъудун.

* яб це! обр. ихтилат башламишдайла ва давамардайла, масадахъ галаз алакъа хуьн патал ишлемишдай ибара Яб це. Ваз чна шумудра жувахъ галаз хзанар тухун тапшурмишна. Вучиз тухванач? Лагь садра! А А. Лезгияр.

* яб элягъун кил. яб гун.

* яб ягъун кил. яб гун.

* япа кьун нугъ., гл., ни вуч; фикир гун, фикирда кьун. Адан чIуру амалрикай виридаз малум туш. Малумбуруни япа кьазвач. Къ. А. Лацу марал. Лагьай гафар кьуна япа, КIевиз яхъ на гьатайди тупIа. Х. Т. Мухбирдиз.

* япа(ра) цун гл., ни вуч лугьузвай гафар масадав агакьарун. Тектек гафар метлеб зурба, Цуз на и юлдашрин япа. С. С. Чи партиядин рекьиз.

* япай акъудун гл., ни, куь нин инжиклу авун, икрагь авун. - Види мани туш, - лагьана кIекре, -япай акъуддай гъакIан къуркъур я. Ж. Къибни кIек. Синонимар: яб тухун, яб денг авун.

* япай чIар акъудайди хьизни хьанач гьал кьилел атай пис кардикай эсиллагь хабарни авачирдай кьур гьал.

* япал кIуф [сив] эцигна нар., вуч авун 1) масадбуруз ван текъведайвал (лугьун). Им акур Банбубади зи кьуьнелай кьуна, япал сив эцигна хьиз, лагьана: - Салман птул, мукъаят хьухь. Къ. М, Птул руш. 2) мукьуфдалди, рикIивай. Абур за ваз, азиз кIелзавай кас, япал кIуф эцигна лугьуда. Вунани, ваз минет я, гьа икI япал кIуф эцигна масабуруз лагь. З. Э. Директива кардик.

* япалай(ни) тавун гл., ни вуж-вуч фикир тагун, кваз такьун. Руша и ихтилатар япалайни ийизмач, на лугьуди ясдин и луькIуьнар гьар йикъан хкетар я. Гь. М. Гьасрет етим яни? Дуьз акуртIан Гафар ягъи, Гьич япалмир - Тапарзава. Н. С. Шарвилидин веси. -Вун стIалжем жеда гьа, - пудра лагьанва папа. Квасади адан гафар япалайни ийизвач. М. Б. Футболист.

* япар акъажун гл., ни нин тадияр гун, туьгьметар авун. Къанмазали къариб кас я, Лугьуда ваз деве вуч я? За кьве тупIув хкажда, На лагьайтIа жери кар туш! Къведа хъел. Вич чилел алаз Вацран япар акъажда. Н. Шабанов. Къанмаз.

* япар алай [квай] бармак сущ. мекьи вахтунда япар, хъуькъвер чимиз хуьдай, кIевдай кIусар галай бармак. Са нин ятIани япар квай бармак стулдин кIаник аватнава. А. А. Лезгияр. ЧIулав бармак япар галай Къе аялдин кьилел алукI... С. А. ЧIехи бубадин къайгъуяр.

* япар вегьин гл., ни гъарикI хьун, зайиф хьун. Заведиш акъудунин гьакъиндай приказ Темирхан Шуьредай рахкурдайвал я лугьудай хабарни акъатна. Жанаби заведишди вичин япар вегьенвай. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: япар куьрс хьун.

* япар куьрс хьун гл., нин пашман хьун, сефил хьун. Сусахъ, аялрихъ галаз хьиз, Мегьамед вичин къунши Шакъулидихъ галазни къужахламиш хьана... Амма Бала-къадаш ( амни хуьруьнви я) атайла, ам кIвализ ахъайнач. Бала-къадашан япар куьрс хьана. Р. Гь. Са нянихъ. Синоним: япар вегьин.

* япар хкажун гл., ни 1) игьтиятлу хьун, игьтиятлу авун. Фекьиди хкажна япар. Тадидаказ кьада хабар., Х. Т. Малла Иса. Са кар мадни ашкара тир: накь хуьруьз чкIай хабарди инсанрин япар хкажнавай. Анжах гуьзлемишзавай абурук кIусни рахун-луькIуьн квачир. З. Э. Йифен тIурфан. 2) гьазур хьун. РакIарай, тухузвай свасар хьиз дигай парталар алукIна, гьа и эверун гуьзлемишиз «япар хкажна» акъвазнавай хьиз, тади кваз, сад~садалай гуьзел пуд руш далбадал кIвализ атана. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

* япар яру хьун гл., нин регъуь хьун. Пакад юкъуз векил вичин кIвалахдив эгечI хъувуна. - ГьикI хьана, ахтармишнани? - хабар кьуна адавай идарадин рукоеодителди. - Эхь, ахтармишна, -жаваб гана векилди ва и арада япар яру жез башламишна. Б. Гь. Ширин чайдихъ галаз насу.

* япара памбагар тун гл., ни нин яб гуз кIан тахьун. Амма куь вилерал хъцIур акьалтнава, япара памбагар тунва, И. Къ. Смоленский чилел.

* япара цун гл., ни нин са вуч ятIани лугьун, фикирда тун. Ахпа Бакъарей Бакъурай жегьилрихъ галаз чинебани рахадай. Са-садахъ галаз. Кьилди-кьилди. Гьардан япара цадай: «Вун виридалайни зурба я. За чIехидаз ви патахъай лагьанва» 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил.

