Куькiве кил. Кiекiве.

КУЬКIУЬНАРУН аспект. || КУЬКIУЬРУН гл. каузат., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; куькIуьнар тавун || куькIуьр тавун, куькIуьнар тахвун || куькIуьр тах­вун, куькIуьнар хъийимир || куькIуьр хъийимир цIай яна экуь жедайвал авун. Къан экв амаз куькIуьра шем С. С. Фекьийриз. Велиди лампа куькIуьрна. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. Битмишзава чи бустанда бегьер, КуькIуьрзава чи межлисра эквер. Къ. Р. Гелер. Лампани куькIуьр тавуна, пенжердин кIане ацукьна. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Йиф алукьда. ДакIарда экв куькIуьрда. А. Къ. Хукац-Ханум. Антонимар: хкадарун, туьхуьрун.

КУЬКIУЬНУН гл.; да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; куькIуьн тавун куькIуьн тахвун куькIуьн хъийимир 1) вуч ялавар галаз кун. ЦIай куькIуьнна куда чанар. Е. Э. Алагуьзли. 2) куьч., вуж садлагьана хъел атун. Къал къачумир, куьне халкьар, Куьн вучиз икI куькIуьнда? Ш. Ю. Чархар ханвай машинда.

КУЬКIУЬРУН кил. КУЬКIУЬНАРУН

КУЬЛГЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра серин чка. Им мусибат хьана еке, ЧIур мийир тIун на чи уьлкве. Гьар атайда вичиз куьлге - Ацукьдай чардах я, Къафкъаз. С. С. Къафкъаз. Булах аскIан тепедин арадай кIама, цIвелин та­рарин къалин куьлгейрик квай. А. А. Пад хьайи рагъ.

КУЬЛЕГ туьрк, сущ.; -ди, да; -ар, -ри, -ра рак, дапIар агалдай, ахъайдай алат. Синоним: ачар. Агална рак куьлег туна чефтедай, Кьил туькIвейвал къуншидиз дуьшуьш жеди. С. С. Гьамиша эцигзавай чкадилай къачур куьлегдал гьаятдин рак ахъайна, жегьил, вичин кIвачи гел кьунвайвал, халадбурун салаз дигизва. Б. Гь. Къабачи. Анин наиб Имамкъули бегди... пачагьдиз шегьердин къеледин куьлегар багъишна. А. Бутаев. Гьажи Давуд ва лезгийрин азад женгер. Синоним: ачар. *рикIин куьлег мез я.

* куьлег ягъун гл., ни квез агалун. Ада вичин салаз куьлег янава. Р.

* куьлегда тун гл., вуж-вуч са вуж-вуч ятIани агалай чкада тун. Зун накь, аялар куьлегда туна, базардиз фена. Р. [Зарлишан]. Ваз за лагъанайни, адав мецелди рахух, ам гъавурда тваз алахъ, ваз ван атанач. Вуна ам куьлегда туна, гатана... Н. И. Гьакимрин папар.

КУЬЛУЬ прил. гъвечIи, бицIи. Акур бере къулав куьлуь ая­лар, гьар патахъ физ рикIни ви тешвиш жеди. С. С. Пис папаз Таб гуз тежез и куьлуь ветIариз? А. С. ВетIер. Эгер къаяб кьел авачиз хьайитIа, чкачкадал куьлуь кьел чукIурун лазим я. К, 1985, 12. VII. Антоним: чIехи.

* куьлуь-шуьлуь рах., прил. гьвеччIи, еке тушир. Иесидин фикир хьана кьетIенди. Куьз я ихьтин куьлуь шуьлуь амалар... X. X. Йифе вичин къир хразва ахварин... Гьа тарарин серинрикни куьлуь-шуьлуь шейэр маса гузвай Куьн куьчедин савдагарар ацукьнава. 3. Р. ЦIийи ханлух. - Залай алакьдай куьлуь-шуьлуь куьмекар за ваз гуда... 3. Гь. Бубадин кIвал.

куьлуь-шуьлуь сущ. фикир тагузвай гъвечIи затI, кар.... чна гзаф вахтара артух фикир тагудай куьлуь-шуьлуьйрини чи къанажагъ виниз хкажзава... 3. Гь. КьепIинин аваз.

КУЬЛУьБУР¹ куьлуь прилагательнидин гзафвилин кьадардин форма. Гатун цуьквер куьлуьбур, рангсузбур ва ни галачирбур жеда, амма тум гъида. А. С.

КУЬЛУЬБУР² куьлуь прилагательнидин гзафвилин кьадардин формадикай хьанвай существительное. 1) куьлуь лишан квай вужар-вучар ятIани. Куьлуьбур къачузвач. Р. 2) куьлуь аялар. Ви куьлуьбур гьик я? Р. 3) куьч. чинерар. Адак куьлуьбур акатнава. Р.

КУЬЛУЬ3 нар. куьлуь яз. Ада лап куьлуьз кхьизва. Р.

* куьлуьз-куьлуьз нар. 1) явашдиз. Лепеяр гуз галчукна лацу фите, Шадвилел мани лугьуз куьлуьз-куьлуьз. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар Нянрихъди кIелиз ликпунктариз фидай, Куьлуьз-куьлуьз рахаз, ихтилат ийиз. КьатI-кьатI авур зунжурар. Куьлуьз-куьлуьз мани лугьузвай. 3. Э. Пата вил авайди. Ада куьлуьз-куьлуьз, жегьил вахтунин назик сесиналди лагъана... 3. Э. «Я пуд манат». 2) гъвечIидаказ, бицIиз-бицIиз.

КУЬЛЯГЬ: куьлягь хьун гл., вуж икрагь хьун, рикI хкIун. Белки бязибур чпин рикIин цIай кьена, чпин хумай къушрахь галтугна куьлягь хьана, диде чилихъди элкъвен. Ф. Н. ПицI квачир инсан. Бес вучиз ам икьван ажуз. куьлягь хьанватIа? 3. Ф. Булахриз ятар хтурай. Циран умуд атIанвай. Чими хьунивай ветIерни артух жезва, абуру кIасуникай артух инжикливал авачир, анжах гацум хьанвай гъил хкажна абур чукурун куьлягь тир. 3. Гь. Балугъдикай ахвар.

* куьлягьдай аватун гл. икрагь хьун. Эхирни куьлягьдай аватай ада Агъамирзедиз ихьтин агь ийида. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Кас куьлягьдай аватнавай. ГьикI аватдач кьван? Гьикьван ялда, гъикьван чалишмиш жеда? М. Садикь. Умуд.

КУЬЛЯГЬДИЗ нар. икрагь хьана, икрагьдиз.... Мердан сифте кисдай, ахпа ада куьлягьдиз жаваб гудай: Я паб, хьа­на ман... 3. Гь. Залан кам.

КУЬЛЯГЬУН гл., ни-куь вуж; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; куьлягь тавун куьлягь тахвун, куьлягь хъийимир икрагьун, галатарун. Адан лагълагъди зун куьлягьна. Р.

КУЬМЕК туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра авай гьал хъсанарун патал ийизвай гьерекат, кар, кIвалах. Килфет куьмек яхъ на садни тутуна. Е. Э. Гьая тийижир паб Вичин кьилел гила амай вири уьмуьрда вуч четинвал атайтIани адавай диде-бубадин куьмекдик умуд кутаз жедачир. Ф. Н. ПицI квачир инсан.

* куьмек авун [гун] ни-куь низ-квез... четин гьалдай акъудун патал гьерекат(ар) авун. Куьмек авуртIа, вавай жезава... Е. Э. Дуванбегдиз. Къажгъандик цIай кутаз кьурак, Кесибди авурай куьмек. С. С. Фекьийриз. Султанагьмеда вичин саки вири мукьвайриз... вири жуьредин куьмекарни гайиди я. Ч. К. Гьарайдив агакьай хва АлъБараъ ибн Азиба ( Аллагь адалай рази хьурай) суьгьбет ийидай: ... зиллетдик квайдаз куьмек гун, эверайдаз гьай лугьун, салам гун эмирнавайди я. Самур, 1994, № 3. Белки, гьа кIерецри куьмек гана. М. С. Дуст.

КУЬМЕКСУЗ туьрк, прил. куьмек авачир. Вун гьахъ я... Чун куьмексуз яз амач эхир. Гь. Къ. Четин бахт. Язух кьведа ваз куьмексуз туртурдин... Ш. Къ. Язух кьведа ваз. Ада сифте кьирмаждал куьмексуз кас яна, ахпа кьуьлер къекъяна, мад кьирмаждал яна. Н. Мирзоев. Къизилдин хтар.

КУЬМЕКСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера куьмек авачир гьал. Чи девирда куьмексузвал эхун гзаф че­тин я. Р.

КУЬМЕКУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин, -рай, -мир; куьмек авун куьмек тавун, куьмек тахвун, куьмек хъийимир четин гьалдай акъудун патал гьерекат(ар) авун. Куьмекдай далу авачир Кесиб ашукь Къурбан я зун. X. Къ. Агъалар хандиз. Ша чна адаз къазаматдай экъечIиз, вахт жагъур хъийиз куьмекин. ЛГ, 1992, 31.III. Ни алудрай сергьят Кьулан вацIалай, Жедайвал са рикI сагълам са беденда? Къведач кьван сад чаз куьмекиз Вацралай, Гузвой затI туш кьван азадвал туьквендай? Б. С. ЖедатIа ша куьмека. Яргъаз финиф герекзамач, Хиялри чаз куьмекзамач... Ж. Аламаз.

КУЬМЕКЧИ туьрк, сущ.; ди, -да; -яр, -йри, -йра. куьмек ийидайди. Зи алатай куьмекчини заз илимрикай тарсар гуз алахънавай? Б. Гь. Заз эвера. Са вахтунда Инжиханумни вичин дидедиз куьмекчи хьанай. ЛГ, 1992, 14. I. - Ви куьмекчияр гьинва? - хабар кьуна Шагь Абаса. Р. Гь. Шагь-Абасакай риваят.... магьсулар битмишарунин дибдин шартIар хъсандиз чирун патал квез вижевай куьмекчиярни кIанда... Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. "Самур" журнал лезги чIаланни хайи литературадин тарсар гузвай муаллимрин кIеви дуст ва куьмекчи, гьакI меслятчини я. Самур, 2002, № 23.

КУЬМЕКЧИ прил. куьмек гудай. Чилел чан ала, хва, - лугьузва ада вичин куьмекчи Балакшиев Гьабидаз. К, 1988, 20. II.

*куьмекчи глагол сущ., граммам.; чпи маса глаголрин формаяр, тамам глаголар арадиз гъиз куьмек гузвай глаголдин гафар. Куьмекчи глаголрик ихьтин гафар акатда: ава, авун, ала, ама, гала, гва, гума, ква, кума, тир, туш, тушир, хьун, я. Р. И. Гьайдаров, М. А. Алипулатов. Лезги чIал.

КУЬМУЬР туьрк, сущ.; -ди, да; -ар, -ри, -ра цIивин. Гила чи тIанур куьмуьр кузвай пич хьанва. ЛГ, 1993, 16. II.

КУЬ¹ || КУЬН тIв-эв. 1) нихъ галаз рахазватIа, гьабур. Рекьирвал я Куьн вад къалай... Е. Э. Фитнекар къарийриз. Куьн кьакъатна хьана рикI сал. Е. Э. Къарийриз. Квез авуна Сулеймана Чир хьухь и туьгьмет, судуяр. С. С. Судуяр. Гьакьван рази хьанва чун, Виш манат це квезни къачу. С. С. Кьве кIвачел къекъведай лам. Кьве хъицикь тваз са бапIахда, Куьн кар ала квел, фекьияр. С. С. Фекьийириз. Гор галукьзамаз жез начагъ. Жедач квехъ такьат, фекьияр. С. С. Фекьияр. Гьуьрметлу жемят! Куьн гьамиша азаддиз яшамиш хьайи уьзденрин невеяр я. Гь. Къ. Четин бахт. Гьаятарни ацIанвай зи суьруьдив, Им са вахтни хьанач хьи куь атайди. С. Им са вахтни хьанач хьи куь атайди. Шарвилиди лагьана: Архайин хьухь, дустар, куьн. За жуван шив жагъурна Тамамарда къастар куь. 3. Р., Б. С. Шарвили. 2) жувалай чIехидахъ галаз рахадайла, гьуьрметдин лишан яз ишлемишдай гаф. Юкьван буйдин зиринг руш рак ачухна, салам гана, колхоздин председателдин вилик акъвазна: - Рагъман халу, куьне заз эвернайни? И. К. Заза.

КУЬ² [кhуь] тIв-эв.; нихъ галаз рахазватIа, гьабурун. Меген куь рикIел къвечни И мубтала Эмин, дустар. Е. Э. Дустариз. Залай рахун куь нефсериз кIанид я, гьар са кесиб куь нагъмайрихъ ягъуриз. Е. Э. КIандач рекьиз гафар амаз лугьудай. Авач кьван куь чанда инсаф, Са зерре мирвет, судуяр. С. С. Судуяр. СтIал шаир Сулейманаз Чидайд я куь гьал, фекьияр. С. С. Фекьийриз. Куь крар гьакI дуьз жедани? С. С. Девлетлуяр, чиновникар Шарвилиди лагьана: Архайин хьухь, дустар, куьн. За жуван шив жагъурна Тамамарда къастар куь. 3. Р., Б. С. Шарвили. Эгер кикер назикбур, фад хадайбур ятIа, им куь организмда кальций кьит я лагьай чIал я. Дагьустандин дишегьли, № 7 Куь хуьре авачни са кутугай руш. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

КУЬН² [ккуьн] кил. ЦУН.

КУЬН³ : * куьн я? 'къимет вуч я?' суалдин мана.

КУЬНЖ фарс, сущ.; пIипI.

КУЬНИВ вуч гафунин секинвилин III падеждин форма. Кил. ВУЧ.

КУЬНИН вуч гафунин талукьвилин падеждин форма. Кил. ВУЧ.

КУЬНУЬ¹ (КУЬНИ нугъ.) сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чукIул, дегьре, нажах хци ийиз ишлемишдай шуькIуь, яргъи къван. Кьуна гъиле еке куьнуь, Кьил кукIварин декIена ви! гьар атайда вичиз тини Ишиндай чанах я, Къафкъаз. С. С. Къафкъаз.

КУЬНУЬ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хуьзвай чIижерин кIвал. Вуч ятIани Къурушдал къадим Алпаниядин пачагь Вичедин ( я 1 -Вичедин, я 2Вичедин къведани) куьнуьяр хьана Шихахмедов Мегьтихана Агъахановадин са куьнуь чуьнуьхна. И. В. Вуж гьахъ я.. И. Гь. Къуруш. Амма датIана багъда авайди цуькверин атнрдив, куьнуьяр авайди виртIедин ширинвилив вердиш жеда. А. А. Къубудиз яд къвезва. Вич михьи инсан - вирт авай куьнуь я: вири адал алтуг жеда. 3. Р. Веси. А чIаван виртIедик зи вил галама, Амани чIижерни ацIай куьнияр? С. К. Яран сувариз. ☼ 1950-60 - йисара М. М. Гьажиева, Р. И. Гьайдарова куьни, куьнуь кхьинра чаравал аваз къейдун истемишзавай. 1966 - йисан словарда ва Орфографиядин эхиримжи словарда (2001 -й.) куьнуь ва куьнуь омонимар яз къалурзава. Чи фикирдай, эхирда И ва УЬ чарасуз яз къалуруни кхьинра гъалатIар артухарда.

* куьнуь кIватун гл. ем тахьана чIижер кьин.

* куьнуь чIурун гл. куьнуьдай чIижерин ем тир вирт акъудун.

КУЬНУЬЧи сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чIижерин куьнуьйрихъ гелкъведайди. Сефер халу, гьамиша хьиз, куьнуьчи Алидин патав, ада вичи лугьудайвал, "са кьве ихтилат ийиз" фена. А. Р. Чинебан савкьват. - Зун Бахцугъай я. ЦIи заочнидаказ Рязандин куьнуьчийрин школадиз гьахьна. А. Эсетов. Тек са йис.

КУЬНУЬЧИВАЛ сущ.; -или. -иле; -илер, -илери, -илера куьнуьчидин пешекарвал. Куьнуьчивални, макIвачивални тамамвилелди арендадал алуднава. К, 1989, 20. X. Малум тирвал, хуьруьн майишатда куьнуьчивал лап бегьерлу хел я. Вилик фенвай саки вири уьлквейра куьнуьчивилиз еке метлеб гузва, вучиз лагьайтIа адакай еке хийир ава. ЛГ, 1996, 9. VIII..

КУьп туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) парча, гъалар рангадиз вегьедай махсус кархана. Зун гамун гъалар гваз куьпдал фенвай. Р. 2) рангар авай кьаб, еке къажгьан. Гъа­лар вахтунда куьпдикай хкуднач. Р.

КУЬПеЙУГЪЛИ || КЕПЕЙУГЪЛИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра эркек инсандиз ийидай экъуьгъунрикай сад. Гьукуматдин кар яни, тахьайтIа зи кар яни за ам кхьей куьпейугълидиз чирда. За адан... А. Ф. Газет. Куьпейугъли

лагь, вун зи патав рекье тур бегдиз! Вичи эверначиртIани, зун вичин патав къвез гьазур хьанва. Сажидин. Ярагъви ашукь Уьзден. Кепейугъли лап аждагьан хьтинди тир. Г. Ханов. Гьи терезрал алцумнай.

КУЬПХАНА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра парча, гъалар рангадиз вегьедай махсус кархана.

КУЬПЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра куьпдин карханада кIвалахзавайди.

КУЬР [кhуьр] туьрк, сущ., текв. кь.; -ди, -да 1) цин диши гьайванрин (балугърин ва мсб) къене жедай цуькIуьн твар хьтин кака(яр). Амма тIебиатди балугъриз ахьтин къуват ганва хьи, вири четинвилерай экъечIна, вацIарин лап кьилериз фена, абуру нишрав цик куьр вегьида. А. А. Пад хьайи рагъ. 2) тIуьн патал ишлемишдай маяламиш тахьанвай балугъдин какаяр. Ачухда за мугьмандиз Суфра галайгалайвал: И куьр, къизил балугъар Самур вацIун девлет я. И кIерецар, фундугъар Битмишайди Лечет я. А. Къ. Пешепай. Синоним: икра.

КУЬРЕ¹ сущ.; -ди, -да 1) алай девирдин Кьурагь, Мегьарамдхуьрун, СтIал Сулейманан районар экIя хьанвай еришар.... ахцегьрин са бязи шаирри ва попари манияр ( лугьудай) туькIуьр ийидай чIавуз цIалцIам хъуй лугьуз са бязи куьре гафар кутада... Гь. Гь. Эдебиятдин чIаланни орфо­графиядин месэлаяр. Куьре гьамиша мублагь чка яз чида чаз. Р 2) куьч. алай девирдин Кьурагь, Мегьарамдхуьрун, СтIал Сулейманан районар экIя хьанвай еришра яшамиш жезвай инсанар Ажеб авам я чи Куьре, Чизмач адаз тепе, дере. С. С.

КУЬРЕ² прил.. алай девирдин Кьурагь, Мегьарамдхуьрун, СтIал Сулейманан районрин еришрин. # ~ чIал; ~ нугъат.

КУЬРЕЛДИ¹ нар. куьруьдаказ, сакьве гафуналди. - Чир тахьанмаз чарадан гуж: акьул, жуван къуват къалуриз тахьуй, чан хва, - лагъана Касбубади вичин кьиса куьрелди куьтягьна. Ф. КIеви ахвар. "Ида зи зегъле ракъурдай хьтинди я, куьрелди жаваб гана за им залай алудин", - фикир авуна Агъамет халуди М. Ш. РикIел хуьх. - Я стха, на а яргъийрикай вучзава, куьрелди лагь ман, - кьарай къвезвач Магьсумаз. Н. Шихнебиев. КIвалин референдум.

КУЬРЕЛДИ² арал са гафуналди, яргъияр тавуна Куьрелди, заз чир хьана кIандай чIалар заз чизва. А. А. Пад хьайи рагъ. Куьрелди, эдебиятдихь алакъалу материалар чна, амай вири газетрив гекъигайла, гзаф гузва. М. Ж. Гаф жагъуриз, цIар туькIуьриз. Куьрелди, мани, музыка, шиир галачиз инсан фикирдиз гъиз жедач. Н. Ибрагимов. ЧIалан сергьятрихъ кьадар авачирди успатзава.

КУЬРЕН¹ фарс, прил.; экуьяру рангунин. Тарифарин тияндин, Афтафадин тIас галай, Я са куьрен балкIандин Вижевай кIарас галай. Ш. Ю. Шамсудин Тагьироваз.

КУЬРЕН² сущ.; -а, -а; -ар, -ри. -ра экуь рангунин балкIан.

КУЬРПЕ¹ фарс, прил. гъвечIи, назик. КIвале дишегьли ва куьрпе аял авай. А. Къ. Немсерин аскерар ва куьрпе.

КУЬРПЕ² сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гъвечIи аял. Секинз ксуй лугьуз куьрпе, Яракь вуна кьунва гъиле... И. Гь.... нек авачир дишегьлийрин аялриз, етим хьайи гзаф куьрпейриз хур ганай, А. Къ. Жуьгьенар. Дидедиз хуш куьрпе хьиз, зун гьурметдин къужахдава Ас. М. Гъезелар.

КУЬРС: куьрс хьун гл., вуж-вуч никай квекай са кьил нихъ-квехъ ятIани галкIана, муькуь кьил гьавада хьун. Са тIимил вахтунлай адан кьери спелдикай муркIуцIар куьрс хьана. 3. Э. Муькъвел гелер. кIвенкIве авай деведин гардандикай куьрс хьанвай керкеданди гьар Кьвед-пуд къадамдилай кагьулдаказ зигрингарзава. Гь. Къ. Къилинж Къемер.

КУЬРСАРУН || КУЬРСУН гл., ни вуж-вуч; да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; куьрсар авун || куьрс авун, куьрсар тавун || куьрс тавун, куьрсар тахвун || куьрс тахвун, куьрсар хъийимир || куьрс хъийимир 1) са кьил нихъ-квехъ ятIани галкIурна, муькуь кьил гьавада хьурун. Дегьзаманайрин чувудри чпин ракIарин гуьрцелдилай дуьаяр авай запаб куьрсдай кьван. Гьада и кIвализ хата-бала, чинерар, иблисар ахъайдачир кьван. Р. Гь. Чун чаз килигайла. Рамкадаваз куьрсарнавай шикилар Нехишривди безетмишна иердиз... Ж. Шикилар. Кроватдин кьилихъ цлахъай са шумуд ктаб алай полка куьрсарнавай... Гь. Къ. Межид Гьажиевакай гаф. 2) тарагъаж авун.