* япарал залан [агъур] прил.,; вуж писдиз ван къведай. - Ваз ван къвезвани, дишегьлийри гьикьван хъсандиз манияр лугьузватIа? - Аллагьдиз шукур, зун гьеле япарал агъур хьанвач. Я. Я. Нурар ва хъенар. – Ва-аъ. - кIевиз рахазва гада, гуя Абас япарал залан кас я, адаз ван текъвез кичIезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. 95 нумрадин аялрин бахчадай, япарал залан аялрин интернетдай, кесиб хзанрай тир вири санлай 40 аялдиз мергьяматлувилин тIуьн гана. ЛГ, 2004, 30. IХ.

* япувай тIветI фейиди хьизни тахьун гл., низ вуч гьич са къайгъуни тахьун, хьайи карди са къайгъударвални гъун тавун. Амма адаз и кар гьич япувай тIветI фейи хьизни тушир. И. Къ. Смоленский чилел.

* япуз гьатун кил. япара гьатун.

ЯБ² сущ., текв. кь.; -па, -па инсанар тек-туьк фидай са чкадин къерех. Са бязибурун кIвалин япа кицIни жеда, кацни. Р. Синоним: пIипI.

ЯВА фарс, прил. 1) масада вил авай, масадахъ гачаз ашнабазвал ийиз кIандай. Бирдан Рамиза... жизви атIугъна, тим-тик хъхьана ва лацар экъис жедайвал вилер ахъайна, рикIин цIай кьейи ява дишегьли хьиз, яншахдиз хъуьргна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) къайгъу авачиз, дерди авачиз уьмуьр тухузвай. Шагь-Бубадини тавур аман-минет хьанач. Зани жувавай жедай кьве гаф а ява хциз лагьана. Акатнач чи гафар адак. А. Къ. Нехирбанни. лекь.. 3) гьамишалугьвилин гьисс авачир.... и зирзибилрин юкьва кьил секинвиле аваз ява уьмуьр тухузвай кицIерик акваз-акваз кьалабулух акатна. А. Исм. Эхиримжи къув. 4) т. б. ичIи, затI авачир. Вични архайин жедай, ява гъил яргъи авур дидени. А. А. Пад хьайи рагъ.

* ява керекул сущ. гьамишалугьвилин гьисс авачир кас. Ваз гила зани, вуна хьиз, хайи юрд тергна кIанзавани, ява керекулди ийидайвал?. М. Гь. Им къван, имни терез.

* ява хьун гл. чIуру рекье хьун. Хьун хьсан туш акIа ява. Е. Э. Нехирбан. Рекъибдин мецелди жемир вун ява. Е. Э. Гуьзел яр. Зи душмандин мецел жемир вун ява. Е. Э. Гуьзел яр.

ЯВАВАЛ сущ.; -или, -иле; -шер, -илери, -илера ява тир гьал. Явавал тIебиатдин лишан туш., гьар садан вичин зайифвал я. Р;

* явавал авун гл., ни дишегьли итимрихъ галаз, итим дишегьлийихъ галаз эдебсуз амалрал машгъул хьун. Синонимар: пажвал авун, къагьбевал авун, чалкечирвал авун., шевривал авун.

ЯВАВИЛЕЛДИ нар. явавилин хесетар хас яз. Явавилелди и дуьньяда жедалди, явашдиз маса дуьньядиз фин хьсан я. Р. Синонимар: къагьбевилелди, чалкечирвилелди, шевривилелди.

ЯВАДИ сущ.; -а, -а чIуру, чиркин рекье авайди. КIанда лугьуз ихтибармир явадал. Е. Э. Ашукь жемир явадал.

ЯВАКЬАН сущ.; -ди, -да; -ар, ~ри. ~ра кар алакь тийир, дикъетсуз инсан. Адан патав чIарар дишегьлидин чIарар хьиз къуьнерлай агъуз куьрсарнавай, вичелни керекулдин тум хьтин цIару, дар шалвар алай жегьил са явакьан атана. М. Ш. Кьве себеб. Сада-садаз гьуьрметзавай, куьмекзавай, векъи гаф ишлемиш тийизвай, рикIивай зегьмет чIугун, масадалай аслу тахьун инсандин кьилин винизвал яз гьисабзавай хизандай темпелар, явакьанар, надинжар акъатдач эхир. ЛГ, 2004, 28.II. Ахьтин руководителар жедц хьи, абурухъ галаз кIвалахиз темпелриз, явакьанриз гзаф четин, акси яз, карчийриз, намуслудаказ кIвалахдайбуруз регьат ва хуш жеда. «Самур» журн., 2002, №5. Синонимар: ялкъаван, пев.

ЯВАКЬАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера явакьан тир гьал, кар алакь тийир, дикъетсуз гьал. Инсанри яванвал негьда, явакьанвилел хъуьреда. Р.

ЯВАКЬАНВИЛЕЛДИ||ЯВАКЬАНВИЛИВДИ нар. явакьанвал хас яз. Явакьанвилелди къар гарув гузвай кьилиз сер янавай рехи касдин тIвар гьа вичиз кутугайди тир. "Самур" газ., 2004, 24.I. Синонимар: явакьандаказ, явакьандиз.

ЯВАКЬАНДАКАЗ нар. явакьандан лишанар кваз. Синонимар: явакьанвилелди, явакьандиз.

ЯВАКЬАНДИЗ нар. явакьан яз. Синонимар: явакьанвилелди, явакьандаказ.

ЯВАН фарс, прил. 1) къафун галачир. КIвалерин иесиди вичин шкьакьвиляй устIардиз гзаф вахтара бегьемсуз, яван туьн гуз хьана, С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) миянвал кумачир. Яван Чили инсан яванарда. Р.

* яван хьун гл., вуж 1) фадлай къафун авачир гьалда хьун. Накьалай инихъ са къулай тIуьн тачагъна, дагъдин хуьре, вичин кесиб кIвале яван хьанвай фекьиди кьве къвала чIакьракьар ийидалди тIуьна. З. Э. КУТВ-диз фена. 2) миянавал кумачир гьалдиз атун. Яван хьанвай чили вичин менфят лап тIимиларда. Р. 3)куьч. фадлай итимдин дишегьлидихъ галаз, дишегьлидин итимдихъ галаз алакъаяр тахьун.

ЯВАНАРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; яванар авун, яванар тавун, яванар тахвун. яванар хъийимир яван тир гьалдиз гъун.

ЯВАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) фадлай къафун жагъун тавур гьал. «Ирид магьледиз ни чикIидайвал сергни яна, кьве къвала чIакь ийидайвал са хинкIар тIуьна кIанда Жуван яванвал алудна кIанда. Ахпа ана жериди жедайвал я. З. Э. КУТВ-диз фена. 2) куьч. фадлай итимдин дишегьлидихъ галаз, дишегьлидин итимдихъ галаз алакъаяр тахьанвай гьал. Алудиз кIанз ви пашманвал. Ви яманвал, ви яванвал, Агакьариз зи дарман вал, Ийизва за ваз иманвал... Х. Х. Вуч хъжеда?

ЯВАНДАКАЗ нар. кьафун галачиз. Явандаказни хьуй, жувандаказ хьуй! Р. Синоним: явандиз.

ЯВАНДИЗ нар. яван яз. Низ гуда кьван! Пар жуванди, Кар жуванди хьайила. Алверчидин тIвар явандиз И сеферда хвейила. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: явандаказ.

ЯВАШ¹ туьрк, прил. гьерекатриз йигин тушир, зарб тушир. Крар - яваш, гафар - еке, Я вирт чидайд туш, я сирке. Вичин рикIиз кIанда шуьшке Гатаз, масмар, мих тийижиз. С. С. Яваш рахадайди, яваш къекъведайди, къари, бегьем итим туш, гъакIан пиле я. Гь. Къ. Четин бахт. Яваш лепейрин секин сесинини кул-кусрин пешерин куьлуь ванерини кваз зи рикIел абур хкизва. М. В. Вацран ягъун.

* яваш хьун гл., вуж-вуч 1) гьерекат йигин тушир, зарб тушир гьалдиз атун. Вахтуни чIулаварнавай и къван акурла, Абасан еришар яваш хьана, гуя адаз вичин кIвачери тамун секинвал, сирлувал чIуриз кичIезва, гьакьван мукъаятдаказ, гьакьван астадаказ камар вегьез башламишна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) векъивал тIимил хьун -Гьибур я? - хъел яваш жез башламишна адан. М. Ш. Нукьсанар. - Ви Кьасумхуьрел вуч мирг алай? - сакIани секин жезвачир эме... - Текьена гьикI амукьна? Эхир са тIвар гъида вунани чал, -къвез-кьвез яваш жезвай ам. М. Б. Шапка. 3) кьиникьихъ агалтун. Ам накь лап яваш хьанвай. КIелни элянай. Р.

* яваш-яваш (яваш-явашдиз) нар. 1) йигинвал квачиз. СикIре вич кьейидай кьуна пехърен вилик ярх хьана. И кар акур пехъ яваш-явашдиз сикIрев агатна адаз кIуф ягъиз кIан хьана. Ф. СикIни ахмакь цIегь. Нажмудин яваш-яваш кIеверай акъатзавай. А. А. Нажмудин Самурский. Куьчедин шегьре рекьяй яваш-яваш балкIанрин кIвачерин ванер къвез башламишна. А. И. Самур. Рагъ акIизва - мичI гьахьзава Самурдиз, Яваш-яваш хкажзава гару ван. А. Ал. Рагъ акIизва. Хуьре яваш-яваш секинвал артух жезва. М. В. Гьарасатдин майдандал. Экономикадин ва обществодин рафтарвилер яваш-яваш вилик физвайтIани, халкьдин уьмуьрда хъсанвилихъ физвай шартIар авачир. Д. Джамалов. Лезги литература. Учебник. VIII кл. Синоним: аста-аста.

ЯВАШ² ! межд. 'тади къачумир, яб це' манадин гаф. [Кукул-Дайи] - Я вах, я чан вах, садра сабур ая; яваш, яваш, мехъерар акъвазар авунар жеч гьа. Гила гьа мад руш тухудайбур къведа. Сабур ая, къалмакъал ийимир. И кар чна, меслятдалди туькIуьрна, куьтягь ийин. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

ЯВАШ³ нар. масадаз ван тежедайвал. Бишибур чеб яваш рахада. Р.