КУЬРУЬ прил. 1) яргъивилиз кьадардилай тIимил, яргъи тушир.. Вун тахсарадиз фий акьван тум куьруь. Е. Э. Тумакь яц. Еришдизни гьакьван дири, Са синих ква - тум я куьруь. С. С. 2) кьадардал гьалтайла, тIимил вахт харждай. КIвалах ал хьайи са куьруь вахтунда ада жемятдиз вич кар алакьдай... кас тирди къалурна. ЛГ, 2001, 22. II. Яран суварин мярекат кьиле тухузвайда виридаз гатфарин и гуьзел сувар тебрикна ва ам арадал атуникай куьруь суьгьбет авуна. Н. Меликов. Яран сувар меркезда || ЛГ, 2000, 23. III. Антоним: яргъи.

* куьруь авун¹ гл., ни вуч куьруь гьалдиз гъун. Хъуьруьнив са нин ятIани уьмуьр куьруьни ийиз хьун мумкин я. А. Къ. Кьулухъай хъуьруьн. Антоним: яргъи авун.

* куьруь авун² сущ., граммат. яргъивал куьруь авур гьал. Адет хьанвай куьруь авунрилай гъейри, бязи чкайрал ктабрин тIварар гьар гафунин кьиле авай гьарфаралди ганва... Р. И. Гьайдаров. Лезги чIалане фонетика.

* куьруь хьун гл. куьруь гьалдиз атун. Дерт-гъам чIугваз, уьмуьр хьана зи куьруь... Е. Э. Гъуцар, Ви сир вуч я зун халкь авунин?! Антоним: яргъи хьун.

КУЬРУЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера куьруь гьал. Лезги халкьдин куьруьдаказни метлеблудаказ туькIуьр хьанвай саки вири мисалри чун мягьтеларзава, абуру чаз эстетикадин вири къайдайриз -кьезилвилиз, куьруьвилиз, маналувилиз, эсерлувилиз - гьуьрмет ийиз чирзава. «Са­мур», 2002, №5. Антоним: яргъивал.

КУЬРУЬДАКАЗ нар. куьруь лишан хас яз. Куьруьдаказ жаваб гана: Хайид тек са хва я заз. Г. Шуаев. Къадир халу. Куьруьдаказ адан манарикIел хкин... ЛГ, 2001, 19. IV. Лезги халкьдин куьруьдаказни метлеблудаказ туькIуьр хьанвай саки вири мисалри чун мягьтеларзава, абуру чаз эстетика­дин вири къайдайриз -кьезилвилиз, куьруьвилиз, маналуви­лиз, эсерлувилиз - гьуьрмет ийиз чирзава. «Самур», 2002, № 5. Синоним: куьруьз. Антоним: яргъидаказ.

КУЬРУЬ3 нар. куьруь яз. Рахада ам куьруьз, гафар кьенятиз. М. Б. Зун вуж я? Синоним: куьруьдаказ.

Антоним: яргъи.

КУЬС¹ : * куьс гун гл., ни 1) цуькIуьн вегьин. Гъилериз куьс гана, кIарасар хаз эгечIна. Ш Р. 2) вацIа балугъар чилиниз ракъурун патал яд куларалди гатун.

КУЬС² : * куьс хьун гл., вуч вичин ихтиярда амачир хьтин гьалдиз атун. гъил ~, кIвач ~, пIуз ~, чин ~.

КУЬСРИ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чина нехишарна аваз, пуд пад кIевирна, тахтадикай раснавай гъвечIи стул хьтинди. Пейс куькIуьрнавай къайи кьазмада ракьун куьсри­дал ацукьна. А. И. КьепIин къвалав куьсридал Жигет алай хразвай. X. X. Зейнабан къелет. Живедин цкIамар. Чайдандал звал къведалди, гъвечIи куьсрини къачуна, ацукьна пенжердин кIане. 3. Ф. Шехьзава тар. Кабабханадин иеси, аскIан кар галай чIулав бармакни алаз, сефилдиз куьсруьдал ацукьнавай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

КУЬСУЬБ кил. КЕСиБ.

КУЬТ¹ туьрк, прил.; 1) биши. РакIарихъ гелячзавай куьт сес хьана. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI. 2) куьч. акьулдиз зайиф. Къвердавай куьт аялар артух жезва. Р.

* куьт хьун гл. вуж-вуч акьулдиз кьери хьун, акьулдиз кьери гьалдиз атун. Гележег лагьайтIа, жегьилринди я. Жегьилривай яргъа хьайитIа, зун михьиз куьт жеда, цикай хкатай балугъ хьиз жеда. Б. Гь. Скульптор.

КУЬТ² фарс, сущ.; -еди, -еда; гз. -ер, -ери, -ера гъуьруьн пуларикай ва я чIулав гъуьруькай малариз гун патал яцIуз чранвай фу. Фарни гьар жуьреяр ава: хьран, тIанурдин, чар авай, къатай, як авай, къулан, акадин, ацIуцIаяр, базламачар, пурнияр квай, ГьажикIад гъуьруьн, юхваяр, чкалар, шуьреяр, куьтер. ЛГ, 1992, 23. IV.

КУЬТВАЛ сущ.; -или, -иле акьулдин зайифвал, акьулди атIун тийидай гьал.

КУЬТВИЛЕЛДИ¹ куьтвал существительнидин арачивилин I падеждин форма. Кил. КУЬТВАЛ.

КУЬТВИЛЕЛДИ² нар. куьтвал хас яз. Синоним: куьтдаказ, куьтвиляй.

КУЬТВИЛЯЙ¹ куьтвал существительнидин къакъатунин I падеждин форма. Кил. КУЬТВАЛ.

КУЬТВИЛЯЙ² нар. куьтвал себеб яз.

КУЬТДАКАЗ нар. куьт яз. Синоним: куьтвилелди, куьтвиляй.

КУЬТЕН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра маларин куьмекдалди цан падай алат. Пуд жуьт тух калери ялзавай куьтенди къураматдин чиляй еке ласар акъудзавай. А. И. Самур. Адаз гьар куьтендилай пуд рипе техил гуда лагьана жемятди А. И. Самур. Цанин хулал туна куьтен, Зун гьикI хуьруьз хъфида? Ж. Ваз кар амач гуьзетдай.

КУЬТКУЬНУН гл., ни вуч; да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, мир; куьткуьн тавун, куьткуьн тахвун, куьткуьн хъийимир 1) чукIулдалди ва гъили куьлуь-куьлуь кIусар авун. Хъчар ~, тенбек ~, некIедик, хапIадик фу ~. Ада, фу куьткуьнна, гъвечIи кIусар авуна, бубадин вилик эцигна. А. И. Живедин цкIламар. Арабхан ацукьда са юкъуз кимел... Тенбек куьткуьнда, кисеяр ацIурда, чIугвада пIапIрусарни. А. Ляметов. Гуьгъуьниз килигда. Келемдин къафун мадни тIямлу хьун патал, адак газар, рганвай ва куьткуьннавай кака, май­онез кутуна кIанда. Хийирлу меслятар. || ЛГ, 2000, 30. III. 2) куьч., векъи - куьткуьнда формада 'гатада' манада.

КУЬТУЬК туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) куьруь яцIу кIарас 2) куьч. акьулсуз куьт инсан. Бул жезва имансуз куьтуькар. А. Ал. Аямдин кьуьруькар.

КУЬТЯГЬ * куьтягь хьун гл., вуч 1) са кIвалахдин, гьерекатдин эхир хьун, амукь тавун. Ви тIвар зикир ийиз, амай гафар вири куьтягь хьана. Е. Э. Мубарак Исмаил. Гьайиф хьи, и ширин вахтар, и наз гудай йикъар яргъал фенач, фад куьтягь хьана. А. И. Самур. –О-о, сеналлагь алуда, тахьайтIа квай кьуш вири цIуз фена куьтягь жезва. Б. Гь. Заз эвера.... шекердин, фан кIусар, тIуьна куьтягь тахьанвай ахъа консервияр гадариз башламишна А. Къ. Инсандин ажузвал. Кефина авай аскердиз вичихъ галай руш квахьун гафаралди лагьана куьтягь тежедай дерт я. А. Къ. Жуьгьенар. Айшади ( Аллагь адалай рази хьурай) Расул Аллагьди, алейк ассалам лугьудай: ... фу тIуьна куьтягь хьайила лагь: "Бисмиллагьи аввалагьу ва ахирагьу" ( эвелдайни эхирдайни Аллагьдин тIвар рикIел алаз"). Диндикай суьгьбетар || Са­мур, 1994, № 3. 2) кьин, кечмиш хьун. Нетижада руфуниз чукIул сухай С. са тIимил вахтундилай больницади куьтягь хьана. ЛГ, 1992,22. УВД.

КУЬТЯГЬУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; куьтягь тавун, куьтягь тахвун, куьтягь хъийимир кIвалах, гьерекат эхирдал гъун, тун тавун Къах тIуьна куьтягьна каци. Е. Э. Къах тIуьр кац. Сада -садал иман тегъиз, Мумкин гуч ваз гаф куьтягьиз. С. С. За и школа куьтягьна. Къ. Къ. КIири Буба. «Зарбачи Гьасан» поэма шаирди 1931 - йисан июлдиз куьтягьнай. 3. Бирембеков. Алибег Фатахов: куьруь биография ва яратмишунар. КIвале авай кьван а сарикай мус гамар храна куьтягьда?.. А. Къ. Хукац-Ханум. - ГьикI вучиз? Вуна абур гьакI харжна куьтягьдайди я. Заз чизвачни? М. С. Дуст

КУЬТI: фарс, сущ.; *куьтI авун гл., ни рахун, жавабсуал авун (адет яз, глаголдин инкарвилин формада ишлемишда). Риза са геренда куьтIаи тавуна акъвазна. А. Ф. Риза. Руша куьтI тавуна, Кьил туна хура... А. Ф. КьатI-кьатI авур зун­журар. Адан чин гзаф чIуру тир. Мад гьич са куьтIаи хъувунач. 3. Э. Мехъер кьуьл туш. - Ваъ, Али зи кьунши я. ада заз куьтIаи авунач. Ш. И. "Устулдаллай ЧIагъан хьтин".

КУЬТIУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; куьтI авун, куьтI тавун, куьтI тахвун, куьтI хъийимир сад-кьве гаф рахун. Гьуьсейна куьтIнач. Ам Гьуьсейнан чиниз килигиз акъвазна. 3. Р. ЦIийи ханлух. Деведи куьтIнач. Р. Гь. Шагь-Абасакай риваят. Синоним: чуькьун.

КУЬХ нугъ., сущ.; цIамарин, кIарасрин шала. "Цивилизация акунвай лезгидин" папа вичин гъуьл куьх хьиз, галчIуризгалчIуриз гурарив агакьарна. Ф. Б. Цивилизация акунвай лезгидин кьиса.

КУьЦIУЬН гл., вуж-вуч; -еда, -ена; -уьз, -уьзва, -уьцI -ен, -уьрай, -уьмир; куьцIуьн тавун, куьцIуьн тахвун, куьцIуьн хъийимир 1) кьежин, кьежей гьалда хьун. Азарлудаз, адет яз, пис ахварар аквада, гагь-гагь ам вич вичелай алатда... ам гьекьеди куьцIуьрда, 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Ам кьуранва, вун, лагьайтIа, куьцIена. Ш. Ю. Аламатдин таж..2) куьч. икрагь хьун. Гагь кьил квахьна, гьакI куьцIена ахварикай.. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар.... уьмуьрдикай, яшайишдикай куьцIей гафар садрани рахадач. ЛГ, 2003, 1. V.

КУЬЧ туьрк, сущ.; -ди, -да; ер, -ери, -ера 1) кIвалин шейэр, къаб-къажах - вири санлай 2) санай масаниз экъечIунин гье­рекат. Садра куьч. къекъвез-къекъвез фенвай и рекьера гьатна хьи, кьулухъ элкъуьн хъувун амай кар туш. Гь. М. Им къван, имни терез.

* куьч(ар) авун гл., ни вуж-вуч санай масаниз ракъурун, Куьчар хьийизвай гьайванрин къайгъудилай инани тIимил жавабдарвал авач Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава.

* куьч гвай къарачи хьиз нар. чкIай, ахъа гзаф шейэр гваз.

* куьч хьун гл., вуж-вуч яшамиш жезвай чкадилай ма­саниз фена бине кутун. Хуьряй вири хизанар галаз куьч. хьанвайбур гьеле тIимил авай. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. Мерзиятни вичин гьуьлуьн диде Селимат кьари галаз цIийи кIвалериз куьч. хьанвай. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. Кьулан СтIалдал Векьелар, Курхуьрел ЧIилихъар, Агъа СтIалдал ЦицIигъар, Чантарахуьрер куьч. хьана. ЛГ, 1996, 21. VI. Храхубадихъ, чил тIимил хьуниз килигна са 20 кIвал храхвияр 1963 - йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин ЦIийи хуьруьз куьч хъхьана. Д. Шерифалиев. "ГъвечIи чилин" чIехи къазаяр || ЛГ, 2000, 6.1 V.

куьчкума сущ.; кIвалин къаб-къажах. Куьчкума гваз гатфарин юкьварай хьиз аранда авай чи ятахрилай дагъдин хуьруьз рекье гьатна. Гь. Гь. Сифте сефер арабайрихъ галаз.

КУЬЧАРУН || КУЬЧУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а || -ая, -ин, -рай, -мир; куьчар авун ||куьч. авун, куьчар тавун || куьч. тавун, куьчар тахвун || куьч. тахвун, куьчар хъийимир ||куьч. хъийимир санай масаниз ракъурун, акъудун. Ингье и четин шартIар гьисаба кьуналди, колхозчийри чеб дуьзен райондиз куьчарун гъукуматдивай тIалабна. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. Лезги хуьрер Хачмаз райондани тIамил хьанва. Лезгияр ассимиляция авун патал абурун хуьрериз туьрквер ва маса миллетар куьчарзава. М. М. Лезги тIвар алатIа... Тимурленга 10 агъзур лезги Юкьван Азиядиз ва Афгъанистандиз куьчарнай. М. Меликмамедов. Лезги тIвар алатIа. Чи республикадин, юлдашар, са бязи дар шартIара авай хуьрер арандиз куьчарзава. Гь. Къ. Четин бахт.

КУЬЧЕ фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра хуьруьн ва шегьердин са жергеда авай кIвалерин арада инсанар къекъведай чка. Ада... куьчедин муькуь пата авай ругуд мертебадин кIвалер къалурна. А. А. Пад хьайи рагъ. Аслан хуьруьн куьчедай тIуз фена. Къ. М. Экуьнин хва. 2) кIвалин кьецел пад. Гьажимет, адвокат Жариятни вичин чIалал гъиз тахьайла, кабинетдай куьчедиз экъечIна.... Куьчедани жмени марф акахьна къвазвай. Я. Къафаров. Юристдин дафтардай. 3) куьч. ким, ихтилатар ийиз хуьруьн итимар кIватI хьанвай чка. Куьз жеда вун гьар вахтунда Эвериз хкиз куьчедай? Е. Э. Вирт квахьайдаз.

* куьчейра гьатун гл., вуж кар-кеспи тийиз вахт акъу­дун. – АкI хьайила, - давам хъувуна Сарухана, -гьамиша куьчейра гьатна жедайди туш, я Кьуьзуь къаридивайни вун хуьз жезмач, са кеспи авуна кIанда. А. Ф. Риза. Чан аламайбур, хайитахай талгьана, инсанвилелди, камаллувилелди аялрин къайгъуда хьана кIанда, куьчейра гьат тийидайвал, абурукай инсанар хкатдайвал. 3. Ф. Нин тахсир я? Синоним: куьчебан хьун.

КУЬЧЕБАН¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвалахик квачир, вахт куьчейра акъудзавайди. Синоним: куьчебасан.

КУЬЧЕБАН² прил. кIвалахик квачир, вахт куьчейра акъудзавай. 18 йис яшар хьайила, Ширина вичин куьчебан гададиз мехъерни авуна, ахпа адакай чIехи буба хьана. Я. Къафаров. Москвада ава

* куьчебан хьун гл., вуж кIвализ-къаз яб тагуз гьатун. КIвалахни гадарна, куьчебан хьана гьатнава. Ф. Н. ПицI квачир инсан, Синоним: куьчейра гьатун.

КУЬЧЕБАСАН туьрк, зараф., сущ.; -ди, -да;. ар, -ри, -ра менфят къведай кIвалах тийиз, гьамиша куьчеда авайди. - Инай инсандин ни къвезва! Инсандин ни къвезва! - Куь кьил-кьилелай алатнава, куьчебасанар - лагьана абуруз куьзуь кьариди, гьарай гана. Ина инсан гьина авайди я. Ф. Гьуьлуьн шив. Куьгьне дустар мад туьш хъхьана. Бедирхан, школадин директор, Сардаров финагентвиляйни чукурнавай куьчебасан хьана. Н. А. Кьве рикIин хиялар.... ЦIусад йиса авай куьчебасанрихъ агалтна. ЛГ, 2001, 26. VII. Синоним: куьчебан.

КУЬЧЕРИ¹ туьрк, прил.; санал бинелу тежедай, санай масаниз куьч жедай. Мугъандин чуьллерай куьчери Шагьсевен тайифаяр, гьакIни персер Шабрандиз куьчарайдалай кьулухъ инай хейлин лезгияр дагълар галайнихъ фена. М. М. Лезги тIвар алатIа... Ашукь Абдул куьчери ашукь тир. Б. С. Халкьдин ашукь, руьгьдин шаир. Дербёнтдин къеледин цлар... куьчери халкьарикай хуьн патал Лерсиядин пачагь Ануширванан эмирдалди эцигайди я. ЛГ, 1992, 1. Х. Куьчери сюжетар дуьньядин литературада гзаф ава. А. Къ. Чалпачух чар. Яд чил амач лезгиди чан таганвай, Ватан аваз куьчери халкь хьанва чун. М. Б. РикIин интервью.

* куьчери комитет сущ. куьч. жезвайбурун ва я куьчарзавайбурун крариз килигзавай къуллугъдин идара. Куьчери комитетди гузвай малуматриз килигна, Куьрдемир ва Къазимегьамедан районра куьчерийрин аялриз 7 школа ачухнава. И. В. Чирхчир.

КУЬЧЕРИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра санай масаниз физ кьил хуьзвайди.

КУЬЧЕРИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера куьчери тир гьал.... куьчеривили меденият арадиз гьана, ам вилик финиз къулай шартIар яратмишдач. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос.

КУЬЧУЬРМИШНАВАЙ: куьчуьрмишнавай мана сущ., граммат. са гафуни вичиз кьабулнавай маса гафунин асул мана. «Вад чIулав йикъахъ са лацу югъни жеда» мисалда авай чIулав, лацу гафарихъ куьчуьрмишнавай 'пашман, 'шад' манаяр ава.

КУЬЧУЬРМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир, куьчуьрмиш тавун, куьчуьрмиш тахвун куьчуьрмиш хъийимир садаз талукьди масадазни талукьарун. Месела, лезги чIалан варз, жейран, кард, къвед, рагъ, чубарук гафарин манаяр кIаниди гафунин чкадал ишлемишда.

КУЬШКУЬНДАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къал акъуддайди, кикIидайди. Къуншидин аялар вири куьшкуьндарар я. Р.

КФАДА, КФАР каф существительнидин чкадин I падеждин ва гзафвилин кьадардин формаяр. Кил. КАФ.

КФАЯ куьгь., сущ.; менфят. Чи чIалариз гзаф сесер авайди хьунухьиз килигна, и элифар чи чIалариз кфая жезвачир. Гь. Гь. Лезги чIалан нугъатрикайни гьарфарикай са кьве гаф.

КФЕТ араб., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хийир, лезет. # -къачун, ~ хкудун, ~ хьун.

КФЕТЛУ прил. хийирлу. Антоним: кфетсуз.

КФЕТЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кфетлу тир гьал. Антоним: кфетсузвал.

КФЕТЛУДАКАЗ нар. кфетлу гьал хас яз.

КФЕТСУЗ прил. кфет авачир. Антоним: кфетлу.

КФЕТСУзВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера кфет авачир гьал. Антоним: кфетлувал.

КФИЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра авазар ядай, балабандиз ухшар музыкадин алат. Вичин чантада авай кфилни акъудна, ада яваш-явашдиз ширин макьамар язавай. Ф. Акьуллу данарбан. Гьиниз фена азиз кфил, Лезги халкь къе хьанва гъафил... М. Абдуллаев. Вил гала зи.

* кфил ягъун гл., ни; кфилдай сесер акъудун. Гьагь яргъарай яда перишан кфил. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Кьакьан дагълара кфилар ягъиз. За гьайванриз къе ийизва къуллугъ. Ш. Т. Буба.

КФИН гл., вуч; -ена, -ида; -из, -изва; -иф, -ин, -ирай, -имир; кфин тавун, кфин тахвун, кфин хъийимир дана, кIел хадай гьалда гьатун. Зоотехникадин къайдадалди, вичин гьал хъсанзавай кал дана хайи къад йикъалай кфин хъувун лазим л. К, 1991, 22.I.

КФИР¹ араб, прил.; 1) михьивал гвачир 2) алчах.

КФИР кфир прилагательнидикай хьанвай существительное. Ваз и кфирдиз гьуьрмет ийиз кIанзавач... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.

КХЬИН гл., ни вуч низ; -ида, -ена; -из, -изва; -ихь, -ин, -ирай, -имир; кхьин тавун, кхьин тахвун, кхьин хъийимир 1) карандашдалди ва я ручкадалди гьарфарин шикилар чIугуна гафар, гафарин ибараяр чарчел ягъун, акъудун. Зи хифетрин сан гуналди, Кхьена Тамам жедани? Е. Э. Дуьньядиз. Илми Изади кхьей къелем, Безетмишна гьам хьанава. Е. Э. КIани ярдиз. Амач къелем, я вахъ рангар Кхьидай дафтар амач хьи. С. С. Урусатдиз Сулейман, акъуд ви дафтар, Гьана кхьихь на гьа кафтIар. С. С. Са къаридинни къужадин чIиргъин. Чна вири гафар сивяй гьикI акъатзаватIа, лап гьакI кхьизвач: бязи гафар сивяй акъудунунни кхьинин арада тафават ава. Гьа са гьарф са гафуна са жуьре, маса гафуна маса жуьре кIелун мумкин я. М. М. Гь. Лезги грамматика. 2) гьарфар арадиз гъун. Икьван гагьди кхьин акъуднава, амма халкьдин арадиз чукIурунин патахъай чавай лазимлу кьадар зегьмет ва дикъет гуз хьанач. Мейланан Шагьабуддин. Са кьве гаф. 3) туькIуьрун. Экв таквадай буьркьуьдавай Ктабар, лугьун, кхьиз жедай туш.. С. С. Ахмакьвал пис четин тIал я. АцIай вир цларивай кьаз хъижедач лугьудайвал, завай кхьин тавуна акъвазиз хъхьанач. ЛГ, 2000, 10. VIII. 4) цIийи газет, журнал кIвализ хкун патал пул гун. Эе, чан хтул, а газет кхьиз за шумуд йисар ятIа... Ж. Гь. Дидедин кьарай авачир рикI. Гьавиляй чна, 29 рушани, газет кхьенва ва ашкъидивди кIелзава. ЛГ. 2002, 12. VI. 5) арза-ферзе авун. За газетдиз кхьида. Р. 6) цицIибар хьун патал кьуртIи верч какайрал ацукьарун.

* кхьин-чIурун сущ. кхьиз алакьун, савадлувал. Замана кхьин-чIурун авачирди тир. С. С. Жувакай ихтилат.

* кхьинрин тарс сущ.; кхьиз чирдай тарс.

КЧАВ нугъ., нар. вилик квай йисуз [М. М. Гаджиев 1997: 131 ]

КЯБЕ араб, сущ.: -ди, -да Мекке шегьерда Мегьамед пайгьамбардин сур авай чка.

* Кябедал фейи кьван сувабар хьурай! межд. са хийирлу рекьиз фена хтай ва я мугьмандиз атун хуш тирди къалурун патал лугьудай гафар.

* Кябедал фин гл., вуж мусурманвилин шартIарикай сад: Мегьамед пайгъамбардин сурал фин. Кябедал фин мусурмандин буржи я. Садра кьванни нагагь аниз фейитIа, Чалма яна, вун гьуьрметлу гьажи я. М. Б. Диндин кIеви къанунриз...

КЯГЪУН гл., ни ник-квек; кяда, кяна; -из, кязава; -а, -ин, кярай, кямир; кя тавун, кя тахвун, кя хъийимир 1) ник-квек вуч ятIани галукьарун. - Заз акьулар гумир. Абур вужар ятIа, и дахдиз чизва, - мад вичин кIинтIхьтин нерихъ тIуб кяна Ахундова. М. С. Дуст. 2) къапуна авай жими затIуник са вуч ятIани кутуна хкудун. Гьич рангарик кя тавуна, пенжердин патал аламай кистер хьиз, сирлу гьиссерин дегьнеда зунни кьуразвай. М. В. Вацран ягъун. 3) хкуьрун, какадарун, авай гьал дегишарун. Зи затIарик кямир. Р. 4) куьч. гатун, ягъун. - КичIе жемир, чан хва, за вак кязавач, хьайивал дуьз лагь! А. Сайд. ЧIижни хушракан. ЦIай кягъун. 5) инжиклу авун.

* кя тавун гл., ни ник ядай, гатадай гьеркат(ар) тавун. Вак кя тавун за вири жанавуррал тапшурмишда, чан сикI стха, регьим ая! - минетна ада язух къведай ванцелди. Ф. Куткунда гьатай жанавур. Синонимар: хуькуьр тавун, ктад тавун.

* кя || кягъ хьун [хьана амукьун] гл., вуж; гуьзлемиш тавунвай са вуч ятIани акурла, ван хьайила, са гьерекатни тийиз авайвал акъваз хьун. Магьмуд акуникди, ам кягъ хьана. 3. Э. Куьгьне кавхаяр пIуртI Варз цфедик акатна. Садлагьана кхунай яргъи Мегьемед кя хьана. 3. Э. Пата вил авайди. Тамашадин эвел кьиляй... кьатIнавай таз къелемар акурла, чун са кьадар кя хьана амукьна. 3. К. ТIебиат чирун.

Къ

Къ [къа] сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра лезги чIалан алфавитдин цIувад лагьай гьарф.

<къ> - кIалханда арадиз къвезвай ачух тушир гужлу сес-фонема. Гафарин сифте кьиле, юкьва жеда: къав, кьад, къе, къуьр, акъапг, йикъар.

КЪАБ туьрк, сущ.; -пуни, -пуна; -пар, -пари, -пара виче са вуч ятIани туна хуьн патал къен авай затI. Вирт авай къаб гъвечIид луз, Гъейридаз аквач лагьана... Е. Э. Вирт квахьайдиз. Фекьи мама МегьамедЭфендиди чай хъвана куьтягьна... къултухдай айнаяр авай къаб акъудна къвалав эцигна... А. Ф. Риза.... нек авай къаб дуьз чкадал эцигна... Б. Гь. Заз эвера. АцIурзава ада бакар, ЧIижре вичин рекьер хьиз. - Гъери вутIда? Авач къапар! Ракъура лагь шегьердиз. Къ. Р. Самур, къе ви дереда. Бубади маузер къапарай акъудна ва, маузер акурла, зегьле фейи Агъади тIалабна... С. Гь. КIири Буба. * кIвачин къапар.

* къаб алай прил. ачух мана авачир, туьгьмет квай, айгьам квай. Гагь-гагь адай акъатдай. къаб алай гафари зуняпара тупIар туна, кьил баштан авуниз мажбурдай... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Тамай патахъ, пис ва я тIимил кIарасар алай алерар хкай касдикай еке хъуьруьнар, къаб алай ихтилатар ийидай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

* къаб-къажах сущ. кIвалин куьлуь-шуьлуь, кIвализ герек шейэр. Синоним: къаб-къиж.

* къаб-къиж [къаб-тIур] сущ. кIвалин майишатда герек куьлуь-шуьлуь затIар. Ам къаб-къиж жедай шкафдин вилик акъвазнавай. Р. Гь. Лацу цавун кIаник. Жегьил рабочийди сифте къачур мажибдикай амукьайдахъ кIвачин къапар, герек тир къаб-тIурни мес-яргъан къачун къетI авуна. 3. Э. Муькъвел гелер. Синоним: къаб-къажах.

* къаб-тIур сущ. хуьрек недайла, герек тир затIар. Жегьил рабочийди сифте къачур мажибдикай амукьайдахъ кIвачин къапар ва герек тир къаб-тIурни мес-яргъан къачун къетI аву­на. 3. Э. Муькъвел гелер.

* къапарай акъатун рах., гл., вуж 1) сабур хуьз тахьана, гьарай-эвер авун. - Бес я, я стха! Ахмакь гафар гьикьван лугьуда вуна?! -Давуд къапарай акъатиз башламишзавай. А. Р. Кьве чин. - Залай алакьдай куьлуь-шуьлуь куьмекар за ваз гуда, амма кIвалерикай рахамир. Зун жуван хизанарни галаз хуьруьз хкведа. Атлухан мад къапарай акъатна. 3. Гь. Бубадин кIвал. 2) алай, авай фикирдилай элячIун, эхиз таххьун. Гилан назанияр ваз чида хьи, апай, къари няналди кьена кIани миллет я. свас лугьудай вакIа заз ябни язавачир. Гзаф эхна за а вагьшидин амалар, эхирни са юкъуз къапарай акъатна. М. Б. Спелар.

* къапарай акъудун рах., гл., ни вуж сабур хуьз тежедай гьалдиз гъана, гьарай-эвер ийиз тун. [Шофер]. На зал паркутар элямир, зун вун яшлу хьуниз тамашдач. На зун лап къапарай акъудзава. Н. И. Гьакимрин папар. [Али]. Квахь зи вилерикай, квахь, вуна зун къапарай акъудзава. Вири хъел валай алуддайвал ийимар. Н. И. Гьакимрин папар.

КЪАБАГЪ туьрк, т-б, сущ., текв. кь.; ди, -да вилик пад. Герек адан чиник кваз жен генжедик, ХьайтIа, ачух къабагъ - затIни герек туш. Е. Э. Герек туш.

КЪАБАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) аскIан кIвачер квай, тамара жедай ири вагьши гьайван. Там атIудайла, инавай вакIар катиз тамун къвалав гвай зурба чумурриз фенай къван. Ида фена гьабурукай зурба кьве къабан кьуна, гъана арабадик кутIуна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. 2) куьч. яцIу, куьк инсан. Синоним: вак.

* къабандин [вакIан] хва [руш] сущ. эркекдиз (дишегьлидиз) ийидай экъуьгъунин са форма. Абуру ви гъилералди заз фур атIана. Вични 1 - апрелдиз. Зун хайи юкъуз. Агъ къабандин рухваяр, къабанар.. Н. И. Сирлу межлис_;

КЪАБАР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра бедендин са чка куь ятIани тIушунайла, са квев ятIани гзаф гуьцI хьайила, арадиз къведай дакIун, хер. Ай мазарат, ГьикI гъана и хабар на, Келледиз къан, мециз яна къабар на. Лезги Агьмед. Я залум хан. Синоним: пих.

* къабар хьун гл., квел бедендин са чка тIушу­найла, са квев ятIани гзаф гуьцI хьайила, арадиз къве­дай дакIун, хер хьун. Къуй, чил хвена, чи гъилерал къа­бар хьуй! X. X. Къуй лекьер къвез ацукьрай ви къуьнерал. Синоним: пихер хьун.

КЪАБАРЛАМИШУН гл., ни-куь вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къабарламиш авун, къабарламиш тавун, къабарламиш тахвун, къабарламиш хъийимир бедендин са чкадал къабар хьурун.

* къабарламиш хьун гл., вуч бедендин са чкадал кьабар(ар) хьун, акъатун.

КЪАБАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) буран. 2) куьч. кьилин къалпагъ. 3) куьч., векьи кьил.

КЪАБАЧИ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) масад(бур) алцурариз алахъдайди, масадбур хъуьруьн патал зарафатар ийидайди. Ам къабачи я. Вун адав акьван эгечIмир. 3. Э. Рекьер сад туш. Камалан хва Лукьман луьл тир. Ам къеневайда гузвай буйругъдалди рахазва... Алло! Акуналди чир жедач кьван! Зун и къабачидиз вуч ийидатIа тийижиз амукьна. 3. Э. Рамзият. 2) бегьемсузди, дуьз рахан тийизвайди, тапарарзавайди. – А-йа-йай, Малла Керим, фекьидиз къабачидин амалар авун кутугнавач хьи! Нагагь, вун зи тай-туьш тиртIа, за вун хам якIувай къакъатдалди гатадай. Гъ. С. КIири Буба. Синоним: кваса.

КЪАБАЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къабачи тир гьал.

КЪАБАЧИВИЛЕЛДИ нар. къабачивал хас яз. Ада вичин кьил къабачивилелди хуьзва. Р.

КЪАБИЛА кил. КЪЕБИЛА.

КЪАБЛАМА туьрк, прил. лакьан авачир.

* къаблама сур сущ. лакьан авачир сур. Чинра къаблама сурарни ава. Р.

КЪАБРиШ нугъ., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) салара валарал жедай ири емиш; 2) гьа емиш жедай валар.

КЪАБУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарцин тандал жедай дакIур чка ва сагъ таххьанвай хер алай чка. Синоним: чкал.

КЪАВ¹ сущ.; -у, -а; -ар, -ари, -ара дарамтда чилин кьаншарда авай пад. # кIвалин ~, дехмедин ~, складдин ~, цурин ~; ~ал акьахун, ~ал ацукьун, -алай эвичIун; ~ун чIере, ~ун чIул; ~уз кул гун, ~алай жив вегьин.... ам къавун чIерейрал къекъведай, кац хьиз... А. Ф. Риза. Алахьай са югъ тир. Жаферан къаварал кIапIалкIапIал итимри, аялри, кIвачер кучудна рухварал ацукьна, ашар незвай. А. Ф. Бубадин веси. Дадашан гьалар лап чIур хьана, садлагъана вилер лацу хьана, къавуз яна. Сакъве сятдин къене ам куьтягь хьана. А. Ф. Бубадин веси. Къав кIевириз, шифер ягъиз, Папар жезва кIвал сувагъиз, Залан кIвалах уртах шиз, Ажеб регьятвилер жеда. С. Лезги мехъер. - Са кьариди вичин къавал къуьл экIанавай. Къ. М. Дуствилин цIай. -Захъ гъуьлуьз фидай мажал авани, чан вах? Инал къав гьалдай тевле алама, куьра хадай кал ава, анал кьуьртIуь верчериз какаяр кутуна кIанзава... Муслимов. ЦицIигъ-наме. * вилер къава акIун, къуншидин къавалай верч фийидини хьиз тахьун, сивин къав

* къав вегьин гл., ни 1) къавал алай жив вегьин. 2) нугь. кIвалел къав эцигун. Ада гьаятда жегьилрихъ галаз хипериз эцигзавай цIийи цурал къав вегьезвай. ЛГ, 2003, 16.I.

* къавал пехъ ацукьун гл., рах., нин кIвал кас амачир гьалдиз атун. Ислягьвал хьуй квез, балаяр, Бахтлу хьуй куь яргъал рехъ. Чилел чуьруьк - им бела я, Ацукь тавуй къавал пехъ. Ф. Н. Марфар къвада.

* къавалай [цаварай] рахун гл., вуж гъавурда авачиз рахун. Жегьилвили, рахайтIани къавалай, Рум къачуда кьуьзуьвилин капалай. Ф. Н. Спелриз.

КЪАВ² сущ.; -у, -а; -ар, -ари, -ара чахмах ядайла цIай кьун патал эцигдай затI.

КЪАВАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра емишар тегъидай, кьакьанвилихъ гьерекатдай дуьз тандин тар. # ~ акIурун, ~атIун; ~дин хилер, ~дин пун. Хуьр алай аскIан тепедин кIаник квай багъларай, хуьруьн къене цавуз хкаж хьанвай къавахрай билбилар рахаз башламишна. Къ. М. Шаирдин кьунши. Зун СтIал Сулейманан тIварунихъ галай лезги театрда жуван кIвалах авуна гостиницадиз хтана. Адан вилик квай къакъан къавахрин хъенар гьуьлуьхъди яргъи хьанвай. 3. Э. Кек галкIизва. Къазмадивай акьван яргъа тушиз, вацI кьве шакъадиз пай жезвай чкадал, къавахдин са тар пунай акъатнава... 3. Гь. Ахварай авудай аваз.

КЪАВАХ² прил. емишар тегъидай, кьакьанвилихъ гьерекатдай дуьз тан авай. Къавах тарциз акьахун регъят туш. Р.

КЪАВАХДИН¹ къавах существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. КЪАВАХ.

КЪАВАХДИН² прил. къавах тарцин материалдикай авунвай. # ~кIарасар, ~ чIул.

КЪАВГъА араб, шиир, прил. кубут. Фикир бургъа, кьил къавгъа, бед хиял... Е. Э. Нефсиниз.

КЪАВЛАМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; кьавламиш авун, къавламиш тавун, къавламиш тахвун, къавламиш хъийимир фикир гун.

КЪАВРАХ араб, прил. бегьерлу.

къаврах авун гл., ни вуч бегьерлу авун.

къаврах хьун гл., вуч бегьерлу хьун.

КЪАВУМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) гадани руш сад-садал эвленмиш хьайи, жезвай хзанарикай сад (буба, диде, вах, стха) масадаз мукьвавал къвлурдай гаф. Къавум, килиг къуллугъ за ваз лугьуда... Е. Э. Кьавумдиз. Эвел кьиляй пара регъят Къалуд ваз рекьер къавумди. Эхир кьилин гъавурда гьат - Акъудда гьекьер къавумди С. С. Заз чида Куьредин адетар. - Вуч хьана, кьаву­мар, машин чIур хьанани? - куьз ятIани салам ганач атайда. М. Б. Спелар. 2) мукьва-кьили. [Гуьлханум]. Авайвал лагьайтIа, гьи месэла къачуртIани, ам чибуру масабур хъуьредайвал гьялзава. Як пайзавайбуру вуч ийизватIа, ахтармишзавач. Гьукумдарар элкъвена кьавумар я. ЧIехи къуллугъарни пайзава, чпин арада мукьва-кьиливални жанлу ийизва. Н. И.. Гьакимрин па­пар. * къуткъавум.

* къавум-къардаш сущ., эвленмишвал себеб яз жедай мукьва-кьили.

КЪАВУМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери; къавум тир гьал, мукьва-кьиливал. - Вучда за адан акунрикай? Де лагь, Алиди чекмечи къавумвиле кьабулдайди яни? Н. И. Гьакимрин папар. Мад вун гьахъ я, чи ханум. Къавумвилералди хьайитIани, чун Сад-садав агатзавач. Н. И. Гьакимрин папар

* къавумвал авун гл., ни; мукьва-кьиливал авун.

КЪАВУРАР сущ., гз. къ.; -ри, -ра 1) ягълавда ва я къажгьанда чрай пидин кIусар. 2) куьч. хъсан тIуьн. Гила за ваз къавурар ийизва. Р.

КЪАВУРМА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра; ягълудал чранвай як. Куьчеда мангъалрал чразвай къавурмайрин ни кьуд патахъ чкIанва. 3. Э. Муькъвел гелер.

КЪАВУРМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -ин, -а, -рай, -мир; къавурмиш авун, къавурмиш тавун, къавурмиш тахвун, къавурмиш хъийимир ягълавда ва я къажгьанда куьлуь авунвай якIун кIусар чIемни вегьена чурун.

КЪАГЬАР || КЬАГЬУР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) туьтуьнин дамарар агаж хьайи гьал. Туьтуьна акIанвай кьагьур туькьуьмна ада, викIегьвилелди лагъанай... 3. Э. Кьве фронтдин командир. Садлагъана вилерал накъвар атана, туьтер къагъардив ацIана. А. А. Пад хьайи рагъ. - Магъмуда вич хвейиди туш, - суьгьбетзава, сесиник кьагьар кваз, адан уьмуьрдин юлдаш Ася Алимирзоевнади... ЛГ, 1999, 25. III. Кьагьар жеда акурбуруз, Вай гъарай лугьуз Дашдемир. X. Къ. Дашдемир. РикI къагьардив, хвешивилив ацIайла, Мад къахрагъиз кIан жедач ви къвалавай. А. Къ. Дидедин чIал. 2) акъваз тавуна шехьун.

* кьагьар [кьагьур] атун гл., низ 1) туьтуьнин дамарар агаж хьайи гьалдиз атун. - Я чан ими, зун гъуьлуьз фидай вахт хьанвани? - Мухлисат кьагьур къвез шехьунивди къарагъна катна..3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Руш къагьурар къвез шезвай. М. Б. Футболист. Ам шехьзамачир, анжах чIун галаз кьуру къагьурар къвезвай. М. Б. Шапка. 2) акъваз тийиз, чIун галаз шехьун.

КЪАГЬБЕ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра жуван бедендалди алвер ийизвайди, чIуру рекье авай дишегьли, итим. Къагьбедлайни вун лап беябур жеди. Е. Э. Гьая тийижир паб. [Али]. Агь, къагьбе! Алцурарна зун аял хьиз. Н. И. Гьакимрин папар.

КЪАГЬБЕВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери къагь­бе тир гьал.

* къагьбевал авун гл., ни къагьбевилин шартIар кьилиз акъудун.

КЪАГЬБЕВИЛЕЛДИ нар. къагьбевилин шартIар кьилиз акъудуналди; къагьбе яз.

КЪАГЬБЕХАНА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 2) къагьбевал кьилиз акъуддай чка. 2) дуьзвал авачир, чIуру амалрал машгъул чка.

КЪАГЬВЕ араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кофе (кофе тIвар алай тарцин тумуникай ва я тум регъвена авунвай порошок кваз туькIуьрнавай хъвадай затI). Гьуьлерикайни къагъве, какав, чайнайтIа... Е. Э. Девран, гьей! Синоним: кофе.

КЪАГЬВЕДАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къагьве гьазурдай, гъиле кьадай тумни квай къаб. Синоним: кофейник.

КЪАГЬРИМАН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) викIегь, гужлу, уьтквем кас. Гьар сеферда Теймур Алихановакай суьгъбет авурла, адан мукьва дустарикай тир чи гьуьрметлу шаир Забит Ризванова лугьуда: «ЧIехи кас тир, асул къагьриман тир. Къе халкьдин дердияр гьялун патал чаз Теймур Алиханов хьтин къагьриманар кIанда». М. М. Лезги тIвар алатIа. Къуй, жегьилриз чир хьурай ва абуру рикIелай ракъур тавурай хьи, къенин гуьзел югъ агъзурралди къагьриманри чанар гана къазанмишайд я. 3. Э. Скульптор. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) - эркекдин хас тIвар - Къагьриман. 1936-1964 - йисара ЦицIигърин "II -пятилетка" колхоздин председателвиле-седривиле галай-галайвал агъадихъ тIвар кьунвай ксари кIвалахна: Гьажиев Къагьримана ( 1936-1937), Муслимов Шабана ( 1938-1940). С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

КЪАГЬРИМАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илер, -илери къагьриман тир гьал. Ватандиз четин йисара лезги халкьдиз кьагьриманвал хас хьайиди я. Р.

КЪАГЬРИМАНВИЛЕЛДИ нар. кьагьриманвал хас яз. Ватандин ЧIехи дяведин йисара вири халкьди къагьриманвилелди кIвалахнай. Р.

КЪАД числ. цIекIуьдалай гуьгъуьниз къвезвай кьадар къалурзавай гаф.... чи республикадин къадалай гзаф районра, Баку ва Сумгаит шегьерра 600 агъзурдалай гзаф лезгияр яшамиш жезва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш.

къад акьалтун [атун] гл., нел-квел гзафбурукай сад хкягъун.... имиди кьилди ацукьна вичин юкIвар-чипIер яна... Къад Димирал къвезва. Хемис юкъуз чпин лишанар вегьирай. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

* къад жедалди нар. лап эхирдал кьван. Катна свални, севни къатир Жедалда къад. А. Ал. Дагъда туда.

* къад лагьай числ. къадан тартиб. Рамзията хуьруьн школа куьтягьнавай. Ада къад лагьай йиса кIвач эцигнава. 3. Э. Рамзият. Пьесадин гьерекат XX асирдин къад лагьай йисарин сифте кьилера дагълара авай са лезги хуьре кьиле физва. Гь. Гьашаров. Хайи халкьдин рекье чан гайиди.

* къадан кьил сущ. нетижа, эхирни-эхир.

* къад-къад нар. къад кьадардив агакьна кIватIал-кIватIал яз.

КЪАДА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гуьзлемиш тавунвай хата-бала. Чна куьн и дуьньядин кьадайрикай хуьда. КIеве акIайла, рехъ къалурда. Ф. Б. Миф.

КЪАДАГЪА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ихтиярсуз гьал. Амма къадагъа алай кардил мадни темягь къведа эхир. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

* къадагъа авун гл, ни вуч къадагъа тир гьалдиз гъун, ихтияр тагун. Ассимиляциядин рекьер гзаф авай: лезгияр жавабдар къуллугърал тан тийин, мектебра дидед чIалалди тарсар тагун, радио, газет къадагъа авун, лезги аялар, дидедиз хьайила, документра чара миллет кхьин ва мсб. М. М. Лацу лекеяр.