ЯВАШАРУН гч., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; явашар авун, явашар тавун, явашар тахвун, явашар хъийимир 1 } гьерекат яваш тир гьалдиз гъун. - Лап кIеви алакъа, - хъвер явашарнавайтIани, майиллувилин нур чинай акъат тавунвай отделдин зеведишди вичин вири акуналди адак кIубанвал кутазвай. Я. Я. Са фурун вакIар - Фида дагъдиз, нубат ятIа, чубанвал Ийида, кIус явашардач кIубанвал. М. Ж. Са суварин суфра! 2) сес хкаж тавун. - Къарагъмир... - меслятдивди ван явашарна Рамиза. Т. Д. Мехъер куьтягь тахьанмаз

ЯВАШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера яваш тир гьал. Амма гила адан гьерекатра акьван явашвал гьатнавай хьи, на лугьуди кьуьзекан къаш-къаматдай адан лайихлувилин гьисс, дурумлу сабурлувал, уьмуьрдин къуват гьамишалугъ яз квахьнавай: М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯВАШДАКАЗ нар. тади квачиз. Гишин хьанвайвиляй. явашдаказ къарагъна, тамуз фена, мегъуьн тазар атIана гьана вичиз чIемерукар, хьелер расна. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Ахпа кIвализ атана явашдаказ. Атлуханан свас кIандай гада Али. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Явашдаказ гьерекатзавай къайи гар галукьайла, кьелечI бежгъеррик квай Риза, хьраз вегьей гьажибугъдадин твар хьиз, зурзадай, адак фул акатдай, чиниз вили ранг янавай ам сефилдиз гагь Саруханаз, гагь чилиз килигдай. А. Ф. Риза. Синонимар: аста-аста, явашдиз.

ЯВАШДИЗ нар. 1) яваш гьерекатралди. Учительница, гъилер хкажна явашдиз и патахъ, а патахъ къекъуьриз, цла ва я маса шейина акьуникай игьтиятдалди, мукъаятдиз камар къачуз вилик фена. А. А. Умуд. Гьуьсейноваз вири и рахунар вичин кьилел гьалчзавай къванер хьиз тир, гьавиляй ам явашдиз къарагъна къецел экъечIна. А. А. Умуд. Куьчедай явашдиз гьалзава фургъун Кьуьд хьиз рехи къужади. А. Ал. Накьвар ва къара пулар. Абас са вуч ятIани акурди хьиз, мукъаятдаказ, лап явашдиз алай чкадилай къарагъна. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) сес хкаж тавуна, астаз. ЧIехи везир эхирдай рикIик кичI кваз атана, гъил агъузна, явашдиз Падишагьдиз лагьана: - Падишагь, вун хьурай сагъ... Ф. Къванцин гада. Ваз гьарайда, вун явашдиз рахада. Е. Э. Пис папаз. - ХупI четин хьаначни? - лагьана явашдиз усмиди. З. Р. Гьажи Давуд. Синонимар: аста-аста, явашдаказ.

ЯВШАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къураматда хилер алаз экъечIдай назик тан авай туькьуьл хъач. Кьуру кала явшанар, Юлдаш тухур душманар. Билдир беневша, билдир, Гьарай, чан юлдаш! Гь. Гь. Адетдин къармахра. Къе чун Гуьлгерчай вацIун гьяркьуь дередай, ШаракIун тIвар алай къаратикенри, мерейри, инийри, явшанрини, туькьуьл кьалари кьунвай чуьл хьтин дуьзен кьуна физва. Къ. М. Рекьин риваятар,

ЯВШАНУЛУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра явшанар авай чка. Филер кала комсомолри АкIурзава къелемар, Явшанлухдал алукIзава Машмашрикай перемар. Къ. Р. Самур, къе ви дереда.

ЯГЪ туьрк, сущ.; -ади, -ада; -яр, -ари, -ара техникада ишлемишдай икьи затI. Моторда вахтунда ягъ цун тавуртIа, ам фад чIур жеда. Р.

* ягъ ягъун гл., ни вуч ягъ гуьцIун. Велосипеддин цепиниз ягъ ягъайла, адан чархар цавай фида. Р.

ЯГЪАЛАР сущ., гзафв. кь.; -ри, -ра юг гатайла, адакай хкатдай самар. Чун Мамрашрин кIунтIал, иесидивай ихтияр къачуна, ратIран кьерехдал аламай алатай йисан ягъалрин таяда йиф акъудиз акъвазна. Къ. М. Экуь инсан.

ЯГЪАЛМИШ: * ягъалмиш хьун гл., вуж чизвай, инанмиш тир кардин ва я кьабулай къарардин нетижа дуьзди тахьун. Бахтуни лагьана: «Инсандиз виридалайни лазим шей зун я». Акьулди лагьана: «Ваъ, вун ягъалмиш я. Инсандиз залай лазим шей авач». Ф. Гьайиф, хьана, зи стха, вун ягъалмиш... А. С. Вилик жерге.