* къадагъа эцигун гл., ни квел са вуч ятIани ийидай ихтияр тагун. Хьунар къадагъа авунвай вахтар тир, чинеба кIваляй эрекьар гузвайдини виридаз чизвай. М. Б. ЦIийи мискIин.

* къадагъа авунин форма || къадагъадин форма граммат., сущ. са гьихьтин ятIани гьерекат ийидай ихтияр тагузвайди къалурдай гафунин форма. Кьвед лагьай касдиз буйругъдин формадин къаншарда къадагъадин форма ава. Къадагъадин форма -мир суффиксдин куьмекдалди жеда. Простой глаголрин къадагъадин форма мурадвилин формадикай здин чкадал -мир эцигуналди регьятдиз туькIуьриз жеда, месела: нез - немир, хъваз - хъвамир. Ийиз - ийимир, гуз - гумир, жез - жемир ва мсб. М. М. Гаджиев. Лезги чIалан грамматика. Сад лагьай пай.

КЪАДАКЬ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тамам са затI арадиз гъизвай са шумуд пай сад-садав галкIурдай затI.

* къадакьар бушарун гл., ни 1) куьн. тIарамзавай къадакьар буш гьалдиз гъун. 2) нин, куьч. са низ ятIани авай ихтиярар артухарун, адан гьерекатрал алай гуьзчивал зайифарун. Антоним: къадакьар тIарамарун.

* къадакьар тIарамарун гл., ни 1) куьн къайдада авай къадакьар тIарамарун. 2) куьч., нин са низ ятIани авай ихтиярар тIимиларун, адан гьерекатрал къадагъа авунин шартIар эцигун. Антоним: къадакьар бу­шарун.

* къадакьрай акъатун гл., вуж-вуч 1) къайдадикай хкатун. Са шумуд йикъалай, хуьряй фейидалай кьулухъ, ам са куьгьне, къадакьрай акъатнавай кьеб гваз хтанай. 3. Гь. КьепIин аваз. 2) куьч. чIуру амалар акатун (дишегьлидикай рахадайла).

* къадакьрай акъудун гл., вуж ни хас тушир, кьан тийидай амалар ийиз тун. [Али]. Заз Сунаханум тIвар алай дишегьлини чидайди туш. Вуна нин негъилрихъ яб акалнава? Гуьлханума вун хъсандиз къадакь­рай акъуднавай хьтинди я. [Зарлишан] Зун вавайни къадакьрай акъудиз жедач. Н. И.. Гьакимрин папар

КЪАДАМ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вилик фидайла, кьве кIвачин арада жезвай мензил. 1936 - йисалай театрдиз Государственный национальный театр тIвар гана. Им театрди мад са къадам виликди ялун ва гележегда мадни еке агалкьунар арадал атунихъ умудлувал ийизвай вакъиа тир. И. Асланов. Куьгьне дафтар. Синоним: кам.

* къадам къачун [вегьин] гл., ни вилик фидай гьерекат авун. Театрди интернационализм, инсанрин арада авай дуствал къалурун пропаганда авун патал сифте камар къачуна. Э. Наврузбеков. Лезги театрдин идеядинни эстетикадин бинейрикай. Мад са къадам къачурла, кIвалин пипIе кьепIинихъ сад галайди акунай. М. Б. Спелар [Гуьлханум]. Эй бейниванар, чаз куьне къачузвай гьар са къадамдикай хабар я. Н. И. Гьаким­рин папар. Синоним: кам къачун [вегьин].

КЪАДГЪУНУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къадгъун авун, къадгъун тавун, къадгъун тахвун, къадгъун хъийимир са куьн ятIани винел паталай мурз алай затIуналди са вуч ятIани (руг, тIурар, чирк) алудун. Кьилел алай бармак лагьайтIа, къифери къадгъунайди хьиз, са чIарни аламачиз кIан дуьздал хьанва. А. Ф. Риза.

КЪАДИМ || КЪАДИМИ араб, ктаб, прил.1) фадлай авай. # ~ дарамат, ~ девирар, ~ халкь, ~ хуьр, ~ шегьер, ~ муьгъ; ~ адет( ар), ~ кхьинар. Яраб чкадин халкьар туширбур вужар ятIа? Лезгияр ва талишар? Аквадай гъаларай, Азербайжанда и кьве къадим ва чкадин халкьарин руьгьдик хкIурун са низ ятIани лазим я. М. М. Лацу лекеяр. Лезги халкьдин тарих къадимини я; девлетлуни. М. М. Лезги тIвар алатIа. Гьар са инсан куьхъ ятIани инанмиш хьун лазим я. Эрк кутадай пак са затI авачирдал инсан лагьай тIвар жедач. Чун паталди а пак затIар лагьайтIа, чи бубайрин къадим дин я, иман я, Ягь-намус я, лишанар тир паквилин. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) эркекдин хас тIвар - Къадим. Ими и фикиррик квайла, Асланан дидедиз Къадим хтанвалда лагьай хабар хьана. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Синонимар: дегь, куьгьне, иски. Антоним: цIийи.

КЪАДИМАРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -ин, -а, -рай, -мир; къадимар авун, къадимар тавун. Къадимар тахвун. къадимар хъийимир къадим лишандиз гъун. Гзафбуру чпин тарих гьар жуьредин къалп лишанралди къадимарзава. Р.

КЪАДИМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къадим тир гьал. Гзаф кьадар сурари хуьруьн къадимвиликай лугьузва. Ш. Шихмурадов. Шагь ва Шалбуз дагъларин ценерив. Си­ноним: къадимлувал.

КЪАДИМДАКАЗ нар. мягькемдаказ, кIевидаказ.

КЪАДИМЛУ прил. лап куьгьне, лап къадим. ЦIайлапанди ягъай мегъуьн са тар хьиз, Паднава чил, пайнава къадимлу халкь. Я регьбер са, я гьаким авач вичиз, Кузва гум акъатиз такабурлу халкь. Н. И.. Гьакимрин папар. Синонимар: куьгьне, къадим.

КЪАДИМЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къа­димлу тир гьал. Алимди... чи халкьдин чIехивал ва къадимлувал вичин «Къуба патан лезгияр», «Лезги группадин халкьар арадиз атунин месэладикай» тIварар алай ктабра хъсандаказ къалурнава. М. М. Чун вуч ксар я? Синоним: къадимвал.

КЪАДИР туьрк. || КЪАДРИ ктаб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) мана, къимет. Дуьньядикай бейхабардаз тегьердин къадри вуч чир хъуй? Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Хъсанвилин къадри фагьумиз жедач. Е. Э. Бахтсузвал Къегьал рухвайрин къадир авачир агьалийриз хайи чилин къадир чир жедан мегер? М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) (чIехи гьарфунилай - Къ) эркекдин хас тIвар: Къадир. Заз кIандай, зи рикI алай шаиррикай сад Къадир Рамазанов я. И. Гь. Сифте гаф.

* Къадир Аллагь сущ. Аллагьдин тIварарикай сад. Къадир Аллагь, я вун ялгъуз. Е. Э. Пис паб. ХарапIа хъуй гьа и къуза, Къадир Аллгь, я вид къаза. Е. Э. Акваз кIан я

* къадир (къадри) <чир> хьун гл. нин ва куьн ятIани къимет аннамишун. Гьич уьмуьрда такурдаз чай Шекердин къадри вуч чир хъуй?! Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Пуд затI ава, - къадир чир жез квахьайла, - Сифтед Ватан - квахьда, пашман жеда, дуст. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз. Абурукай [шииррикай. - А. Г. ] чи жегьилри чпин уьмуьрдин вири рекьерин юлдашар кьуна, шадвилер: халис муьгьуьббат, хкянавайдаз вафалу хьунин, рикIер пайиз алакьдай жумартвиликай инсанвилин къадир хьунин чарасуз герек дагъларин къанунар авуна. Къ. М. Экуь инсан. - Ваъ, дуст Къадуч, - лагьана Лукьмана. Мад абуруз зи къадир чир хьанач, гила анагар амач. 3. Э. Рамзият. ГьакI Хьайила, адаз вичин затIунин къадирни чир жеда. Вични саламат жеда. 3. Э. Зулун пеш.

КЪАДИРЛУ прил. къадир авай, къадир чидай. Антоним: къадирсуз.

* къадирлу хьун гл. къадир авай гьалдиз атун.

КЪАДИРЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къа­дирлу тир гьал. Вун хьтин инсанрин къадирлувални рикIелай алуддач... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Артухлама незвай фан къадирлувални квадарна, эдебсузвилерни, ягъкьиникьни куьн хьтинбурулай башламиш жезва. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Антоним: къадирсузвал.

КЪАДИРЛУВИЛЕЛДИ нар. къадирлувал хас яз. Вири сад хьиз къадирлувилелди эгечIнавач. Р. Антоним: къадирсузвилелди.

КЪАДИРСУЗ¹ прил. къадир авачир, дуьз къимет гуз алакь тийидай. Антоним: къадирлу.

КЪАДИРСУЗ² сущ.; -да, -да; -ар, -ри, -ра къадир авачир ди, дуьз къимет гуз алакь тийидайди. Инсанрин къадир авачир къадирсузар я куьн. Чир хьанани? Булахдаллай плияр я куьн. Чир хьанани? Б. Гь. Цавун михекар.

КЪАДИРСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къа­дирсуз тир гьал. Антоним: къадирлувал.

КЪАДИРСУЗВИЛЕЛДИ нар. къадирсуз тир гьал хас яз. Антоним: къадирлувилелди.

КЪАДРА нар. 1) къад сеферда. Зун Москвадиз са йисуз къадра фенай. Р. 2) куьч. гзаф. За адаз къадра лагьанай. Р.

КЪАДРИ кил. КЪАДИР.

КЪАЖГЪАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цIал чими хуьрек гьазурдай махсус цурун къаб. # цIийи ~, гъвечIи ~, чIехи ~; ~да нек цун, ~ пичинал эцигун, ~дик цIай кутун. Къажгъандик цIай кутаз... С. С. Фекьийриз. Гъуьлуь кьве вил акьална цурун къапар ( ленгер, сини, къажгъан, афтафа, тиян) шешелда твазва. 3. Э. Кьве фронтдин командир. Са акьван вахт фенач, сагьиб гъилерик мехъеррик хуьрекардай тегьердин чIехи къажгъан кваз калерин арадай экъечIна. Б. Гь. Заз эвера. * халкьдин къажгъан муркIадални ргада.

КЪАЖГЪУН гл., низ вуж-вуч; -ида, -ана; -из, -изва; -угь, -ин, -урай, -имир; къажгъун авун, къажгъун тавун, къажгъун тахвун, къажгъун хъийимир квахьнавай са вуж-вуч ятIани гьат хъувун, къажгъун хъувун. Шаз квахьай чукIул цIи къажгъана. Р.

КЪАЗ¹ туьрк, сущ.; -ра, -ра; -ар, -ари, -ара яргъи кIуф, гардан галай, уьрдегдиз ухшар авай, це ва чиле къекъведай кIвалин ва чуьлдин къуш Луж-луж хьана хуьруьз къазар ва гьуьндуьшкаяр хтана. Къ. М. Шаирдин къунши. Уьрдегар ва къазарни кудай ракъиник вирин винел сирнав ийиз, чпи-чеб дик кутаз хкудиз икI машгъул тир. Къ. М. Душмандин тум.

КЪАЗ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара къацу рангунин тIвар.

КЪА3³ сущ.; -цади, -цада; -цар, -ари, -цара цанвай магьсулдин дигмиш тахьанвай набатат. И гуьзел ванерик гару... таза къацар юзурзава... Къ. М. Шаирдин къунши. Абур, къацарин арада къугъвадайла, вичиз акуна лугьуз са ни ятIа хабарарни чукIурнавай эхир. 3. Э. Булахдал. Кьурагь гатфар кIандач никIиз, Ада къа­цар кьурурда. Къ. Р. Гар авай югъ...[Гуьлханум] Ваз къацак акатай данаяр акурди яни? Пад-къерех язавай итимарни гьакI я. Н. И. Гьакимрин папар. Гьабибуллагь халуди вичин гада Бейдуллагь никIин къерехда цIил янавай балкIандиз, ам къацаз тефин патал, килигиз ракъурна. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

КЪАЗ⁴ газ гафунин рахунрин форма. Кил. ГАЗ.

КЪАЗА араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) хата, бедбахтвал. Им баяд туш, къаза я хьай. Е. Э. Дуьнья­дикай бейхабардаз. Буругъдин кьилел атай къазадихъ галаз яратмиш хьанвай гьал веревирд авуна. 3. Э. Со­циалист Зегьметдин Герой. Темирханов. Секинатан кьилел атай къазадикай къуни-къуншийризни кIели хьана. 3. Э. Кек галкIизва. Душманрин араяр къвердавай кьери жезвай. Абурун шагьди, вичин везирар кIватIна, ва, кьилел къвазвай къазадикай гьикIдатIа лугьуз, меслятар авуна. 3. Гь. Лезгийрин риваят. [Зарлишан] Я Аллагь, чи руш вал аманат, ам сагъсаламатдиз кIвализ хкведайвал хъуй. Яраб ам гьинаватIа? Яраб гьихьтин къаза атанватIа зи баладал? Н. И.. Гьакимрин папар. 2) куьч. четинвал, зегьмет. И руш гьамиша къазадик квайди я: пакамлай няналди мугьманар жеда кIвале. * бала-къаза

КЪАЗАБ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) парталда твазвай парчадин кIус. Валчагъ патал са кьуд-вад юкI тамам я, Къазаб туна, яру, цIару гуьллуь чит. Е. Э. Яру, цIару, гуьллуь чит. Яру къазаб перемдиз я ярашугъ... Е. Э. Къавумдиз. 2) парталдик квай ахъа чка. Перемдин виликайни еке къазаб авай. Кам вегьейла, кьецIил мет къецел акъатзавай. Ш. Исаев. «Кпул я, вах».

КЪАЗАЛМИШУН кил. КЪАЗАНМИШУН.

КЪАЗАМАТ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дустагъ. Тахсиркар хуьнпатал ЦицIигърин мискIиндин сад лагьай мертебада кьилдин кIвал, къазамат авай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Къазаматдай акъудна ам Гъана хелвет дувандиз. Инсанди кьил виневаз кам эцигзавай кIубандиз. И. Гь. Дуван.

КЪАЗАН сущ.; Татарстан Республикадин кьилин шегьер, меркез.

* къазан запун сущ. харчи запун. Ангина ( туьтер тIадай хума) гьич са дарманни галачиз сагъариз жеда: хипен чуьхвена михьнавай сарал ргазвай яд илична, къазан запун яна са тIимил шуткьунна туьтерал эцигда.. ЛГ, 2002, 1. VIII.

КЪАЗАН² туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хуьрек гьазурдай чIехи къаб.

КЪАЗАНЖИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра авур харжунилай артухан хийир. Имиди теспягьар чIугваз, мехъерикай вичиз жедай къазанжияр гьисабзавай. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. 70 йисуз республикадин бюджетдиз миллиард манатралди къазанжи гайи лезги лежберризни фялейриз, пешекарризни алимриз, вири лезги халкьдиз республикадин газет гун Икьван четин кар я жал? М. М. Лезги тIвар алатIа.

КЪАЗАНЖИСУЗ прил. хийир авачир.

КЪАЗАНЖИСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къазанжи авачир гьал.

КЪАЗАНЖИСУЗВИЛЕЛДИ нар. къазанжисузвал хас яз, са хийирни авачиз.

КЪАЗАНМИШУН¹ гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къазанмиш авун, къазанмиш тавун, къазанмиш тахвун, къазанмиш хъийимир 1) жуваз авачир затI жагъурун патал зегьмет чIугун. - Яраб ваз вири инсанар анжах хизандиз недай фу ва алукIдай партал къазанмишун патал кIвалахдал физ хквезвайди хьиз ава жал?! Б. Гь. Вили вилер - Пул къазанмишун патал икI жедалди къарачи хьиз тIалабиз къекъвейтIа гена инсанрин виляй аватдач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Зун йихилабудала жуван хизандиз са кьас фу къазанмишзавай зегьметчи я, - тIимил векъиз жаваб гана Арона. Гь. С. КIири Буба. - Пул къазанмишиз агакь тавунвай Рзахана хъел кваз жа­ваб кхьида... С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) масадбурухъ галаз са гьихьтин ятIани алакъа тайинарун. Тахьун патал чан аламай мейитар Къазанмишда аслу тахьун, азадвал. X. X. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Амма М. Муртузаева и райондани хъсандаказ кIвалахна, агьалийрин чIехи гьуьрмет къазанмишна. М. М. Лезги тIвар алатIа.

КЪАЗАНМИШУН² сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра хийирлу нетижа. Анжах адет хьанвай къанунралди яшамиш жедайвал авуни, Инкъилабдин къазанмишунриз гужуналди вафалувал къалурун истемишуни инсан бажагьат тухарда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз

КЪАЗАНХАНА туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кIвалера чимивал твазвай яд ргазвай чка. Синоним: кочегарка.

КЪАЗАНЧИ туьрк, куьгь., сущ.; 1) катул, гъвечIи къажгъан. 2) кочегар (кIвалера чимивал твазвай яд ргазвай чкада кIвалахзавайди).

КЪАЗАХ¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра туьрк чIаларикай садал рахадай миллетрикай садан тIвар. Къазахар гьяркьуь чиналди, гуьтIуь вилералди ва кьери чурудалди тафаватлу я. Р.

КЪАЗАХ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) Кубанда яшамиш жезвай славян тайифадикай са кас. 2) пачагьдин девирдин аскер. Сибирдиз суьргуьндайла, шехьизшехьиз диде и пелел кьван кIвачел-кьилел алачиз къазахрин балкIанрин гуьгъуьна галчIур хьанвай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Вуч лагьай чIал я кьван, Куьре округдин началъникди са КIири Буба ягъун патал вишералди къазахрин кьушунар тIалабзава. Къ. Къ. КIири Буба.

* къазах пич сущ.; кикер (кIвачер) квай ракьун пич. Ада къурай цIамцуьцIвел кIватIна, къазах пичина цIай туна. 3. Гь. Ахварай авудай аваз.

КЪАЗИ араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) шариатдалди суд ийизвайди. Фекьи-фахра мискIиндиз кIватI хьана, ибуру меслятна. Къазиди лагьана: „Килиг, жемятар, заз ктабрай жагъанва хьи, къаридин гададикай аждагьан жеда лагьана, чна вахтунда, герек адан кьилиз яд чими авуна кIанда, тахьайтIа, ада чун вири тергда". Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Гъизвач вуна дувандал кIукI Адиларал хъуьрез, къази. Е. Э. Къази. Адалатсуз къази я вун, девран, гьей. Е. Э. Девран, гьей! - Абурун дуван Аллагь вич къази хьайила ахпа жеда, -лагьана, маллаДадаша вичин чурудилай гъил чIугуна. А. Ф. Газет. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) эркекдин хас тIвар - Къази.

КЪАЗИВАЛ сущ.; -или, -мле; -илер, -илери, -илера къази тир гьал, къазидин пешекарвал.

* къазивал авун гл., ни къазидин пеше кьилиз акъудун. Гьа и йисара, судда къазивал ийизвай чIавуз Эминаз, тарашна лугьуз уьлкведа гьарайафгъан гьатнавайди, дуьньядикай дугъри ксарин рикI ханвайди... акуна. А. А. Лезги халкьдин рикI алай шаир.

КЪАЗМА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) чи­ликай) атIанвай кIвал. Утагъни ви къазма хьтин кIвал жеди. Е. Э. Пис папаз. 2) аскIан, кесиб кIвал. Мад хуьрел чад авай къазмадилай ракь гатадай хци ван илифна. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Садлагьана акъатай къал, гьакI садлагьана куьтягьни хьана. Вучиз лагьайтIа, къазмадай экъечIай инсанри элуькъзавайбуруз кис лагьана, мугьманриз чпихъ галаз теклифна. А. Исм. Эхиримжи къув. 3) гзафв. кь. санлай масанал куьч хьайила, тади кваз эцигнавай кIвалер. Чун къуьзуь касдихъ галаз СтIалрин къазмайрилай чара жедайвал хьана. Къ. М. Рекьин риватар, Зун кал къачуз ДаркIушрин къазмайрал физвайди я. Гь. С. КIири Буба

КЪАЗУНРАЙ¹ къазунун глаголдин буйругъдин наклоненидин 3 касдин форма. Кил. КЪАЗУНУН.

КЪАЗУНРАЙ² межд. къати нефс авайдаз агь яз лугьудай гаф. Агь, вун къазунрай гьа нефес галаз! Р.

КЪАЗУНУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къазун авун, къазун тавун, къазун тахвун, къазун хъийимир 1) парчадин, табагъ чарчин ва абурукай раснавай затIарин сагъвал квадарун. Амма кIваляй кас экъечIдалди, вилик чиликай хкечIайди хьиз, атай кицIи шалвардин кек къазунна. Б. Гь. Вили вилер. Гьайиф хьи, дидеди конверт къазунна гадарна. А. Къ. Гилигзава. Бедендик зурзун акатна, хкадариз кIанзавай арада зи пенжек кьулухъай симерихъ галкIана... КъазунайтIани къазунрай лагьана, хкадариз алахъна Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) куьч. гатун, кукIварун. За а гада къазунда. Р. * мейит къазунун.

КЪАЙ сущ.; -ю, -я; -яр, -яри, -яра 1) мекь, мекьивал. РикIиз къайи хъуьтIуьн саврух къай хьтин... Е. Э. РикIел гьваш. Циф акьалтзамазди цавал Вегь къуьнерихъ еке кавал: Къаюкай квез тахьуй завал... С. С. Фекьийриз. «Сибирдин къаяриз дурум гана, ЦIелегуьнрин тама пуч хьайи кесиб» лугьуз папа чIарпут чухвана. 3. Э. Кек галкIизва.. Подвалда ахьтин къай къекъвезвай хьи, я шуьшедин чIунарин митилар алчуднавай турбайри, я къай галукь тийиз аквазвай пипIери къен ичIи, тан кьелечI хьанвай кчаз чимивал хугузмачир. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) нугъ. гар, шагьвар. * сивиз къай гун.

* къай фин гл., низ 1) мекьивилелай азарлу хьун. 2) куьч., ягьанат дуьз фагьумдай мумкинвиликай магьрум хьун.

* къаю кьун гл., вуж къаюн таъсирдик жувжувавай квахьун. Амма Жаватаз са затIни ахквазмачир. Ам лап вижевайдаказ къаю кьунвай. Далу тахта хьиз хьанвай. Гь. М. Хаяр.

* къаю тухун [ягъун] гл., вуж-вуч гзаф мекьи хьуникди тIебии гьалдай акъатун. Гила кIвалин пипIе гуькьнавай Мухлисат къаю янавай кIел хьиз хьанвай. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

КЪАйГЪАНАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра какаяр чрана гьазурнавай хуьрек. Вилик адан цуьквер алай чайникда авай чай, сарубугъда къуьлуьн фу, дуьдгъвер, къайгъанах квай. А. Ф. Бубадин веси.... вилик бугь алахьзавай чай авай истикан кваз секиндиз къайгъанахдихъ галаз фу незвай... Гь. С. КIири Буба

КЪАЙГЪУ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра низ ятIани хъсанвал патал адан дердида ийизвай фикир, гьерекат, кIвалах.

* къайгъу авач [туш] арал 'хьанвай кар, ихтилат фикир гуниз лайих туш' манадин ибара. Зи мурад гьа им я. Ахпа заз кьейитIани, къайгъу туш. 3. Э. Кьве фронтдин командир. - Къайгъу туш, юлдаш Эмирханов, вавай устIарвал ийиз жеда. Вахъ тежрибани ава. Герек кар хьайитIа, чна ваз куьмекни гуда. 3. Э. Социалист Зегьметдин Герой. Темирханов. - АкI ятIа къайгъу авач. - За маса хьайи хата-бала затI аватIа лагьанай. Б. Гь. Вили вилер - Къайгъу туш, - лагьана ада. - За вун хуьдай чка жагъурда. А. Исм. Эхиримжи къув. - АкI ятIа, къайгъу авач, цицIигъвийриз хъуьрез ихтияр авайди я, - лагьана сивик хъвер кваз атлуди. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

* къайгъу авун гл., ни нин-куьн 1) са гьихьтин ятIани кар кьилиз акъудун патал вядеда дердида хьун. - Адал вил эцигна акъвазун виже къведач. Са къайгъу авуна кIанда. Са кеспидик квачиз къуьдни акъудиз жедач. 3. Э. Рамзият. [Гуьлханум]. Авайвал лагьаила, хъел кьвезвани? Чибур итимар туш. Чин чIурмир гьасятда. Чизва, чунни абуру хуьзва, гъакимрин гитар хьиз, кIвалин къайгъуярни ийизва, чпиз хушбуруз къуллугъарни, куьмекарни гузва, амма лагь, халкь патал абуру вуч ийизва? Н. И. Гьакимрин папар. 2) гележегдикай фикир авун. Аялдин къайгъу авуна кIанда. Р. Синонимар: къайгъу чIугун, къайгъудик хьун, къайгъударвал авун.

* къайгъу акун гл., ни нин вилик пад кьун, са кар чIуру ийиз тун тавун. [Али] Селимаз лагьана кIанда. Къуй вичин папан къайгъу акурай. Н. И. Гьакимрин папар.

* къайгъу чIугун гл., нин нин-куьн са низ-квез ятIани хъсан хьун патал фикир авун, кар-кIвалах авун. Ахьтин фикирар кьиляй акъудур! Тамаш, лап экуьнихъай стхадин папа вун патал гьикьван къайгъу чIугвазватIа аку... 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Юлдаш Самурскийди къайгъу чIугуналди СтIал Сулейманаз, Гьамзат ЦIадасадиз, Абдулла Мегьамедоваз Дагъустандин халкьдин шаир лагьай тIварар гана. 3. Э. СтIал Сулейман. Юкъуз ксуз хьана зун, йифиз руфунин къайгъу чIугваз хьана за. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: къайгъу авун, къайгъу­дарвал авун, къайгъуда хьун.

* къайгъуда хьун гл., вуж нин-куьн никай ва квекай ятIани фикир ийиз хьун. Хур экъисна къекъведа вун, Ви къайгъуда авазва зун... Е. Э. КIан я. Синоним: къайгъудик кваз хьун.

* къайгъудик [кваз] хьун гл., вуж нин-куьн. са кар кьилиз акъудун патал фикирдик, гьерекатдик хьун. Абур пионино ва автомобиль къачунин къайгъуйрик квай. 3. Э. Социалист Зегь­метдин Герой. Темирханов. Синоним: къайгъуда хьун.

КЪАЙГЪУДАР¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къайгъу чIугвазвай, чIугвадай кас. Миллетдин гьерекатдиз къайгъударар герек я.?.

КЪАЙГЪУДАР² прил. къайгъу чIугвазвай, къайгъу чIугвадай. Миллетдин гьерекатдиз къайгъудар инсанар герек я. V.

КЪАЙГЪУДАРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къайгъудар тир гьал.... чIехидан къайгъударвили гададин гуьгьуьлар ачухарна... Б. Гь. Заз эвера.

* къайгъударвал авун [акун] гл., ни нин къайгъу чIугун. Вичин хцин ериндал алай зи гьакъиндай икьван къайгъударвал авурла, вични кефсуз яз, тангъах авай масадан барадай ада вуч ийидат'. а? 3. Э. СтIал Су­лейман. Кефсуз яз къатканвай чIехи шаирдин йуьнгуьлвал, мугьмандин гьакъиндай къайгъударвал акур зун гзаф тажуб хьана. 3. Э. СтIал Сулейман. Синонимар: къайгъу авун, къайгъуда хьун.

КЪАЙГЪУДАРВИЛЕЛДИ нар. къайгъударвал хас яз.

КЪАЙГЪУСУЗ¹ прил. къайгъу авачир. Уьмуьр... Яшайиш... И кьве гаф акьул балугъ хьайидалай башламишна, эхиримжи нефес вахгудалди инсанрин мецел ала. Къайгъусуз аял вахтара, якъин кар я, и келимаяр рикIел къведач. Къ. М. Экуь инсан. Гьелбетда, вун гьахъ я, вун хътин инсанар гьина хьайитIани герек я, -лагьана къайгъусуз сесиналди жаваб гана Давуда. А. Р. Кьве чин. Аквазва ЯбатIаяз, и къиргъинда, и инсаф амачир женгина къайгъусузбур, агьиларни сефилар, кьуьзуьбурни жегьилар чир жезмач, абур, вири сад хьиз, пехъи ва ажугълу я. А. Исм. Эхиримжи къув. Антоним: къайгъудар.

КЪАЙГЪУСУЗ² сущ.; -да, -да; -ар, -ри, -ра къайгъу авачирди. Антоним: къайгъудар.

КЪАЙГЪУСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къайгъусуз тир гьал. Адан къайгъусузвал, саймазвал, чиркинвал аламатдин кар я. 3. Э. Арифдиз ишара. Гьайиф хьи, редактордин къайгъусузвилин нетижада бязи цIарара гъалатIар хьана, а цIараринуьлчме, везин чIур хьанва... М. М. Гь. СтIал Сулейманан азербайжан чIалал туькIуьрай шиирар. И жуьреда, са касди дисциплина чIурунин ва адан къайгъусузвилин нетижада коллективди хейлш вахтунда чIугур зегьмет тахьай мисал хьана. 3. Э. Социалист Зегьметдин Герой. Темирханов.

КЪАЙГЪУСУЗВИЛИВДИ нар. къайгъусузвал хас яз, къайгъу авачир гьалда. Вичик тади кутун ада къайгъусузвиливди кьабулна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: къайгъударсуздаказ. Антоним: къайгъударвиливди.

КЪАЙГЪУСУЗВИЛЯЙ нар. къайгъусузвал себеб яз. Тахсиркарвал авуначтIани, къайгъусузвиляй чпин хиве жавабдарвал гьатзавайди абуру инкарзавач. ЛГ, 2002, 12. IX.

КЪАЙГЪУСУЗДАКАЗ нар. къайгъусуз лишан хас яз, къайгъу авачиз. Синоним: къайгъударсузвиливди. Антоним: къайгъударвиливди.

КЪАЙДА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са вуч ятIани кьилиз акъатунин, акъудунин тегьер. # ~ хуьн, ~ эцигун, ~ чIурун, кIелунин ~, кхьинин ~, яшамиш хьунин ~, жув тухунин ~. Сулейманаз «дуьнья къастуналди кьацIалай алуднавай терез» хьиз авай чIал, ам дуьз къайдада авачир чIал чизвай. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Ам хуьре тухузвай кIвалахрик ва хуьруьн майишат социалист къайдайрал туькIуьр хъувунин кардик активдаказ экечIнавай кIвенкIвечийрикай сад тиртIани, халкьдиз ам мухбир тирди чидачир. А. Ф. Газет. Де айиб авач. Вун гьеле цIийи я. Гележегда къайдадиз кьведа. Б. Гь. Заз эвера. Синонимар: адет, къанун, низам.

КЪАЙДАЛАМИШУН гл, ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къайдаламиш авун, къайдаламиш тавун, къайдаламиш тахвун, къайдаламиш хъийимир къайдадиз гъун, къайдада жедайвал авун.

КЪАйДАСУЗ прил. къайда авачир. Чна винидихъ къейд авурвал, цицIигъвийри зарафатар гзафни-гзаф кIвалахда къайдасуз, пешедал рикI алачир темпелрикай ийидай. С. Муслимов, ЦицIигъ-наме.,

КЪАйДАСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къайдасуз тир гьал.

КЪАЙДАСУЗВИЛЕЛДИ нар. къайдасузвал хас яз. Синоним: къайдасуздаказ.

КЪАйДАСУЗДАКАЗ нар. къайдасуз гьал хас яз. Синоним: къайдасузвилелди.

КЪАйИ прил. 1) мекьи ийидай, мекьивал арадиз гъидай. Явашдаказ гьерекатзавай къайи гар галукьайла, кьелечI бижгъеррик квай Риза, хьраз вегьей Гьажибугъдадин твар хьиз, зурзадай, адак фул акатдай, чиниз вили ранг янавай ам сефилдиз гагь Саруханаз, гагъ чилиз килигдай. А. Ф. Риза. Къайи зулар, мекьи хъуьтIер атана алатиа... А. Ф. Бубадин веси. Къайи марфни кьвазвай. 3. Гь. Лёзгийрин риваят. Антоним: чими. 2) чими тушир. Ахпа ам къапар чуьхуьз ва къайи яд гъиз кIуькуьн къачуна къузадик квай булахдал фена. 3. Э. Булахдал. Къайи ци фекьи вич вичел хкана. Гь. С. КIири Буба. Белки, булахдал къайи яд хъвана жувал гьалтнавай и сугъулвал алатун патал зун иниз акъатнавайтIа? Чидач, чидач. Я. Я. Нурар ва хъенар. Фермайрал агакьдалди гьамиша къайи яд авай къую гьалтзавай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Пирмурадаз къайи гъекь акъатна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. 3) чIуру, пис. Чандачан авай гъуьлуьнни папан арада ихьтин къайи рахунар? 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Гуя кьве юлдашдин арада жезвай къайи рахунрикай икрягь хьана, калер вилик акатай кьалзатI акъаж хъийиз, кIунтIун чиниз чкIана. Б. Гь. Заз эвера Гафарай гафар къвез, абур къайи рахунал, къалмакъалдал аватзава. Къ. Къ. КIири Буба.

* къайи рахунар сущ. сад-садалай нарази яз рахунар. Га­фарай гафар къвез, абур къайи рахунал, къалмакъалдал аватза­ва. Къ. Къ. КIири Буба.

* къайи авун гл., ни вуч чими гьалдай акъудун. Ада чай къайи авуна. Р. Синоним: къурун.

* къайи хьун гл., вуч 1) чими гьалдай акъатун, чими гьалда амукь тавун. - Жафер халу, бахдин суруз мягьежирарни къван туькIуьра ман, гьаваярни къайи хьайила, сур туькIуьриз четин жеда. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Дагъдин йифен гьавани галукьайла, беден, муркIада турди хьиз, къайи хьанвай. 3. Гь. Лёзгийрин риваят. 2) куьч. такIанвилин гьисс акатун. Икьван чIавалди ада тама са жуьредин аваз авайди гьисс ийизвай, гила адаз тамни са гьихьтин ятIани дережада къайи хьанвай; ада тамун аваз ахвариз фенвайди ва вичихъ ам уяхардай къуват амачирди къатIана. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. Антоним: чими хьун.

* къайи дяве сущ. садалай сад нарази тир гьал, сада садаз ихтибар тийизвай гьал. Амма нехирбанрин арада къайи дяве давам жезва. Б. Гь. Заз эвера

КЪАЙИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) къайи тир гьал. ЯбатIаян рикIиз вич валан кIане сагъсаламат тирди акваз, чилин къайивални, гьавадин чимивални къвалари кужумиз, вилериз затIни аквазвачир. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) садан патай масадаз авай наразивилин алакъа, рафтарвал. Аквадай гъаларай, зи кьаншарда ацукьнавай Олъгади таниш тушир итимдихъай регъуьвилер ийизвай; ам садрани заз килиг хъувунач, гуя зун инал алач. И къайивал алудун патал Мария Ивановнади хуьрек тIуьн теклифна. А. М. Мурк ракъини цIурурда

КЪАЙИДАКАЗ нар. наразивал аваз. - ГьикIхьанва, Жават стха, ви рангар атIанва хьи? Мекьи хьанани рекьера, вуча? - Хьайи затI авач, - Жавата къайидаказ жаваб гапа. Гь. М. Хуьре. За абурун къимет къайидаказ кьабулначир. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: къайиз.

КЪАЙИ3 нар. нарази яз. Кавха Къафара вичин вахан хва пара къайиз къаршиламишна. Я. Ш. Гьахъ квахь­дач. Синоним: къайидаказ.

КЪАЙИШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра парчани резин сад-садак какадарна туькIуьрнавай зул. Ви рюк­зак гьакIани искиди я, галай чIуларни къайишдикай авунва. М. Б. За бананар мад недач.

КЪАЙМАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра таза некIедин винелай къачудай чар. Гьа вахтунда агъаяр къаймахдинни якIун винел яшамиш жезвай. М. Б. Салманакай гьикI хан хьана. Синоним: чар.

КЪАЙСИ кил. КЪЕНСИ.

КЪАЙТАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра еб, рицI.

КЪАЙЧИ туьрк, нугъ., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра тупIар твадай тум галай, кьве тия сад-садал юкьвалай винтиналди галкIурнавай са вуч ятIани атIун патал ишлемишдай алат. Хъсан гафар маса гудай, ГатIурла сиркед хьиз кудай, Кьулухъай дабан атIудай Къайчи хьун бес четин тушни? С. С. Бес четин тушни? Синоним: мукIратI.

КЪАК югъ существительнидин чкадин IV падеждин рахунра ишлемишдай форма. Кил. ЮГЪ.

КЪАКЪАЖУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; къакъаж авун, къакъаж тавун, къакъаж тахвун, къакъаж: хъийимир 1) михьй авун (кIвал, гьаят). Рак куьлегдалди агална, Каминат... кIвал къакъажунив эгечIна. 3. Э. Арифдиз ишара. КIвал кьакъажна куьтягьай Камината гъилер чуьхуьзвай. 3. Э. Арифдиз ишара. 2) кIвачерал, гъилерал алай партал винелди авун. Тадиз хилер кьакъажна зун алгъана. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Инлай анихъ балкIанар гьализ жедай тегьер амач. Абур кIвачин къапар хтIунна, шалварар кьакъажна фена. 3. Э. Кек галкIизва. * гъи­лер къакъажун.

КЬАКЪАТУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; къакъат авун, къакъат тавун, къакъат тахвун, къакъат хъийимир 1) вуж нивай-квевай 1) санал алайбур чара хьун. Гежегуьндуьз заз, Етимдиз, Вун къакъатиз кичIезава. Е. Э. Гуьзел Тамум. Заз кичIеда, вун къакъатиз... Е. Э. Ярдиз. Вун къакъатайла, цIай акатда зак, Агатайла вун, туьхуьда бирдан, Б. С. Вун диндирмиш хьанайтIа.... Рамизни чпин парарни гваз са гьиниз ятIани чавай къакъатна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Аламатдин кар я, тек кьве юкъуз жувахъ галаз хьайибурухъай къакъатунни заз заландиз акъваззава. М. Б. Спелар. 2) сад-садав кикIанвайбур чара хьун. Нагагь, вун зи тай-туьш тиртIа, за вун хам якIувай къакъатдалди гатадай. Гь. С. КIири Буба. 3) са тайин мензилдиз яргъа хьун. Иранбубадин кIваливай са версинин кьван къакъатнавай майдандив агакьдал­ди къекъвейкъекъвей дар жигъирар, чалачухур, кIамар, ратIарин хурар гьалтзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 4) чан кумукь тавун. Гьар гьикI ятIани, 1878 - йисуз еке дарвиле аваз лёзгийрин тIвар-ван авай шаир хайи халкьдивай къакъатна. А. А. Етим Эмин. Синонимар:вафат хьун, кечмиш хьун, кьин, рагьметдиз фин, телеф хьун. 5) алатай вахт. ф. (кьакъатна, къакъатнай) 'амукьун' манада ишлемишда. - Адан тарих чIехи я, ам себеб яз чун тIурийршъ галаз душманвиле гьат тавуна къакъатнай. М. Б. За бананар недач. Са фугьара туьтуьна шишинин тике акIана текьена къакъатнай. М. Б. Футболист. Антоним: агатун * жув-жувавай къакъатун.

КЪАКЪРА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) къушарин (къазарин) къакъа сесер. 2) куьч., векъи манасуз рахун. Ви къакърайри вуна ийизвай кIвалахдин бегъемсузвални къалурзава, ви уьмуьрдин вижесузвални. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

* къакъра(яр) ягъун гл., 1) къушари къа-къа сесер акъудун.... кака хайи вечре къакъраяр ядайди хьиз, Агьмедани гьар хъивегьайла "тIаримар" язава. М. Б. "Жигули". 2) куьч., векъи манасуз, гзаф ва кIевиз рахун. Хабар тушиз, ягъиз къакъра, Шан я лув гуз цавай пара. Акьурмир жув Шагь дагълара, Агъадни винид тийижиз. С. С. Лавгъа шаирдиз. Рамзият, лугьудай гаф тачагъиз, амукьна. «Къуй Салмана къакъра ярай, зун кисда. Белки, икI пис жеч», - фикир авуна ада мад. 3. Э. Рамзият. Па­па, гьа икI къакъра ягъиз, зи зегьле тухузвай. 3. Э. Зулун пеш. Абур, кьуртIуь верчер хьиз, къакъра ягъиз, алатна. 3. Э. Кек галкIизва. Синонимар: балабанар ягъун, барби ягъун, даллай ягъун.

КЪАКЪРАЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра гзаф ва ван алаз манасуз рахунар ийидайди. - Зав ина кьакърачийрихъ яб акализ тазва, яни? - хъел кваз столдихъ галайди адаз килигна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

КЪАКЪУДУН¹ гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къакъуд авун, къакъуд тавун, къакъуд тахвун, къакъуд хъийимир 1) ни вуч алай чкадилай алудун, масанихъ авун. - Валлагь, Селим буба, чаз гишинвал авач, - чантадал гъил эцигна кьакъудна колхоздин чIехида. Б. Гь. Заз эвера. - Инани ийидай крар ацIанва, - рахазвайда жегьилдин къуьнелай къакъудай гъилелди яйлах къалурна. Б. Гь. Заз эвера. 2) ни вуч нивай са вуч ятIани амачир гьалдиз гъун. Гила абурун мурад масад тир: жуьрэтлу инсанар яшамиш хьайи чилин гуьзелвал къакъудун, адан няметар барбатIун. 3. Гь. Лезгийрин риваят.... чарадан зегьметда нефс турбурал, инсанривай азадвал къакъудиз кIан хьайибурал чинеругринни лекьерин лужари гъужумзавай ва ягъиз вилер акъудзавай. 3. Гь. Лезгийрин Риваят. 3) кикIизвайбур сад-садавай чара авун. * кьил къакъудун.

КЪАКЪУДУН сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра масаданди тир са вуч ятIани гужуналди жуванди авун. Гьайиф хьи, алай вахтунда чун гьинал кIватI хьайитIани, рахазвай ихтилатар... кIвалах авачиз куьчейра гьатнавай жегьилрикай, рекьиз гудай пул авачиз ватандиз хквез тежез мукьвал алай гъукуматра амукьнавай мукьва-кьилийрикай, виликдай стхаяр тир халкьарин арада физвай дявейрикай, сада-сад пул, шей патал ягъункьиникьикай, чуьнуьхунрикай, къакъудунрикай физва. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

КЪАЛ¹ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) маса кас тахсиркар ийиз гьарайдалди рахунар. Нубатсуз гьакI авуна къал, туькIуьр тийиз чIуру амал... ИнсандинрикI агатдани? Е. Э. Дуьньядикай кеф тахай кас. Билбилдин ванцелай ширин я ви къал... Е. Э. Жедач 2) кукIун. Вун валди алачиз хьайла, Завди гил вуч къал ава вин? Е. Э. Гуьгьуьлдиз. Ви чанда тIал, ви кьилел къал, Такурай заз ади, КцIар. С. К. КцIар. Синонимар: гъавгъа, дяве, саваш.

* къал авун гл., ни гьарай-эвер авун, секинвал чIурун.

* къал къачун гл., ни кIевиз рахуналди наразивал малумарун. КIвачи чил кьур гьар бицIикди куьз ятIа, Къал къачуда акьахиз кIанз гурариз. С. К. Кьакьанар.

* къал акъудун гл., ни 1) гьуьжет алай месэла арадиз гъун. 2) кукIун. 3) хъел хьун.

* къал алай прил. ихтиярар, алакьунар авай, ме­сэла кьилиз акъуддай. Ам на лугьудай кьван къал алайди туш. Р. Абурун кIвале къал алайди Шерихан я. Р.

къал кутун гл., ни ник-квек секинсуз гьалдиз гъун.

* къал-къиж [кьил, къул] авун гл., ни гьарай-эвер авун. На ийирди вуч къалкьил я, сабур ая акъваз, гуьгьуьл. Е. Э. Сабур ая, акъваз, гуьгьуьл. - Чан балаяр, межлисар я. Минет хьурай квез къалкъул тахьурай. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Бес акIхьайила, и хуьре авай хъалкъиж, ина авай кьван фитнеяр - ибур вучар я? Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

КЪАЛ² югъ гафунин чкадин II падеждин форма. Кил югъ.

КЪАЛА¹ къалун глаголдин эмирдин форма. Кил. КЪАЛУН

КЪАЛА² кIус 'ихтияр це' манадин гаф. Къала зун килигин садра. 3. Э. Арифдиз ишара. [Ярагъ Мегьамед]. Экуьнин капI ийидай вахтни мукьвал атанва. Къала, хъфин... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават.

КЪАЛА³ межд. 'гице' манадин гаф.

КЪАЛАБУЛУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра секинсуз тир гьал. - За чпин дем исятда къалабулухдиз, ахпа яедиз элкъуьрда...» -лагьана фикирна... Къ. М. Душмандин тум.