ЯГЪАЛМИШАРУН гл., каузат., ни-куь вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; 1) гьакъикъатдин дуьзгуьнвиливай къакъудун. Пенжерда тунвай шуьшеди ам ягъалмишарзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Эрекьди филни ягъалмишарда. Мирим анихъ амукьрай. М_. Б. «Жигули». - Я дуст, вуна сес Кучумаз ганайни? Ганай. Гила гьадавай къачу жуваз газдин... зажигалка. Де вуна яб це кван, я стха, зун ягъалмишармир. Н. Шихнабиев. Хъсан хабарар. 2) кьил акъудиз тежервал авун. Пенжерда тунвай шуьшеди ам ягъалмишарзава. ЭкъечIиз кIанз гьар сеферда лув гайила, ам зарбдиз хтана шуьшеда акьазва, ам виняй агъуз пенжердин чилел аватзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. Зун Шагьдин са гъил хьиз, са кIвач хьиз, бедендин са маса пай хьиз тир. Гьиниз адаз кIан хьайитIа, гъаниз сухзавай, гьинал кIан хьайитIа, гьанал алтадзавай. Гьа ида зун ягъалмишарна, чан гъвечIи стха. Гзаф мукьва хьун хаталу тирди чир хьанач заз. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: кьил кьилелай алудун.

ЯГЪАЛМИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера ягъалмиш тир, гъалатI тир гьал. Амма, лугьун лазим я хьи, фарс ( яни иранрин) чIалал гъалтайла, и малуматар ери-бине авачир, субут ийиз тежербур я, ва, чи фикирдалди, ягъалмишвилин нетижада арадиз атайбур я. М. М. Гь. (СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар). - Гьакъикъат регьят рекьералди кьабулун, ам гужуналди лацу ийиз кIан хьун ягъалмишвал, жуван къуватсузвал я. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Бязибуру чпивай наркотикар, кIан хьайитIа, регьятдиз гадариз жеда лугьуз фикирзава. Им еке ягъалмишвал я. А. Гьамидов. Зарафат туш, тIегъуьн я || ЛГ, 2004, 8. VII.

* ягъалмишвал авун гл., ни гъалатIвал авун. Мад ихьтин ягъалмишвал за садрани хъийидач, - лагьана абур хъифиз эгечIна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯГЪВ сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара хур квай чил, ник. Гуьлселем къаридивай хабар кьурбуруз маса жаваб гьатна: бес Риза ягъухъ фейиди, гьана Красная Армиядихъ агалтна, гьабурухь галаз феналда. А. Ф. Риза. КуькIуьрнавай арбе цуьквер, алванар, Ясти этег, ягъв мубарак хьурай квез! А. С. Пакам хийир, пакам хийир... - Заз чидайвал, - гаф атIана лежберди, -, Дишегьли - им къуьл я цанвай ягъварал... А. С. Дишегьли.

ЯГЪИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) хаталу, акси кас. Кана хьи чун а ягъийри, КIваляй экъечI тежез къецел; Ф. Шарвилидкай риваят. 2) куьч. рахунра гьайвандиз ийидай экъуьгъунин гаф. Кьве хеб квахьнава, вири дагълар капалай авуна, амма ягъияр гел амачиз квахьнава, чидач вучдатIани. З. Гь. Лезгийрин риваят.

ЯГъИ прил. мурдар хесетар квай. - Эхь, я чан хва, -адан паталай жаваб гана МутIалима. - Тамам са йисалай гзаф алатзава. Чун килигда, амайбуруз приказар кхьидайла, куьнни рикIелай алуддач лугьуз, уду-будуяр акъудзава, А совхоздин директор тир ягъи къара ЖаватIахъ галаз вун раханайтIа пис жедачир. Я. Я. Са фурун вакIар.

ЯГЪИ³ прил. таниш тушир. Ягъи мал нехирдани къерехда жеда. Р.

ЯГЪИЗ¹ ягъун глаголдин мурадвилин форма. Кил. ЯГЪУН.

ЯГЪИЗ² нар. ягъи тир гьалда. Жув хътинбурун арада садрани ягъиз кьун хъсан туш. Р.

ЯГЪЛАВ [ЯГЪЛАВАН нугъ.] туьрк. сущ,; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гъиле кьадай яргъи тум галай, недай затI виче туна цIал чрадай, гьазурдай чугундин ва я цурун къаб. Ханумди, ашдал эличун патал ягълавда гъери цIурурзавай вахтунда цурай кали гьарайна. Ф. Савдагардин папанни фекьидин кьиса. ТIям аку, -лагьана Эслиди ягълаванда авай вакIан як къалурна. З. Э. Муькъвел гелер.

ЯГЪЛАМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ягъламиш авун, ягъламиш тавун, ягъламиш тахвун, ягъламиш хъийимир ягь гуьцIун, ягъ алтадун. Билетрин къиметрикай рахайтIа, лагьана кIанда хьи, абур сифтени-сифте кудай ва ягъламишдай шейэрин къиметрилай аслу я. ЛГ, 2004, 26. VII. Республикадин шегьерринни районрин администрацийрин кьилериз ярариз акси дарманар къачун патал алава такьатар чара. авун... ва кудай ва ягъламишдай материалар чара авун, ва школаяр холодильный тадаракралди таъминарун патал серенжемар кьабулун меслятнава. ЛГ, 2004, 26. VII.