* къалабулух акатун гл., ник секинсуз хьун. Са герендилай гьаятдай къалабулух акатнавай Къасум экъечIна. 3. Гь. Бубадин кIвал. Самур дередай атанвай аялар, къалабулух акатнаваз, ванер атай патахъ килигиз башламишна. Къ. М. Душмандин тум. Къалабулух акатай Вадима газ кIевдай крандихъ еримишна. Б. Гь. Вили вилер... виликра руш акурдалай гуьгъуьниз вичик садрани ихьтин къалабулух акат тавурди, адаз хъсандиз чизвай. Б. Гь. Вили вилер.

* къалабулух кваз хьун гл., вуж секинсуз яз хьун. - Чухсагъул, чухсагъул, - къалабулух кваз, гаф гафунихъ текъвез башламишна Камала, - гила жув кIвализ ахлад. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

* къалабулух кутун гл., ни-куь ник-квек секинсуз тир гьалдиз гъун. Чи республикадин печатдин органриз илимдин бине авачиз акъатзавай маса макъалайрини кIелдайбурук гьахълу къалабулух кутазва. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. * рикIик къалабулух [къалабулухвал] акатун, рикIик къадабулух кваз хьун, рикIик къалабулух кутун.

КЪАЛАЖ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра керпичдин формада аваз чранвай фу. Вич шиз хкай гадади адаз йикъа пудкьудра гагь булкадин пад, гагь къалаждин кIус, гагь як аламай кIараб, гагьни яруцIару турбада аваз хапIа ваяракьун банкада аваз яд гъизвай. А. Исм. Эхиримжи къув.

КЪАЛБИ кил. КЪЕЛБИ.

КЪАЛГЪАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра цацар алай чилин набатат. Твагни къалгъан язва хуьрек, Маса куьнив кар авайд туш. С. С. - Бес чун рушар тахьана къалгъанар яни, - лугьуз чпин арада гадайрикай шел-хвалзавай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Къалгъандин пешерин къерехрани цацар жеда. 3. К. ТIебиат чирун.

КЪАЛИН туьрк, прил.; 1) квекай ибарат ятIа, гьадан паяр лап игис хьанвай лишанда авай.... вилик квай дередай виниз къалин чIулав циф хкаж хьана, са тIимил вахтундилай ада чун элкъуьрна кьуна ва мичIи авуна. А. Ф. Лянет. Жив ацукьайбур хьиз михьиз лацу хьанвай къалин рацIамрин кIаникай аквазвай кьве гъвечIи булах хьтин михьи вилер исятда чилел эвичIай ксарал атана. Б. Гь. Заз эвера. ГьакI ятIани, къунши райондин майишатри къалин тамар кукIварна КцIар вацIун яд Къубадиз тухуз алахънава. М. М. Лезги тIвар алатIа. 2) куьч. кьадардилай артухан, къуватлу. Салам гана, кIвализ мугьман атайла, Винни папан къалин къалмакъал жеди. Ш. Э. Мурадов. Пис папаз.

* къалин авун гл., ни-куь вуч къалин гьалдиз гъун.

* къалин хьун гл., вуч къалин гьалдиз атун. Гаф-гафунилай къвез чи рахун-луькIуьн къалин хьана. 3. Э. Кек галкIизва. Квез кIан хьайитIани, кIан тахьайтIани, «Садвилин» жергеяр къалин жезва. М. М. Кьибле пата гурзава. «Зу, зу» лугьуз, гьарайдайбур къалин я, Ягъиз тежер къванер кьазва са зурба... Х. X. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Зи суьруьяр къалин хьуник адан лайихлу пай ква. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Са легьзеда Мирзехан, лап делиди хьиз, хъуьрена, гьа са вахтунда адан фикирарни къалин хьана. 3. Гь. Бубадин кIвал.

КЪАЛИН къалун глаголдин теклифдин форма. Кил. КЪАЛУН.

КЪАЛИНАРУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; къалинар авун, къалинар тавун, къалинар тахвун, къалинар хъийимир къалин¹ лишан хас тир гьалдиз гъун.

КЪАЛИНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къалин¹ тир гьал. Антоним: кьеривал.

КЪАЛИНВИЛЕЛДИ нар. къалинвал хас яз. Синонимар: къалиндаказ, къалиндиз, къалинз. Антонимар: кьеридаказ, кьериз.

КЪАЛИНДАКАЗ нар. къалин лишан хас яз. ЦIи цайи хъчарни, къелемарни къалиндаказ акьалтна. Синонимар: къалинвилелди, къалиндиз, къалинз. Антонимар: кьеридаказ, кьериз.,

КЪАЛИНДИЗ нар. къалин яз. # помидорар ~ цун, къелемар ~ цун, хъчар ~ экъечIун. И патаз, а патаз вил вегьейдалай кьулухъ ада тикдиз цавуз экъечIнавай, вичел пеш къалиндиз, инлай-анлай кьериз хьиз чуьхверарни алай кIукI хкяна. А. Исм. Алукьдай ахвар. Къе, чуру твадалди, ада запундин каф къалиндиз гьазурна, ам вилик квай гуьзгуьдай вичин суфатдиз дикъетдивди килигна. Ш. Исаев. «Зи фонарар». Синонимар: къалинвилелди, къалиндаказ, къалинз. Антонимар: кьерида­каз, кьериз.

КЪАЛИН3 нар. къалин яз. Синонимар: къалинвилелди, къалиндаказ, къалиндиз. Антонимар: кьеридаказ, кье­риз..

КЪАЛДИ югъ гафунин арачивилин II падеждин форма. Кил. югъ.

КЪАЛИЯН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра виче тембек туна, сиве кьуна чIугвадай затI. - Къала са цIай ягъа, - лагъана ам са декьикьада кисайдалай гуьгъуьниз Сефтерахъ элкъвена, туьхвенвай къалиян яргъи авуна. М. Гь. Буржар хьайитIани алатда хьи... Сираж бубади, туьхвенвай къалиян сивяй акъуд тавуна, адаз яб гузва. Гь. М. Хуьре.... Магьмуд бубади вичин кал нехирдал виридалайни вилик акъуддай, къалияндиз цIайни яна, кундал алай кIанчIунал ацукьдай. 3. Гь. Бубадин кIвал. Куьруь кIатI хьтин, юкьва кьуршахни авай Мешеди хьтин итим, чинни чIурна, къалияндай туптуп гумар акъудиз, хажалатди кьунвай. С. Ярагъви ашукь Уьзден.

КЪАЛИЯНЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къалиян чIугвадайди. Зун зурба къалиянчи тир. А. Р. За пIапIрус гадарна.

КЪАЛЛАЖ туьрк, шиир, прил.; затIни авачир, кесиб.

* къаллаж хьун гл. затIни амачир, кесиб гьалдиз атун. Вун гьакьван къаллаж: хьанвани, кесибдивай кьве кепек кьакъудиз? Р.

КЪАЛМАЗ туьрк, прил. усал, гуьгъуьна амай. - И кIвал чун фейи музейдилай кIусни кьалмаз туш, -лагъана зи юлдашди. 3. Э. Скульптор.

КЪАЛМАКЪАЛ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра гьарай-эвер алай гьуьжет, гьарай-вургьай. Ай Сулейман, кваз и ялар, Нивди я ви къалмакъалар? С. С. Фагьумна за. Эгер вуна акI фикир авуртIа, вуна лап сифте йикъалай эгечIна стхадин кIвале рахун-луькIуьн ва къалмакъал твада. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Абурун къалмакъал гьа идалди куьтягь жедатIа лугьуз, фикирзава. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Синонимар: къал, гьарай-эвер.

* къалмакъал авун [акъудун] гл., ни гьарай-эвер алай гьуьжет, гьарай-вургьай арадиз гъун. Синонимар: къал авун [акъудун], гьарай-эвер авун.

* къалмакъал акъатун [хьун] гл. гьарай-эвер алай гьуьжет, гьарай-вургьай арадиз атун. Салам гана кIвализ мугьман атайла, Винни папан къалин къал­макъал жеди. Е. Э. Пис папаз. РикIрикIел элуькьиз жеда къалмакъал. Аман Рамзият, масан РамзиятI 3. Э. Рамзият. Жемятдин ихтиярда авай чилер пайдайла, гьуьжетар, къалмакъал тахьана амукьдачир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Са шумуда, къалмакъал акъатдайди чиз, хъванвай Рустам са патахъ тухвана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

КЪАЛМАКЪАЛУН гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -, ин, -рай, -мир; къалмакъал авун, къалмакъал тавун, къалмакъал тахвун, къалмакъал хъийимир са никай ва я квекай ятIани наразивилин гьарай-эвер авун, къал акъудун. Къалмакъалун гила бес я, Цилингар. Е. Э. Цилингар. Нагьакь ерда къалмакъалун герек туш. Е. Э. ТIварун стхадиз.

КЪАЛМАКЪАЛЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къалмакъал ийидайди. Гьар хуьре садкьве къалмакъалчи жедайди я. Р. Къалмакъалчидин кьил кьун тавун кьилин сагъламвал я. Р.

КЪАЛП араб, прил.; 1) халисанди тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай. # ~ пул ~ документ. 2) сидкьидай тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай. ~ гъиссер, ~ хъвер. Синоним: тапан.

КЪАЛПАГЪ туьрк, суш.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са куьн ятIани къенепад кIевзавай затI... пианинадин къалпагъ игътиятлувилелди хкажна ва явашдаказ жуван рикI алай мани «Сенсиз» ( «Вун галачиз») ягъиз башламишна. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Пичинал чайдан ргазвай ва пардал адан кьалпагъди хкадарзавай. 3. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Къалпагъ акьалнавай пенжердин хъиткьердай ракъинин нурар атана. 3. Э. Кек галкIизва.. Кисе акъудна, ам кутIуннавай звер тунвай ипекдин шуькIуь еб аладарна, киседин кьалпагърин юкьва авай, виликамаз пIапIрусдин кьадар кьуна кьаткъатнавай газетдин чарчикай, кьве тIуб мецяй эвяна, сад атIана. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар. * кьи­лин къалпагъ.

КЪАЛПВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера халисанди тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай гьал. Хейлин йисара лезги литературадикай кхьизвай бязи авторри, чи халкьдиз хъсанвал авунин мураддалди, кIевелай са къундармадихъ тереф хуьзвай, гуя Шамилан гьерекатдихъ галаз лезги халкьдин са алакъани хьайиди туш ва гьаниз килигна я чи фольклорда, я литературада а дяведиз бахшнавай эсеррни авач. И фикирдин къалпвал ва ада «хъсанвилин» эвез чаз эдебдин зиян гайиди гила виридаз ашкара я. Р. Гьайдаров. «Къаф дагъ хьиз акъвазна ам...». 2) сидкьидай тушир, са вуж ятIани алцурарун патал туькIуьрнавай гьал. Ихьтин сикIвилералди ваз ви кьалпвилер чуьнуьхиз кIанзавани? А виле цIам! Я. Ш. Гьахъ квахьдач. - Синоним: тапанвал.

КЪАЛПВИЛЕЛДИ нар. къалпвал хас яз. Ам сифтедлай зав къалпвилелди эгечIнай. Р.

КЪАЛТАХ туьрк, суш.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пурарин кIаник кутадай махсус лит, пек.

КЪАЛТАХЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) къалтахар туькIуьрдай, расдай устIар. 2) куьгь. къуллугъдиз чIехи кас балкIандал акьахдайла, адаз куьмек гудай, пурар кьадай кас. 3) куьч. жув хъсанди яз къалурун патал алакъа жезвай касдиз, гьакъикъатдиз акси яз, кIани амалар, гафар ийидайди.

КЪАЛТАХЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къалтахчи тир гьал.

КЪАЛУД къалурун гафунин нугъатдин форма тир къалун глаголдин къведай вахтунин форма.

КЪАЛУМ: къалум хьун гл., низ, вуч жаза агакьун. Урусатдин кIеви зулум, Са къуз адаз жеда къалум. Е. Э. 1877 - йисан бунтариз. Кайвани, тIуб сара кьуна, зи къаргъиш а абдалдин кьилиз куьз къалум хьаначир, лугьуз амукьна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: къалумун.

* къалум хьурай (хьуй)! межд, ' ийизвай кардин нетижа зарар хкатдайди хьурай ' манадин ибара (наразивилелди лугьуда). [Гуьлханум]. КIвалах абурун кьилиз къалум хьуй лагьайтIа, икI жедач. Абур квел машгъул жезвайди ятIа, заз лап хъсандиз чизва. Н. И. Гьакимрин папар. Синоним: къалумрай!

КЪАЛУМАРУН гл., ни низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къалумар авун, къалумар тавун, къалумар тахвун, кьалумар хъийимир жазадив агакьарун, жаза гун.

КЪАЛУМРАЙ! межд. никай рахазватIа, ада ийизвай кардикай вичиз зарар хкатрай манадин наразивилелди лугьудай гаф. Адан кIелунар вичиз къалумрай! Р. Синоним: къалум хьурай!

КЪАЛУМУН гл., низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къалум авун, къалум тавун, къалум тахвун, къалум хъийи­мир жаза агакьун.

КЪАЛУН¹ гл., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къал авун, къал авун, къал тавун, къал тахвун, къал хъйимир къал арадиз гъун. Папани гьахьтин гана заз жаваб: «Рахазва лугьуз, къалмир, итим, мад, Рахун тавуртIа, зун хьуй гьихьтин паб, Хкяна гъанвай на вишдакай сад!» Б. С. Къаншарвал. Ша, ша лугьуз вилеривди ялзава, Финфин лугьуз рикIи завди къалзава, Акурбуру верцIивилел чIалзава, Ам вирт яни, куьнуь яни, низ чида? С. К. Низ чида?

КЪАЛУН² рах., гл., ни вуж-вуч; -уда, -ана; -уз, -узва; -а, -ун, -урай, -умир 1) вилериз аквадайвал авун. Етим Эминаз-мубталадиз Ви сад тирвилин нур къала дуьз... Е. Э. Нефсиниз. Жагъич жал рехъ рикI кьве падна къалудай. Е. Э. КIандач рекьиз гафар амаз лугьудай. Виниз ая, Тамам къала гардан, алагуьзли. Е. Э. Алагуьзлидиз. 2) лугьун. Низ амукьна и дуьнья, бес, заз къала? Е. Э. Дуьнья, гьей. Зи меслягьат кIанибуруз за меслягьат къалузава. Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Эвел кьиляй пара регьят Къалуд ваз рекьер къавумди. С. С. Заз чида Куьредин адетар.

КЪАЛУРУН гл., да, -на; -из, -зва; -а, -ин, -рай, -мир; къалур авун, къалур тавун, къалур тахвун, къалур хъийимир 1) ни-куь низ вуж-вуч аквадайвал авун. Куьн къеневаз акьала рак, Къалурмир гьич кIвал, фекьияр. С. С. Фекьийриз. Квез атIабур аквазван? - Селима тIуб туькIуьрна колхоздин фермадиз элек­тричество тухузвай симер къалурна, - абурукай чна ток ишлемишда. А. Р. Чинебан савкьват. Къалажугъдин кьуьзуьбурухъ галаз суьгьбет авурла, абуру заз кьве километрдин мензилда авай там къалурна. М. М. Лезги тIвар алатIа. ГъвечIи хци кIирер къалуриз, сив акьализ ахъай хъийиз, ада къаншардиз тади квай камар къачуна. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) ни вуч малумарун, чирун. А шиирра чи ислягъ уьмуьр, чи инсанрин кьегьалвилин зегьмет, абурун гьунарлувилин ва уьтквемвилин лишанар ачухдиз, инанмиш жедай гьалда къалурнава. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай. ЧIал чIалан устадрин яратмишунрин бажарагъ къалурзавай паспорт я. Самур, 2002, № 23. Тарихда а халкьдин марифат, намус, къанажагъ, адетар, къилихар, ацукьун-къарагъун несилрилай несилралди амукьда. Ибур вири къалурдайбурни чIални эдебият я. Ж. Лезги эдебиятдин гуьзгуь. 3) са гьи рекьяй ятIани алакьунар авайди чирун. Вечрен туьд атРуз хьайи туш завай, Амма женгина жув къалурна за. Б. С. Гьисс. 4) ни низ вуч тайинарун, - Им планда къалурнавайдалай хейлин гзаф я. 3. Э. Кьве фронтдин командир. Ваалейкум салам! Буюр ша ацукь! - Гьажирамазана вини магъледа авай шкьакь туьквенчидиз чка къалурна. А. И. Самур. ЧайтIуьн гана, чими чка къалурна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьан­маз. Муькуь патахъай килигайтIа, сад лагьай макъалада чна къалурайвал, 20 йисан къене агъзурралди лезгийри чпин паспортра маса миллетрин тIвар кхьена. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. СтIал Сулейман чIехи ва халисан шаир тирди къалурзавай и макъала ихьтин гафаралди куьтягь жезва. Гь. Гьашаров. Хайи халкь­дин рекье чан гайиди. 5) дуьздал акъудун. Лукьман хтана. Адан чини касдик фикир квайди къалурзавай. 3. Э. Рамзият. - Ида залумрин зулум, кьегьалрин къучагъвал тамамвилелди къалурзава. 3. Э. Скульптор. Кардал рикI алай ада и везифадални вичин активвал къалурза­вай. 3. Э. Кек галкIизва. Им шумуд йис къвез алатна, кIвалахдикай азад вахтунда вил галаз багъри ватандин деретепедиз жуван къарувал, истеклувал къалуриз хьанач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Анжах адет хьанвай къанунралди яшамиш жедайвал авуни, Инкъилабдин къазанмишунриз гужуналди вафалувал къалу­рун истемишуни инсан бажагьат тухарда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * меслят къалурун, рехъ къалурун.

* къалурун патал нар. са кардин шагьидвал авун мурад яз. Шад тирди къалурун патал гъер тукIуна тIуьн гана. Р.

КЪАЛХАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) дяведа мурз алай яракьдалди язавайдакай беден хуьн патал кIарарсдикай, ракьукай раснавай затI. Пака къуз пагьливан Магьамад, дидедивай гьалалвал къачуна, вичин гуьрзни къалхан къвалал вегьена, рекье гьатна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Турни къалхан, перни каца гъиле яхъ, Шередик муг кутаз тамир байкъушдив. X. X. Къуй лекьер къвез ацукьрай ви кьуьнерал. 2) куьч. душмандикай хуьдай яракь. Садан чинай Шарвилидин пак къамат Аквазва чаз, лезги руьгьдин дамах тир. Муькуьдандай Давудан чин - гьакъикъат, Пак Ватандиз къалхан хьайи къучагъ тир. М. Агьмедов. Зи дуьнья. Турни я чIал, къалханни, Къурху гудай душмандиз. С. Султанов.

КЪАЛЧАМАГ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра тарарал жедай къацу пешерин еке кул, кIватIал. Векьер авачирла, малариз къалчамагарни гудай. Р.

КЪАЛЧАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кIвачин вини кьил, яцIу як алай чка. Ви шазанбур дамахар тир Кефи куьк яз къалурай. ЦIининбур ваз мад сар ягъиз кьалчахрал алкIурай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

КЪАМАТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) винел патан акунар, буй. Пагь, ви къамат - вун женнетдин рейгьан я. Е. Э. Багьалу яр. Бегьер битмиш хур авай яр, Гьам къамат, абур авай яр... Е. Э. Вун авачир женнетни кIандач. Лекьрен муг хьиз дагъдин хурудик экIяй хьанвай играми ватандин рикIелай тефир гуьзел къамат вилерикай карагна; чанда ифин гьатна. А. И. Самур.... са арадилай вилер чеб-чпелай мектебдихъ фенвай куьчедал хквезва. Анайни гьакьван килигайтIани дидедин багъри къамат: шумал буй, игр чин, кьилел алай лацу пекдин яйлух, къекъуьнар.. аквазвач. Гь. Къ. Магьини Дилбер. Магъмудан хиялдиз вичин кIвализ илифай жегьилдин къамат хквезва. А. Исм. Алукьдай ахвар. Вун авай гьар са чкада Чинар къамат, Гуьлселем. Е. Э. Гуьлселем. Ви къаматдиз килигайла, буй-бухах шингъар я, гуьзел. Е. Э. Ви къаматдиз. Гъил адал элкъуьрнава, - кьуьзека мад гададин къаматдикай вил кIвадарна: кIанзавайди адаз майдан гун я... Б. Гь. Заз эвера. 2) литерат. образ. Синонимар: буй-бухах, куц, сифет (суфат), суьрет, чин.

КЪАМИШ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яд авай чкайра жедай, кьакьан тан авай къацу ва векъи пешер алай набатат. Къуьзуь касди къаналдин къерехдавай къамиш гуьзвай. М. Гь. Гезентидин эхир.

КЪАМИШЛУХ туьрк. сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къамишар акъатдай чка. ВетIери, япаривай гуьцI жез, пIи-и-и-в ийизва, къамишлухра гьабурни акьван ава хьи, на лугьуди вири чилелай кIватIна гьа иниз гъанва. 3. Гь. Залан кам.

КЪАММ сущ., текв. кь.; -ди, -да залан са вуч ятIани аватай ван. Къаммди зун ахварай авудна. Р.

КЪАМХА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра суфрадихъ, цлан, пенжеррин пердейрихъ жедай гуьрчег цIил.

КЪАМЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри. -йра атлуда балкIан гьалун патал малдин хамунин цIил куьруь тIвалунихъ акална раснавай затI. Мухлисатаз кIепIербан ва къамчи расдайди Аслан тир. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Къарачиди вуч ийидайди ятIа, чидани квез? Яд гъиз ракъурзавай гададихъ виликамаз са къамчи галукьарда. Мукъаят хьун паталди. Гичин хун тавун паталди. Б. Гь. Заз эвера. Бубади... балкIандиз цIай акъатдайвал кьве къамчи вегьена. С. Гь. КIири Буба. Синоним: къирмаж.

КЪАН¹ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ари, -ара 1) иви.... я ребби, вуна къадабаладикай хкуд! Инсанрин арада къанар тахьуй! Н. М. Къизилдин хтар. 2) кьисас, мидявал. * пеле къан авай, хиве къан хьун.

* къан вахчун гл., ни нин 1) ни вуж хатадай ва я къастунай кьейитIа, адан мукьвабуру а кар авурдаз жаза гун, гьахьтин кар кьун. 2) кьейидай пулуналди ва я малдалди къимет вахчун. Эгер заз дуьньядиз экъечIдай югъ ахкуртIа, ви хцин патахъай заз фитне авур кьве кас за ви патав гъана, сифте кьведавай кьве итимдин къан вахчуна вав вахкуда, ахпа абур кьведни за и ви вилик алажда. Къ. Къ. КIири Буба.

* къанди кьун гл., вуж дамарра авай иви акъвазун. Ам, къанди кьурди хьиз, юзаз тежез амукьна. Къ. Къ. КIири Буба.