ЯГЪЛУ¹ туьрк. прил; чIем квай, хъуцIур квай. Чпи неда ягълу ашар, Заз фуни гуч яван, диде! Х. Т. Диде. Са чакъалдиз, гьикI хьанатIани, ягълу кIек ашкар гьатна. Къ. М. Душмандин тум. Кьел гзаф квай, туьнт ва ягълу хуьрек тIуьна ксайла, винел къалин затIар алаз гьекь хьайила ва я мекьи хьайила, гзаф ахварар аквада. И. В. Тедбир.

ЯГЪЛУ² туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хуьрекдихъ дад ва ам рикI кьадай гьалдиз гъидай затI. Сефербегаз абуру «туьлек авур кац», ада вичин чуруяр, спелар мукIратI далди кьуниз, кьилни твана какадин хъире хьиз авуниз ва вичин яцIу ягълуди кьунавай кIурт гадаруниз килигна лугьузавайди тир. А. Ф. Газет. Садбурун спелрал гьакI ягълу ала. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Синонимар: чIем, гъери.

* ягълу-яван сущ. недай затI, къафун. КIарасар гъиз яцар герек яни? Твах! Фидай чка авани? Алад! Аванс техил, ягълу-яван кIандани? Буюр!... З. Э. Рамзият.

ЯГЪЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера са затIуник квай ягълудин дережа. НекIедин ягълувилин кьадарни абизателна кхьена кIанда, ваз муьтIуьгъ са нехирбандин ва я са чубандин тIварни яхъ, за адан шикилни газетдиз акъудда. Р. Гь. Зи ирид стха. ЗатIунин ягълувал чирдалди, ягълу затI тIуьртIа хъсан я: Р.

ЯГЪЛУX||ЯЙЛУХ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра гъил, нер михьун патал парчадикай раснавай кIус. Дере, мад гьваш Гъират келегъа, ягълух... Е. Э. Къавумдиз. Жибиндавай яру яйлух На нихъ галаз дегишарна? Ф. Вичин яйлухдикай хкудна, ада сикIрен вилик як аламай са кIараб вегьена. Ф. Кесибдин хва Къагьриман. Къариди гъиле са ягълух кьуна начагъдал тIветIер тазвачир. А. Ф. Бубадин' веси. Гадайри яйлухар кьуна гъилера, Ашар нен тийиз, какаяр кIватIалдай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар.... са аскерди, шимер къуншиди вичин гъиле вугайла, жибиндай вичин иски ягълух акъудна, шимер гьадак кутуна... А. А. Лезгияр. ☼ 1960 - йисарин сифте кьилералди ягълух ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС, 1955; Б. Т., М. Г. ЛРС, 1966), анлай гуьгъуьниз яйлух {кил.: М. Г. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964-2001 кхьин дуьз яз гьисабзава. Кхьинра кьве жуьрени гьалтзава. Чи фикирдай, дегишвал тунихъъ са чарасузвални авачир.

ЯГЪУН гл.; -да, -на; -гъиз, -гьзава||зава; я||ягъ || ягъа, -гъин, -рай||-гърай, -мир||-гъмир; ягъ тавун, ягъ тахвун, ягъ хъийимир 1) сада масадаз вичин къуватдалди тIарвал гудай гьерекатар авун. Ягъун, гатун адаз кар жеди. Е. Э. Гьая тийижир паб. РикI гзаф михьи инсан тир зи баде. Хъел атана ягъайтIани, адан гъили зеррени тIардачир. З. Р. Зи уьмуьрдин шикилар. 2) гуьлле гун, хци яркьдалди чан хкудун. Акьул гуз жеч, лап яна вич кьейитIан. Е. Э. Гьая тийижир паб. Вуч лагьай чIал я кьван, Куьре округдин началъникди са КIири Буба ягъун патал вишералди къазахрин кьушунар тIалабзава: Къ. Къ. КIири Буба. 3) футболдин туп варариз ракъурун. Эмре Белез огълиди 106 къугъуна иштаракна, 13 туп ядай мумкинвал арадал гъана, вичи бягьскаррин варариз 27 туп яна. ЛГ, 6. VI. 4) ракъурун (мал, лапаг нехирдиз, суьруьдиз).... Абуру гъаятдин юкьвал алай кIвалер чукIурна, аниз малар янава. И. В. Чирхчир. Пакамахъ кал нехирдиз яна хтай Мусадиз акуна, данади, салаз гъахьна, помидорар, истивутар, келемар... жакьвалай ийизва, кIурни гузва... – Суь-уьс! Суьс, садакьа! - гьарайна ада. Н. Насруллаев. Кьве Мегьамед. 5) музыкадин алатрай макьамрин сесерин акъудун. Къединдаба къе вичин рикI алай хтулриз манияр лугьуз ва чуьнгуьр ягъиз чирзава. К. К. РикIе мани авайбур. Ма цIуд манат - устIардиз - «Къачагъ Неби» ягъ!... Ресторанда гьатнава ван тафтунин... А. С. Жуваз душман жемир вун. Синонимар: тамамарун, лугьун (макьам, мани). 6) са куьн ятIани (къавун, кIвалин, тахтадин) винел пад квелди ятIани кIевун. Къав кIевириз, шифер ягъиз, Папар жезва кIвал сувагъиз, Залан кIвалах уртах ийиз, Ажеб регьятвилер жеда. С. Лезги мехъер. Элкъвена багъларин юкьва эцигнавай кьве мертебайрин кIвалерин къавариз шифер янава. К., 1988, 16. ХII. Гъил чуьхвена, чин чуьхвена, яна шал, шалам, ЭкъечIна ам кеспидал физ... И. Гь. Лежбер хци. 7) куьрсарун. Садбуру цлаз перде ягъун, садбуру гибе ягъун муд яз гьисабзава. Р.

Синонимар: куьрсарун, авадарун. ☼ М. М. Гьажиевани ( кил.: М. Г. ЛЧЮС, 1955, ч. 144), Б. Б. Талибов* (кил. Б. Т., М. Г. ЛРС, 1966, ч. 400) ягъун глаголдин буйругъдин форма я ва ягъа, гуьгъуьнин йисара акъатай орфографиядин словарра ягъа ( кил.: М. М. Г, Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964), ягъ ( кил.: М. М. Г, Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989, 2001 кхьин дуьз яз гьисабзава. * ав ягъун, алачух ягъун, вил ягъун, вили ягъун, гардан ягъун, мани ягъун, мет ягъун, пине ягъун, пер ягъун, пурар ягъун, рекьи ягъун, рикI ягъун, сер ягъун, тфенг ягъун, тIвар ягъун, ял ягъун.

* ягъай къван сущ. эцигунардай тегьерда махсус алатралди туькIуьрнавай къван. Са шумуд гаф муькъуькай: Гуьрчег тереф - ам элкъвена расда ягъай къванцикай. Муьгъ кьван затIар эцигзавач Са юкъуз хьуй лагьана. М. Б. Муьгъ.... вижевайдаказ ягъай къванцикай, цларал са метр гьяркьуьвал алаз эцигнавай мискIин, гьакъикъатдани, тикрар техжер хьтин лап надир имарат я. Д. Шерифалиев. Къабил бубадихъ галаз гуьруьш. Дарамат са гьавадинди, урус инженер Н. Алексееван проекталди чкадин устIарри ягъай къванцикай эцигнавайди тир. ЛГ, 2002, 15. V.

* ягьайди хьиз ахварай аватун гл., вуж садлагьана ахварикай кватун. Йиф юкьварилай алатайла, Велимет ягьайди хьиз ахварикай кватна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Ягъайбур хьиз чун ахварай аватна кIанда. И. Гь. Эвер.

* ягъиз (ялиз) тежедай къван(ер) [нугъ къванар] кьун гл., ни кьилиз акъудиз тежер крар хиве кьун, кьилиз акъудиз алахъун. Килигайла вич рахадай гафариз: ИзватIаку ялиз гьихьтин къванариз. Е. Э. Гачал, гьей! Ягъиз жедай къван яхъ. Ваъ, алишвериш зи «фу» туш, гуж агакьдай къванциз ялна кIанда. - К., 1989, 22. XII.

ЯГь сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара жува ийизвай крарин, жув масадбурун арада тухунин жавабдарвилин гьисс. Чахъ ягъ ава, намус ава, Таъсиб ава вине хьанвай! А. Къ. Шикилрин кIвал. Синонимар: гьая, регъуьвал.

ЯГЬАНАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри. -ра масадакай ийидай рахшанд. Ягьанатдин са хъверна, Лагьана: «Вун язва вуч?! КIанда заз вун ийиз пучI Зун патал вун са тIветI я... Ф. Шарвилидкай риваят. - И сеферда ана хьайиди хьана. Мад ихьтин ягьанат, чна кьабулдач, - лагьана патав гвай камар ягъизвайда вичин гьебедин хел виниз хъувуна. З. Э. КУТВ-диз фена. Селимаз хъел атанач, ада ягьанат кваз лагьана: - Хъел атун вич тахсирлувилин лишан я. А. А. Умуд. Синоним: рахшанд.

* ягьанат авун гл., ни никай рахшанд авун. [Нихет] - Тавакъи ийида, ЦIарухва, на ягьанатар ийимир. Гь. Гь. Колхоз. Ибурун [шииррин. - А. Г.] арадани фекьийрикай пис ягьанат ийизвай, абурун тапан вязер, абурун нефсинин азгъунвал, кьве чин алайвал ва ихьтин маса мурдар хесетар пислемишзавай шиир ава. М. М. Гь. СтIал Сулеймана азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. Мусади чпин рахун акъвазарна. Ахпа ада ягьанат ийидай саягъда Асанавай жузуна... З. Э. Муькъвел гелер. Акьан тийиз къе ашкъидин гъавурда, Пара хьанва ийизвайбур ягьанат. М. М. Зи чIехи муьгьуьббат. Синонимар: рахшанд авун, ягьанатарун, ягьанатун.

ЯГЬАНАТАРУН || ЯГЬАНАТУН гл., ни никай; -да, -на; -из, -зава; -а, ~ин, -рай, -мир; ягьанат( ар) авун, ягъанат( ар) тавун, ягьанат( ар) тахвун, ягьанат( ар) хъийимир рахшанд авун. - Алад, гада, сатул гъваш. Идал хъуьрена цIай акьалтнава. -Бадедин ванцяй ада залай ийизвай наразивални аквазвай, вучиз лагьайтIа за Хелеф халудихъ галаз яргъиярна, адаз закай ягьанатардай себеб ганвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. - Чаз ахъайзавай кьван простынар, хъуьцуьганрин чинар, дасмалар, одеялар вичин кIвализ тухуз, чокай ягьанатарни хъийизва. Ш. Исаев. Завхоз. И кар ваз залай хъсан чида, анжах ваз хиве кьаз кIанзавач, я туш вуна закай ягьанатзава. 3. Гергерви. Бакъарей Бакъураякай нагъил. Синоним: ягьанат авун, рахшанд авун.