КЪАН² югъ существительнидин талукьвилин падеждин рахунра ишлемишдай форма. Кил. ЮГЪ.

КЪАНА къун глаголдин деепричастидин форма. Кил: КЪУН.

къана хьиз нар. хуш тушиз.... еке крар рикIик кваз атай, тамам тушир технический образование авай зиринг жегьил кас Бакуди къана хьиз кьабулна. А. А. Нажмудин Самурский.

КЪАНАВ кил. КЪАНАЛ.

КЪАНАЖАГЪ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра акьул, зигьин. Вичиз авачир къанажах А затI чIалал гъиз жедайд туш! С. С. Бязи къанба. Инсанрин къамат хьиз къанажагъни цIийи хьанва. 3. Э. Кек галкIизва. Тарихда халкьдин марифат, намус, къанажагъ, адетар, къилихар, ацукьун-къарагъун несилрилай несилралди амукьда. Ж. Лезги эдебиятдин гуьзгуь. Зигьин авай, къанажагъ авай итим хьана и Балашов. Р. Гь. Наполеоназ къалурай рехъ. Синонимар: акьул, зигьин, камал.

КЪАНАЖАГЪЛУ туьрк, прил. къанажагъ авай. Чна къанажагълу инсанрик умуд кутазва... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Вун хьтин инсанрин заз хъсан къа­нажагълу ватандашрин къадир хьанач Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синонимар: акьуллу, зигьинлу, камаллу. Антонимар: акьулсуз, зигьинсуз, камалсуз.

КЪАНАЖАГЪЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къанажагълу тир гьал. Жегьил несилдиз зи меслят: ша куьне халкьдин шаир СтIал Сулейманан шиирар кIела, гьакI гуьзуьрдай ваъ, дерин манадиз фикир гуз кIела. Абуру куь къанажагълувал артухарда, квез яшайиш вуч ятIа чирда, бахтлу гележег туькIуьрдай устадвал хкажда. 3. Э. СтIал Сулейман. Синонимар: акьуллувал, зигьинлувал, камаллувал. Антонимар: къанажагъсузвал, акьулсузвал, зигьинсузвал, камалсузвал.

КЪАНАЖАГЪЛУВИЛЕЛДИ нар. къанажагълувал хас яз. Идаз кардив коммунист къанажагълувилелди эгечIун лугьуз жеда. 3. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирханов. Синонимар: акьуллувилелди, къанажагьлудаказ. Антонимар: къанажагъсузвилелди.

КЪАНАЖАГЪЛУДАКАЗ нар. къанажагълу тир лишан хас яз. Синонимар: акьуллувилелди, къанажагълувилелди. Антонимар: къанажагъсузвилелди.

КЪАНАЖАГЪСУЗ¹ туьрк, прил. къанажагъ авачир.... къанажагъсуз инсандай гьар жуьредин чIуру крар акъатда. 3. Э. Кек галкIизва. Синонимар: акь­улсуз, зигьинсуз. Антонимар: акьуллу, зигьинлу, къанажагълу.

КЪАНАЖАГЪСУЗ² сущ.; -да, -да; -ар, -ри, -ра къа­нажагъ авачирди. Желила а къанажагъсузрин кIаникай яд ракъурна. 3. Э. Кек галкIизва. Синоним: акь­улсуз, ахмакь.

КЪАНАЖАГЪСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къанажагъсуз тир гьал. Синонимар: акьулсузвал, зигьинсузвал, Антонимар: акьуллувал, зигьинлувал, къанажагълувал.

КЪАНАЖАГЪСУЗВИЛЕЛДИ нар. къанажагъсузвал хас яз. Синонимар: акьулсузвилелди. Антонимар: акьуллувилелди. акьуллудаказ, къанажагъ­лувилелди, къанажагълудаказ,

КЪАНАЖАГЪСУЗДАКАЗ нар. къанажагъсуз тир лишан хас яз, къанажагъ авачиз. Синонимар: акьулсузвилелди, къанажагъсузвилелди, Антонимар: акьуллувилелди. акьуллудаказ, къанажагълувилелди.

КЪАНАЛ урус || КЪАНАВ рах., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са чкадай масаниз яд вичин гьерекатдалди фин патал чил эгъуьнна туькIуьрнавай рехъ. Кьуьзуь касди къаналдин къерехдавай къамишзатI гуьзвай. М. Гь. Гезентидин эхир. Девечи кьанал тухудайла, лезги хуьрерай гадаяр ва рушар ина кIвалахзавайбуруз куьмек гуз къведай. М. М. Лезги тIвар алатIа. Куьчединни кьакьан кIвалерин кьулухъай, Кьашкъадиз, ятахрал фидайла, гьа чуьллера акур хьтин, гьяркьуь кьанал физвай. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: къубу.

КЪАНБА сущ.; ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) еке жендек авай кицI. Бязи къанба гурар кIане КутIуртIан мекьи жедайд туш. С. С. Бязи къанба. Тум кIанчIа кьунавай къанбайри халкьдин суьруьйрал кьаравул чIугвазва. 3. Э. Кек галкIизва. 2) (чIехи гьарфуналди. Къ) кицIин лакIаб. Инлай кьулухъ зеведишди гьар йифиз магазиндин ракIарал Къанба кутIунзавай. 3. Э. Кек галкIизва.

КЪАНВА къун глаголдин алатай вахтунин формайрикай сад. Кил. КЪУН.

КЪАНДАЛАР урус, сущ., гз. кьадар.; -ри, -ра дустагънавайди кат тавун патал адан кIвачерал алукIдай ракьун махсус алат.

КЪАНДИРМИШУН гл., ни низ вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къандирмиш авун, кьандирмиш тавун, къандирмиш тахвун, къандирмиш хъийимир гъавурда тун.

КЪАНЖУКЬАР сущ.; -ри, -ра хуьрекрик кутадай, кьурадай якIуз ядай хъчар. Синоним: цIантарар.

КЪАНЖУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) диши лам. 2) куьч. шеври дишегьли.

КЪАНИХ араб, прил.; 1) масадан шей, девлет вичинди хьана кIани. Акъудна къаних душмандин вилер, Адан вагьшивал къатIай береда Б. С. Гьисс. ТIуьн за пуда кьванди неда. За вуч ийин, заз Аллагьди гьахьтин къаних. нефс гайи? - къул чIугуна Салмана Агъадин гафарал, Гь. С. КIири Буба. 2) куьч. жуваз герек затI жагъуриз къастунал кIеви. Чирвал къачунихъ къаних жегьил гьеле тух хьанвачир. 3. Э. Скульптор.

къаних хьун гл., вуж къаних тир лишан хас хьун. [Хас-Мегьамед]. Къедалди заз са дерт авай зи яшда Чирвилерихъ къаних хьана амукьун. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават.

КЪАНИХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) къаних тир гьал. Зун цихъ гьикьван къаних тиртIани, кIанивилин декьикьаяр кечирмишзавай и жегьил кьве рикIиз манийвал та­вун патал заз элкъвена хъфиз кIан хьанай. 3. Э. Булахдал. 2) са вуч ятIани вичинди хьунихъ авай дерин гьисс. Анжах гила адаз стха къанихвили хуьруьз хканвайди... чир хьана. 3. Гь. Бубадин кIвал. Къе гьа икI абурухъ къанихвал къалурзава, пака абуру михьиз чпин сирда турла, квез куь милливал, багъри ивирар бажагьатвиле ахквада... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз.

КЪАНИХВИЛЕЛДИ нар. къаних тир гьал хас яз. Абуру къанихвилелди емишар незвай. 3. Э. Рамзият. - Ада ацIай истикан къанихвилелди ичIи авуна... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз Са тIуб кьван чар акъатна. Гадади ам къанихвилелди кIелиз башламишна. 3. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирханов.. Гуьзел тIебиатдикай къанихвилелди лезет хкуддай вахтни я... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Синоним: къанихдаказ.

КЪАНИХДАКАЗ нар. къаних лишан хас яз. Синоним: къанихвилелди.

КЪАНЛУ¹ 'туьрк, прил. 1) инсан кьейи тахсир хиве авай. 2) куьч. дявеяр хьайи, дяведин. Дегь заманайрин къанлу тарихрин шагьид Нарин къеле, такабурлу кард хьиз, къудратлу лувар ахъайна азадвилин къаравулда акъвазнавай. А. И. Самур.

КЪАНЛУ² сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра инсан кьена хиве къан, тахсир авайди. - Ваз зун валай алатай хьиз жемир, къанлу!» Къ. М. Экуь инсан. Къанлу дили хьана, лугьуда. А. Къ. БалкIандин кьисас.

КЪАНЛУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къанлу тир гьал.

КЪАНМАЗ¹ туьрк, прил.; геж гъавурда акьадай, куьт. [Арзачи]. Вун хьтиндакай заз товарищ жедайди яни, дидед чIалал рахаз такIанзавай къанмаз. Н. И. Гьакимрин папар. Ам гзаф къанмаз кас я. Р. Синонимар: аннамаз, келлегуьз.

* къанмаз хьун гл., вуж гъавурда авачирди хьун. куьт хьун, Туьквенчи, муьштерийрин игьтияжрин сирер гвай кас, къанмаз хьун мумкин туш. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз

КЪАНМАЗ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра геж гъавурда акьадайди, куьт. [Арзачи] Вун хьтиндакай заз това­рищ жедайди яни, дидед чIалал рахаз дакIанзавай къанмаз. Н. И. Гьакимрин папар.

КЪАНМАЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къанмаз тир гьал.

КЪАНМАЗВИЛЕЛДИ нар. къанмазвал хас яз.

КЪАНМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, - ин, -рай, -мир; къанмиш авун, кьанмиш тавун, къанмиш тахвун, къанмиш хъийимир кьатIуниз алакьун, гъавурда акьун. Рагъ ялав я гьамиша, Гузвай жени чимивал. Вични туш къанмиша! - Гирт яргъавай чиливай. А. Ал. Акъвазра рагъ, хъфизва.

КЪАНУН араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) са халкьди вичин уьмуьрда, гьар йикъан яшайишда вилив хвена кIандай къайда. Уьмуьрдин къанунар виридаз сад я. 3. Р. Веси. Гьуьжетдин месэлаяр гьялдайла, кавхаяр бубайрилай адет хьанвай къанунрал асаслу жезвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Чи гьакимрин кьайдаяр пак къанунар хьиз кьабулзавайвиляй чун гьа икI чIар текъвез ава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) илимдин ва я диндин хилериз хас тир къайда. [Асланхан]. Ам кьиникьик кваз хизанрин вилик кафан къачун, суркьул атIайбуруз, сур хвейибуруз гьакъи гун, фекьи-фахра рази авун, хемис садакьаигьсан авун хьтин шериатдин къанунар акъвазна. А. Ф. Бубадин веси. Чаз яхдиз сиягьатда авайбурун къанунрикай сад тир - ачух гьавадал вирида санал йиф акъудунин адет чIуриз кIан хьанач, гьавиляй багъда амукьун къарардиз къачуна. Къ. М. Дуствилин цIай. Амма гила тарикъатдин къанунар ТIимил-шимил жувазни чир хьайила, Ада вичин ихтилатра къаб алай Ийизвай кьван закай рахшанд, ягьанат. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. 3) къайда.... аскерди вич гишила ава, армияда са къанунни авач лагьана дидедиз чар кхьена. А. Къ. Инсандин ажузвал. Синоним: закон.

КЪАНУНЛАМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къанунламиш авун, къанунламиш тавун, къанунламиш тахвун, къанунламиш хъий­имир къанун яз кардик кутун. Синоним: законламишун.

КЪАНУНСУЗ прил. 1) къанун авачир. # ~ уьлкве, ~ девир; 2) къанундив кьан тийидай. # ~ амалар, ~ гьерекат. Синоним: законсуз.

КЪАНУНСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къанунсуз тир гьал, къанун авачир гьал. ~ эхиз тахьун, ~ негь авун, къанунсузвилиз къуват гун, ~ бегенмиш хьун. Синоним: законсузвал.

КЪАНУНСУЗВИЛЕЛДИ нар. къанунсузвал хас яз, къанун(ар) вилив хуьн тавуна. Са кардивни къанунсузвилелди эгечIун хъсан туш. Р.

КЪАНШАБА: къаншаба къаншар нар. сад-садан чина аваз. Угъри Вирт квахьайдаз къаншабакъаншар эцигнава: садан кIвале шел-хвал ава; муькуьдан – кеф-кефият. Р. Къадимов. Етим Эминан айгьамдин ва зарафатдин шиирар.

КЪАНШАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра къарши пад... къаншарда авай дакIардай адал рагъни аватзавай. А. Исм. Эхиримжи къув.

КЪАНШАРВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера аксивал; сад-садаз зидвал.

КЪАНШАРДА посл, вич алакъада авай шейинин, затIунин чи­на, къарши тереф кьуна. Эхиратда пис паб уьзуькъара я, Аллагъдин къаншардани ам лал эюеди. Е. Э. Пис папаз. Хурушум жезвай. Аслан хуьруьн къаншарда авай кьецIил тамун къерехдал акъвазна. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Мустафа ксун тавунамаз акурла ва я пакамахъ ам гьеле кIваляй тефенамаз акурла, адан къаншарда столдихь ацукьайла, зи чин ачух жедай. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. КIани рушан иер къамат... Абдулан къаншарда акъваззавай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

КЪАНШАРДИЗ посл, вич алакъада авай шейинин, затIунин къарши патаз. За ваз лугьур дертлу гъамар мад ава, Ви къаншардиз ишезишез атана. Е. Э. БалкIан квахьайдаз.... чпин къаншардиз къвезвай зурба жендек авай касдихъ элкъвена. Б. Гь. Заз эвера Абурукай виридалайни кьакьан, яцIу руфун алай итим кьве гъилни виликна Магьмудан къаншардиз атана. А. Исм. Алукьдай ахвар.

КЪАП нар. лап. Авагъиз чIаганвай чилин дамарар, Хкатиз къап къацу таза чамурар, Таярни тайлункIар ийиз чамарар Гъатнавай чуьллера, юзаз фирияр. С. К. Яран сувариз.

КЪАПА: къапа-къап нар. садлагьана чин-чинал. Нянин вахт тир. Куьчедал кьве дуст къапа-къап расалмиш хьана. 3. Э. Рекьер сад туш. Зун хуьруьв, хурушумар хьанвайла, агакьнай. Танишдан кIвал суракьна, адан гьаятдиз гъахьунни, къапа-къап са рушал, гьалтна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз

КЪАПАН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра еке терезар.

КЪАПАР, КЪАПАРАЙ къаб существительнидин падежрин формаяр. Кил. КЪАБ.

КЪАПУ араб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) варар, ракIар. Пачагьдини къапуяр кIеви хъийиз туна, инал къаравулар акъвазарна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Дустуниз дустунин къапудал Мегер бес дапIар жедани? Е. Э. Къазанфараз. Ви гьуьжредин рак агална, багълу хьайла къапуяр, кIани рекьиз гьал ийидай гила чакай нехир хьанва. Е. Э. Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила. 2) гьаятдиз, кIвализ гьахьзавай сив. Къапудал кутIун зунжурда аслан... Е. Э. Алкьвадар Гьасан эфендидин цIийи кIвалериз.. Юкь гьаят яз, къапу сад я, гьар са пата айван ава... Е. Э. КьепIир Алидин кIвалерин тариф.

КЪАПУНИ къаб существительнидин актив падеждин форма. Кил. КЪАБ.

КЪАР, КЪАРИ, КЪАРИН югъ существительнидин гзафвилин кьадардин падежрин формаяр. Кил ЮГЪ.

КЪАРА¹ югъ существительнидин гзафвилин кьадардин секинвилин I падеждин форма. Кил ЮГЪ.

КЪАРА² туьрк, прил.; чIулав. Гуьзел я вун, гзаф гуьрчег, ЧIулав чIарар, къара бирчек. Е. Э. Суна, за ваз суьгьбет ийин. Ви къара кал гамишдикай цегвда на, Лугьуз жеда, гзаф затI ваз чида, дуст. Е. Э. Ватандай катзавайбуруз

* къара гуьлле шиир, сущ.; гуьлле. Мегътибеген эрчIи метIяй Къара гуьлле фена хьи. Е. Э. Гьинава?

* къара пул сущ. гъвечIи уьлчмедин кепекар, тIимил пул. Къизиларни къарапулдай гуз жедач. Е. Э. Бахтсузвал.

* къара халкь сущ. зегьмет чIугуналди чпин кьил хуьзвай инсанар. Ширийрин хуьре ацукьарнавай къазахарни анжах чпин кьил хуьнал, гъакIан къара халкьдиз чпин гъиляй къведай крар авунал машгъул хьанвай. Къ. Къ. КIири Буба.

КЪАРА³ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра незвай ашдик кцадай ягълу, песок, як чичIекни кишмишар кваз гьазурнавай затI.

КЪАРАБАС сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) сифте элкъ­вена цанин хвал чIугуна цазвай чка. 2) цанин гьар са хвал.

КЪАРАБАШ туьрк [чIулав кьил] сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кицIин лакIаб.

КЪАРАВИЛИ туьрк, ктаб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра чпик зарафатар ва хъуьруьнар квай гьакъикъат къалурзавай гъвечIи эсер. Гьа са вахтунда къаравилийра жемят ахмакь, темпел, мискьи, лагълагъчи, тапархъан ксарални хъуьрезва... Гь. Гашаров. Сифте гаф. Мисалар, миайалар, халкьдин манияр, махар, кьисаяр, негъилар, къаравилияр чи культурадин эбеди дувулар я. Ж. Лезги эдебиятдин гуьзгуь., Синоним: анекдот.

КЪАРАВУЛ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са вуч ятIани чуьнуьхдайбурукай хуьзвайди. Къаравулди ятахдал къванер гьалчна. КицIер къарагъна. Арамшарамдин ванер гьатна. 3. Э. Кек галкIизва. Эртуьш, хозайиндин картуфрин салал къаравул хьайи, Михайилан хва Петро я? Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Чубанри ам суван яцарин къаравул тирди хабар гана. А. И. Самур. Тадиз къаравул къецихъ экъечI хъувуна. А. И. Самур. Къазимегъамеда маса къаравулар къведалди фу нез тади къачуна. А. И. Самур. Хуьруьнвияр вири кIвалахрал экъечIайла, ам колхоздин багъдиз фидай, къаравулдин чардахдик ацукьдай, къвезвайбурухъ галаз суьгьбетар ийиз югъ акъуддай. 3. Гь. Бубадин кIвал. -Гадаяр кIвалахдал атанвач ман? - лугьуда ада къаравулдиз. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

* къаравул [къаравулвал] чIугун гл., ни нин-куьн ятIани саламатвал хуьдай къуллугъ кьиле тухун. Милицади, дугъриданни, инсандин ислягьвал патал, гьар са касди вичин гьалал кеспи авун патал къаравул чIугвазва. 3. Э. Кек галкгизва. Къаравулвал чIугвадай нубат кесибдал атайла, йифни яргъиди жеда.. «Са­мур», 2002, № 5.

* къаравулда акъвазарун гл., ни вуж тайин къайда хуьн патал тайинарун. Аскерар йифиз агалай кIвале туна. Хуьруьн чавуш абурал къаравулда акъвазарна. А. И. Самур.

* къаравулда акъвазун гл., вуж-вуч нин-куьн са­ламатвал, са гьихьтин ятIани къайда хуьдай къуллугъ кьиле тухун. Ятахгъдиз мукьва хьана, Желил къара­вулда акъвазна, лутуяр фена, далдадик акатна. 3. Э. Кек галкIизва. А дагъларни гужлу гараривай, къати тIурфанривай, живерин маргъалривай хуьр хуьн патал къаравулда акъвазнавайбур хьиз аквазва. Я. Я. Нурар ва хъенар. Кьакьан синел къаравулда акъвазна И дереяр хуьзва дагъдин цIегьери... А. С. КIанда и чил.

КЪАРАВУЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери, -илера къаравул тир гьал.

* къаравулвал авун гл., ни къаравул хьун. Ярагъмеда совхоздин... къаравулвал ийизвай. С. Мус­лимов. ЦицIигъ-наме. Вагьаб, къаравулвал тийиз. школадин дивандал вичин кавал таз, кIвале ксуз хьана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Армавирда, ракьун рекьерал къаравулвал ийидайла, поезддик акатна лугьудай вирида, анжах вичи ваъ. М. Б. Шапка.

КЪАРАВУЛХАНА фарс, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къаравулар жедай, ял ядай чка.

КЪАРАВУЛЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са вуч ятIани хуьн патал къуллугъ кьиле тухузвайди. Са кIвач квай Сефер халудиз и кIвалах гьикьван четин жезвайтIа, пионер Селимаз аквазвай ва ада къаравулчидиз куьмек гун фикирдиз къачуна. А. Р. Чинебан савкьват.

КЪАРАВУШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра варлу касдин кIвалин майишатдин кIвалахар кьилиз акъудзавайди. Дагъдин хуьре етим яз чIехи хьайи ва пад-къерех такур ам Димиран кIвале есир ва къаравуш хьанвай. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Сейфуллагь гзаф йисара Ширванда ва Шекида кIвалах авур кас тир. Аял чIавуз ам са девлетлудин кIвалел къаравуш язни хьанай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме,

КЪАРАВУШ прил. варлу касдин кIвалин майишатдин кIвалахар кьилиз акъудзавай Мехъерин кIвалин варарал акъвазна, къаравуш рушари, жерме це лугьуз, атанвайбур къенез ахъайзавачир. М. Б. Шапка.

КЪАРАВУШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери, -илера къаравуш тир гьал.

КЪАРАГУЬЗ туьрк, шиир, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) чIулав вилер авайди. 2) куьч. кIаниди. Ви дустуниз шадвал тийиз, Куьз хьел хьана, чан къарагуьз. Е. Э. Къарагуьз.

КЪАРАГУЬН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра акси тир кас, душман. Гадади вичин кхьинар авай дафтар ахъайна кIелна. - Чахъ галаз чи экуь рекье авачирди, - лагьана шаирди, вичин хайи хуьруьнэгьлийриз, - ам чаз акси кас я, халкьдиз акси къарагуьн я. Къ. М. Шаирдин къунши.

КЪАРАГЪАЖ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мягькем тан авай, гьяркьуь пешер жедай, кIеви кIарасдин кьакьан тарарин жуьре.