ЯГЬАНАТЧИ¹ прил. ягьанатар ийидай хесетар квай. Абасазни рахаз кIамачир. Ада рикIяй и ягъанатчи Вагьабаз бегьем себ гана. М. В. Гьарасатдин майдандал.

ЯГЬАНАТЧИ² сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ягьанатар ийидайди. Ягьанатчидиз ягьанатдалди жаваб гун лазим я. Р.

ЯГЬСУЗ туьрк, прил. ягь авачир. - Илиф, учитель, -лагьана ада, кIуфук лап. ягьсуз хъуьруьн кваз. А. А. Умуд. Синоним: утанмаз.

* ягьсуз хьун гл., вуж ягь авачир гьалдиз атун. [ХаназирикI]. Я чан чIехиди, квез чизвачни абур вучиз икьван ягьсуз хьанватIа? Дербенда институтар, кIвалахдин чкаяр гзаф хьанва, гьавиляй! Ф. Б. Филиал.

ЯГЬСУЗ сущ.; -да, -да: -ар, -ри, -ра ягь авачир кас. Са рикI, са чил кьве патал пай ийидай Ягьсузрикай вун хуьва за, Лезгистан. С. А. Лезгистан. Синоним: утанмаз.

ЯГьСУЗВАЛ сущ.," -или, -иле; -илер, -илери, -илера ягьсуз тир гьал. Амма рикI. Къуват дагълар юзурдай, Намердвални ягьсузвал Суддин вилик къарсурдай. А. С. Туьхуьмир, зи рикI! ТакIан я заз, план хьиз лап тежер кьван, Сиве кьве мез авай гьаясуз инсан. Ягьсузвал дуьздал акъуддалди адан, Регьят я ваз тергиз гьатта Аждагьан. О. Гьуьсейнов. Ругудар. - Вун дили хьанвани! Вичин ягьсузвал аку! - мад Вагьабавай акъвазиз хьанач. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: утанмазвал.

* ягьсузвал авун гл. ни ягь авачир амалар авун. Абдурагьмана ягьсузвал тийидайдал адан шак алачир О. Гьуьсейнов. Межид бубади лугьудай.

ЯГЬСУЗВИЛЕЛДИ нар. ягьсуз тир гьал хас яз. ДевлеткIана вич тухузвай къайда, адан ягьсузвилелди килигунри рушаз ам мадни дакIанарна. А. И. Къиргъин. Синонимар: ягьсуздаказ, ягьсуздиз.

ЯГЬСУЗДАКАЗ нар. ягьсуз лишанар хас яз. -Багъдиз. Нез-хъваз. Гулять так гулять, - хъуьрена Севзихан, вичиз ийизвай кьван гьуьрметрин къадир авачиз, ягьсуздаказ. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синонимар: ягьсузвилелди, ягьсуздиз.

ЯГЬСУЗДИЗ нар. ягьсуз яз. Синонимар: ягьсузвилелди, ягьсуздаказ.

ЯД¹ сущ.; ци, -це; тар, -тари, -тара инсанди, гьайванди, къушра хъун патал ва набататар экъечIун патал ишлемишзавай, вич вацIай, булахдай физвай, жими затI. Гзаф чкайра къекъвена къаргъа цихъ, амма яд жагъанач адаз. Ф. Фагьум авай къаргъа. Са сеферда пачагьдин свас вичин тахай дидедин гачал рушахъ галаз вацIал фида. Ибуруз чпиз-чеб цяй аквада. Ф. Бибихатун. Анжах са гьамамдин ци куьмек ийизвай. А. А. Лезгияр. Цихъ къанихдаз ахварайни яд аквадайвал, гвенар акIахьзавай никIер адан рикIяй акъатзавачир. З. Э. Муькъвел гелер. Яд - уьмуьр я, яралуг туш Чурурдай жигер. Яд - им фу я, чан я сархуш, Я мелни мехъер. А. Ал. Андреян булах. Агь, Ватан! Яд хъвайила яд чилерин, Чир хьана заз ви ятарин ширинвал!. А. С. Дидедин кьисас. -Вуна къе нянихъ кIвачер чуьхвенайни? Афтафадай цаз, къайи цяй, легенда чна кIвачер гьикI чуьхуьдайтIа, рикIел ачамани? Р. Гь. Зи ирид стха. Къуьнел квар алай рушар акурла, гьейран жемир абурал, гадаяр. Гьаятриз яд чIугуникай фикир ая. «Кварце яд кьайиз амукьда» лугьузвани куьне? Аваз хьурай кварар кIвалера, кIандайда яд хьурай. Анжах жуван дидедин, жуван сусан, жуван рушан къадир авай касди дишегьлийри ихьтин залан пар ялуниз рехъ гана кIанзавач эхир. С. К. Квар. МефтIедин ивидин Гьерекат хъсанарун патал гъилер кьуьнтел кьван 10 декьикьада чими це твада.. ЛГ, 2003, 7. VIII. * абукевсер яд, кай рикIел яд иличун, кьери яд, кьилиз