КЪАРАГЪАРУН гл., каузат., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къарагъар авун, къарагъар тавун, къарагъар тахвун, къарагъар хъийимир 1) ацукьнавай, къатканавай гьалда авайди кIвачин кьилел жедай гьалдиз гъун. - Яваш-яваш къарагъарна винелди аладара, - жаваб гана Алимегьамеда. А. Ф. Лянет. Бубади ам чуру кьуна, чилелай къарагъарна. Гь. С. КIири Буба. -Генжалиди винеллай, куьгьне парталар алай, амма кьвалан пад хьиз, агъур - сагълам итимдиз хуртI гана, кIаник квай итим къарагъарна. Къ. М. Экуь инсан. 2) ахварик квай гьалдай акъудун. Месикай къарагъарна шегьердиз фена, хкведай вахтунда кьве къазахди кьуна Я. Ш. Гьахъ квахьдач. 3) акси женг чIугуниз эверун, женгиник кутун. Гила чна халкь Бичераховаз акси яз къарагъарун патал кIвалах тухвана кIанда. А. И. Самур. Им чи халкь деникинчийриз акси къарагъарун патал хъсан яракь я. А. И. Самур.... ада вири инсанар ва кицIеруяхарна, абур чакъалрал гьужумдиз къарагъарна. Къ. М. Душмандин тум. 4) чил, ник цун Эхир садра дахди, йифиз акъвазна, ада цайи ник цIийи кьилелай къарагъар хъувуна. Б. Гь. Заз эвера. Гатфариз талукь яран сувар, цанар цунихъ, куьтенралди, туьрезралди чилер къарагъарунихъ галаз алакъалу тир «Сифте ригал» сувар, «Дулдин сувар», «Гуду» чи лапни хъсан суваррикай я. М. М. Лезги тIвар алатIа. * месэла къарагъарун.

КЪАРАГЪУН гл., вуж-вуч; -да, на; -из, -зава; 0|| -а, -ин, -рай, -мир; къарагъ авун, къарагъ тавун, къарагъ тахвун, къарагъ хъийимир 1) ацукьнавай, къатканавай, гьалдай кIвачин кьилел жедай гьалдиз атун. Сувар кIвачел къарагъна. А. И. Самур. Къарагъиз Алидаран сагълугъдай хъвана гадайри. М. С.. Дуст. Яда, Агъарза, ви шишер мус чрадайбур я, я стха? - вичин чкадилай къарагъна, хабар кьуна Магьмуда. А. Исм. Алукьдай ахвар. Насрулагьавай вич ацукьнавай къванцелай къарагъиз жезвач. А. Исм. Алукьдай ахвар. Жанавур садлагьана къудгъунна къарагъна. Ж. Гь. Жанавур. 2) ксанвай гьалдай экъечIун. Пакамаз экв жедалди зун къарагъна чуьлдиз хтана. А. Ф. Бубадин веси. Уь-уь-уь-уь! Къарагъ, Самед буба, жемятди вун гуьзлемишзава. Н. М. Жандар Магьамай. Синоним: уях хьун. 3) квехъай къекъечIун. Столдихъай къарагъна, за пенжер ачухна. Я. Я. Нурар ва хъенар. - Гьалал хьуй ваз дидедин нек, гьавайда инжиклу жемир, гьа исятда суфрадихъай къарагъна атанвайди я. Н. М. Жандар Магьамай. 3) аксивилин женг чIугун, дяве авун. 4) аксивилин женг тухуз дяве авун. И вагьшивилер халкьдивай эхиз жедач, ам шаксуз къарагъда, абуру чпин гьахъ винел акъудда. Н. М. Къизицдин хтар.... чи халкьар, бала, уьтквемвилелди къарагъна, душманрин хура акъвазна. Гь. Къ. Магьини дилбер.

КЪАРАКЪУЛАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) инсанвал авачир, вагьши кас. Гьайиф, ам рекьиз! Адал гъил хкажай къаракъулах туькIвей рикI авай кас хьанач. Гь. С. КIири Буба. 2) куьч. эйбежер инсан.

КЪАРАЛ рах. югъ существительнидин гзафвилин кьадардин чкадин II падеждин форма. Кил. ЮГЪ.

КЪАРАЛМИШ: къаралмиш хьун кт, гл. чIулав хьун

КЪАРАЛТУ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра са уьтери аквазвай суьрет. Пуд лагьай йикъан нянихъ алафар гъиз фейи Муслиматаз яргъа амаз муьхцуьхъай са къаралту акуна. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Ингье адаз цIун гургурар акуна. Абурун нур чкIанвай мичIивиле инсанрин къаралтуярни арадиз къвезва. А. Исм. Алукьдай ахвар. Мад инихъ-анихъ вил экъуьрнай за - сурар галай патахъ катзавай къаралту акунай. М. Б. Шапка.

КЪАРАМАЛ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра еке крчар алай гьайванар (калер, гамишар, яцар).

КЪАРАНЛУХ туьрк, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мичIи. МичIи чуьл я, баябан дуьз. И къаранлух чуьлда яргъай, Аквазава зайиф эквер... А. Ф. Эм-Тэ-Эс. Мадни мичIи йифекай, къаранлух, варз алачир мичIи йиферихъай кичIе я ви дидедиз... Ж. Гь. Жанавур.

КЪАРАНЛУХВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къаранлух тир гьал. Хабар авачиз къаранлухвилиз аватай кьуд пата са шумуд гъетре цаварилай чилерал эвичIна нур гузвай хьиз тир. Ж. Гь. Жанавур.

КЪАРАР араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьилиз акъудун чарасуз тир къейд. 1936 лагьай йисуз СССР-дин Центральный Исполнительный Комитетди вичин къарардалди [С. Сулейманаз. А. Г.] адаз Ленинан ор­ден гана. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Са хешах вахтундилай судди вичин къарар кIелна. А. Ф. Бубадин веси. Зи къарар сад я. Зун, и хаин, вафасуз кьена, и чархалай хкадриз атанвайд я. 3. Э. Кек галкIизва.... чи партиядин ЦК-дин къарарар ва резолюцияр жегьил писателриз лап дериндай чир хьунухь чарасуз я. А. С. Жегьил шаиррин яратмишунин бязи месэлайрикай.. Чпин къа­рар абуру бюродив агакьарна. Б. Гь. Вили вилер Абур хуьзвай, гапур квахьай къакъар хьиз, Сабур кьазвай, чIур тежедай къарар хьиз, X. X. Къуй лекьер къвез ацукьрай ви къуьнерал. Суддин къарардал алава яз ва гьахъ вичин тамамвилин вини дережадив агакьун па­тал за жув гьа креслода ахцукъай юкъуз уборщицади корректор кIвалахдилай алудунин приказ гана А. Къ. Гилигзава.

* къарар акъудун [кьабулун] гл., ни са гьихьтин ятIани тайин кар кьилиз акъудун чарасуз тир мажбури меслятдал атун. Судди танафус малумарна. Абур къа­рар акъудиз хуьруьн советдин канцеляриядиз фена. А. Ф. Бубадин веси. И теклиф ада виликамаз кьабулнавай къарардиз акси къвезвай. 3. Э. Рекьер сад туш. Идалайни гъейри, и фикирдиз и мукьвара хьайи зини коллективдин суддал кьэбулай кьарардц кьуват гузва. А. Къ. Гилигзава. Хуьруьн межлисди ( собраниди) гражданвилин, дяведин, уголов­ный кIвалахар гьялзавай ва абурукай къарарар кьабулзавай. И кIвалахрай къарарар къабулдайла, агьвал авай чIехи тухумри чпиз кIандай къарарар къабулиз тазвай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синонимар: къарардал атун, къарардиз къачун.

* къарардал атун гл., вуж са гьихьтин ятIани къарар кьилиз акъуддай фикир кьабулун. Зи гадади машин къачу лугьуз зун хурук кутуна хьана. Зун сакIани тайин тир къарардал къвезвачир. 3. Э. Зулун пеш. Эхир ам, Мерданан санжуда гапур сухна, ахпа вичи чархалай хкадарунин къарардал атана. 3. Э. Кек галкIизва. Синонимар: къарар акъудун, къарардиз къа­чун.

* къарардиз къачун гл., ни вуч авун са кIвалах кьилиз акъ­удун фикирдик кутун. Имиди, гьикьван лагьайтIани, рушав рахун къарардиз къачуна. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Абуру исятда, халкьдин душманри яна кьейи чи вацIун игит рагьметлу Герейханов Юсуф рикIел хкана, адан гьуьрмет хвена, адан тIвар алай совхоздай са шумуд декьикьа рехъ кисна финиф къа­рардиз къачуна. Къ. М. Рекьин риваятар. За инал шаирди лагьай гафар гьа тикрар авуна, абур рикIел хуьн ва абур жуван вири уьмуьрдин юлдашар къун къарардиз къачуна. Къ. М. Манияр, манияр. Синонимар: къарар акъудун [кьабулун], къарар­дал атун.

КЪАРАСУ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) чиликай хкатзавай авахьна физвай михьи ва къайи яд. Ада вичин гатун мугьманриз къарасудал тIуьн гудай. Р. 2) чиликай хкатзавай авахыга физвай михьи ва къайи яд авай чка.

КЪАРАТКЕН туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра куьлуь пешер, хилерал цацар алай валарин набатат. Зулун гарун лепед ванер Ара атIуз къведа япуз, Куьлуь къараткен валар, Гар акьурла лепеяр гуз, гьар патахъди жез алчудар. А. Ф. Эм-Тэ-Эс. Къараткенрилай гъейри, затIни авачир «Апай дере» баябан тир. А. И. Самур. Бирдан тамук квай багъларай яни, а патал чилин винел пад, рагъ къалур тийиз кьунвай къараткендин ва мерейрин куллухрай яни, чидач, тахьайтIа, масанай, са гьайванди къув яна. Къ. М. Экуь инсан.

КЪАРАЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) асул Индиядай тир, вичини санай масаниз физ кьил хуьзвай къабиледикай тир кас. Зунни къарачийрикай я. Къарачиди вуч ийидайди ятIа чидани квез? Яд гъиз ракъурзавай гададихъ виликамаз са къамчи галукьарда. Мукъаят хьун паталди. Гичин хун тавун паталди. Б. Гь. Заз эвера. Чаз кими тир къарачи, Гъиле цIару тафт авай. А. Ал. Экв халу. Къачуз маса хгузвайбурни къарачияр хьиз чкIанва. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. ' Дишегьлини балкIан акъат тийир вилаят жедач лугьудай мисал дибдай дегишарна кIанзава - къарачийринни музыкантрин кIвач хкIун тавур мулк, дередагъ чилел бажагьат жеда. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) куьч. тIалабчи (вич яшамиш хьун патал кIвалах тийиз, пул, недайди масадбурувай тIалабдайди). Пул къазанмишун патал икI жедалди, къарачи хьиз, тIалабиз къекъвейтIа, гена инсанрин виляй аватдач. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 3) куьч. кIвале, майишатда михьивал, къайда авачирди. Инсандихъ ва ам ацукьнавай кIвалихъ абур ва къайда хьун герек я. Чун къарачияр туш. 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. 4) куьч. къумрал, чIулав инсан.

КЪАРАЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) къа­рачи тир гьал. 2) вич винелай хъсанди яз къалуриз, кIаникай мурдар фикирар, хиялар хасвал, жадувал.

КЪАРАЧИВИЛЕЛДИ нар. 1) къарачидиз хас амалралди. 2) тапарралди, жадувилелди.

КЪАРАЧИП туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра туькьулвилин назик ни къведай дуьзенлух чуьлда жедай чилин набатат. Чибуру рикI алаз чIугвадайла, тембекдик къарачип кутада. Р.

КЪАРБА кил. КЪАРБУ.

КЪАРБИ кил. КЪАРБУ.

КЪАРБУ || КЪАРБА || КЪАРБИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) чIуру чуьхвердин тар. 2) чIуру чуьхвер. Чи чкаяр дуьзни я, цик квай никIерни ава, гьич. тахьайтIа, чуьлда хъач, тама кицик - къарба ава. М. Б. За бананар недач.

КЪАРБИ прил. чIуру чуьхвердин Шагьдагъларин рагъ акIидай пата Катрамакандин кьакьан са синел тек къарби тар экъечIнава. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

КЪАРГЪА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вуч хьайитIани недай чIулав рангунин ири къуш Живер цIурун - им гьеле гатфар туш. Лугьуда хьи, къара хабар къаргъайрив жеда. Гь. М. Хуьре. Са зурба тарце билбилди, къаргъади ва пехъре манияр лугьузвай. Р. Исаев. Адан уьмуьр давам жезва.

КЪАРГЪИШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра пис касдиз Худадивай тIалабзавай жаза. Япалайни тийиз халкьдин къаргъишар,. Шарвилийрай къаз чеб Къелед ивеллай Фукъиранар алтIушнава гуз «къимет». X. X. Чи чилив гва дегьзамандин рехивал. Ваз вини дагъдал акъвазнавай инсан аквазвани Ам ашукь я, ада чаз къаргъишдин манияр лугьузва, ам чилин тIебиатдихъ галаз рахазва, и чи вири бедбахтвилер гьадавай я. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Кайвани, тIуб сара кьуна, зи къаргъиш а абдалдин кьилиз куьз къалум хьаначир, лугьуз амукьна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Етим Эминан яратмишунра сатирадин къаргъишарни дуьшуьш жезва. Абурукай сад «Къедекни пер чуьнуьхайдаз» шиир я. Р. Къадимов. Етим Эминан айгьамдин ва зарафатдин шиирар. Шиирдин гуьгъуьнин гьар са бендина къаргъишдин кьуват гужлу жезва. Р. Къадимов. Етим Эминан айгьамдин ва зарафатдин шиирар. Синоним: агь.

* къаргъиш(ар) авун гл., ни низ пис касдиз (са нин ятIани фикирдай) Худадивай жаза гун тIалабун. [Гуьлханум] Вун секин хьухь, эй вах. Эгер ви рикIиз регьят жедатIа, къаргъишар ая, экъуьгъа. Н. И. Гьакимрин папар. Сифте бендинай аквазвайвал, шаирди халкьдин сивин яратмишунрин къайдадикай - къаргъ­ишар авунин тегьердикай менфят къачунва. Р. Къади­мов. Етим Эминан айгьамдин ва зарафатдин шиирар

КЪАРГЪИШАРУН гл., аспект, ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къаргъишар авун, къаргъи­шар тавун, къаргъишар тахвун, къаргъишар хъийимир Худадивай пис касдиз жаза гунин тIалабунар авун.. «Зи чан динж жедайвал, ви чин Азраилдиз акурай!» - лугьуз Иширади датIана Кавха Къафараз къаргъишардай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

КЪАРГЪиШУН гл., ни низ; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къаргъиш авун, къаргъиш тавун, къаргъиш тахвун, къаргъиш хъийимир Худадивай пис касдиз жаза гун тIалабун. [Зарлишан]: Я руш, къе вун гьи кIвачелай къарагънава? Ви сивяй акъатзавай гафар гьич заз хуш жезвач. Ваз ви итим гьакьван дакIан ятIа, чаз чибур кIанзавайди я, чан вах. Чибуруз къаргъишмир. Н. И. Гьакимрин папар.

КЪАРГЪУ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) тарцин чкалдин кIаник квай хамуникай хранвай кьвати. 2) са кьил шуькIуь турба хьтин, муькуь кьил къен буш гьяркьуь элкъвей затI. ШуькIуь, зуьрнедин хьиз, агъа кьил ахъа, кIарасдин къаргъудин са кьил азарлудан хурал ва далудин юрфарал эцигиз, муькуь кьилел вичин яб эцигна галпагъиз азардай кьил акъудзава ва дарманар гузвай. 3. Э. Кек галкIизва.

КЪАРДАШ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) рах. стха. ЧIехи къардаш Бакуда ава. Р. 2) рах. дуст. Я къардаш, мад хьайиди хьана, абур рикIел хкимир. 3) (чIехи гьарфуналди - Къ) хас тIвар, фамилия. Къе а пайдах аршдиз хкажзавайбур ва ам мягькемдиз гъиле кьунвайбур чаз Арбен Къардаш, Майрудин Бабаханов, Зульфикъар Къафланов, Седакъет Керимова, Абдул Фетягь, Мердали Жалилов, Муьзеффер Меликмамедов ва масабур яз аквазва. Ж. Лезги эдебиятдин гуьзгуь.

КЪАРИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) кьуьзуь дишегьли. Квез хьайитIа, зи мурад я, Женнетда макан, къарияр. Е. Э. Къарийриз. Иншаллагь, кьуьзуь чанар Жегьеннемда твад, къарияр. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Беневшадин гьарайдиз гьай хьанач. Къуншийрин кIвалера амай тек-туьк къариди, къужади кьванни, адет тирвал, адан дердиникай хабар кьунач... Гь. Къ. Магьини Дилбер. - Зун акьван квехъ галаз вердиш хьанва хьи, Муфтали халадин, -нефес дар хьанваз рахазва къари, - заз бязи вахпгара акI жеда, гуя зи аялар хтанва. Н. М. Жандар Магьамай. 2) дишегьлидиз вичин гъуьлуьн диде. Гена ам регьимлу рикI авай кас хьана. Ада зун, бязибуру хьиз, пакад юкъуз чукурнач, беябурнач. Са вацралай "къаридихъ галаз кьазвач" лагьана, зун дидедин папгав хтана... А. М. Киф атIайди.... кIвалин машгъулатни, начагъ хьайила, духтурни, кIубан тирла, суьгьбетчини, кIвалахда юлдашни, уьмуьрда сифте чара ва даяхни тир къаридихъ галаз йифер-йикъар, варцар - йисар акъудзавай адакай хъел гьикI къведай? А. Исм. Алукьдай ахвар. 3) куьч., рах. паб.... кIвалин машгъулатни, начагъ хьайила, духтурни, кIубан тирла, суьгьбетчини, кIвалахда юлдашни, уьмуьрда сифте чара ва даяхни тир къаридихъ галаз йифер-йикъар, варцар - йисар акъудзавай адакай хъел гьикI къведай? А. Исм. Алукьдай ахвар. Мад квез чизва хьи, зи рикIел акьалтай кар за тарпна кьилизни акъуддайди. Къаридикни угь-цIугь квай. ЧIехи суса вичин аялдин пек-лек чуьхуьзвай. Н. Шихнебиев. КIвалин референдум. Синонимар: кайвани, кIвалевайди, паб, уьмуьрдин юлдаш, юлдаш.

КЪАРИБ¹ араб, сущ.; куьмексузди, язухди, бахтсузди, кесибди. КIеве гьатайла, къарибдин гъил кьадачни? Е. Э. Аман яр

КЪАРИБ² || КЪАРИБА прил. 1) мягьтел жедай, тажуб жедай. Къариб кас хуьр галайнихъ катна ва сифте гьаятдиз гьахьна. М. М. Лацу лекеяр Гзаф къариба дуьшуьшар ава. Къ. М. Экуь инсан. Гьикьван къариба адетар, имаратар авай хуьрериз фена чун, гьикьван чна ширин булахринятар дадмишна... Къ. М. Экуь инсан. Мамрашриз чпшн чилериз куьтенар ядайла, къариба шейэр жагъизва. Абурун арада кьеркьер, турар, абурун къатIар, гьулдандин шлемар, хьилерин кьилерал алай ракьар, цурун кIвенкIер, гьеле, инсанрин кьуру келлеярни кваз жагъиэва. Къ. М. Рекьин риваятар. - АкI ятIа, ваз кIан хьайитIа, ам куь дахди дегишарна. А рагьметлудай гьахьтин къариба крар акъатдайди тир... Б. Гь. Заз эвера. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) эркекдин хас тIвар: Къариб.

* къариб-къариб прил. вини дережада къариб тир. Зун чуьлдин итим я. Чуьлдин итимдиз гзаф къарибкъариб крар аквада. А. Ф. Лянет.

КЪАРИБА¹ Къариб хас тIварцIин актив падеждин форма.

КЪАРИБА² кил. КЪАРИБ.

КЪАРИБАВАЛ || КЪАРИБВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къариб гьал. Уьмуьрдин, яшайишдин рекьериз экъечIна... А рекьер яргъибур хьана. Абурухъ четинвилер, азабар хьайивал, гуьзелвилер, сирер, рикIелай фин тийидай къарибавилерни хьана. Къ. М. Экуь инсан. - Заз чиз, ина са ахьтин кьетIен къарибавал авач. Б. Гь. Заз эвера.

КЪАРИБВИЛЕЛДИ нар. къарибвал хас яз. Синоним: къарибдаказ.

КЪАРИБДАКАЗ нар. къариб лишан хас яз. Синоним: къарибвилелди.

КЪАРИБЛУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри,-ра чара чка. Вун, фугъара, свасни авачир къариблухда Ялгъуз ава. Е. Э. Дуст Ягьиядиз. Зи сефил рикI къариблухда, Куьз жеда пашман, къарияр? Е. Э. Къарийриз. Акъатайла къариблухдиз, Зи эрзиман куьн я, дагълар.; И1 -Э. М. Дагълар. Къариблухра абурун рикIер секин туш, Бязибур хуьруьз хтунни мумкин туш. Ш. Ю. "Камазар" гвай гадайриз. Гьажи-Давуд хьтин зурба динэгьли, зурба сардар, камалэгьли алцурна, Къариблухдиз акь" удна туьрк стхайри. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават. Синоним: гьурбат.

КЪАРИХ: къарих хьун гл., вуж 1) яд кIандай гьисс хьун. Немсери патав гвай вирел кас ахъайзавач, аквадай гьаларай, абуруз къарих хьуникди аскеррин къуат зайиф жедай хьиз я. 3. Гь. Залан кам.... а инсанриз гишин хьайила, абуру вахт-вахтунда фу тIуьн, къарих хьайила, яд хьун лазим я. Ж. Лезги эдебиятдин гуьзгуь. 2) куьч. са шей бес тежер гьал. Ам гьамиша вичин Ватандихъ къарих я. Р.

КЪАРИШ туьрк, прил. акахьай.

* къариш-къуруш сущ., рах.; гзаф затIар акахьна арадиз атанвай шей.

* къариш хьун гл. акахьун.

КЪАРИШМА туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра ви шумуд затI акахьна арадиз атанвай затI. Хъсан, пакта вич адетдин гьулдандикай гьазурна анжах раствор фидай тIеквенрин винел патал, титандикай, вольфрамдикай, ванадийдикай гьазурнавай мягькем къаришмадалди ( вакардалди) кIеви авуртIа жедачни? Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

КЪАРИШМИШ: къаришмиш хьун гл., вуж-вуч ник-квек 1) какахьун. Инлай-анлай кицI элуькъдай, кфил ядай ванер, хъархъар къачуна авахьзавай кIамаринни булахрин сесерик къаришмиш хьанвай. Гь М. Им къван, имни терез. 2) экечIун (са тайин кардик, рахунрик). - Вун къаришмиш жемир - лагьана Мина заз акьван атIугъна килигна хьи, за авур гьерекатдал зун пашман хьана. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. -Вагьшивал я ам, - чи ихтилатдик Ольгани къаришмиш хьана А. М. Мурк ракъини цIурурда. [Зарлишан]. Гуьлханум, ша чна чун дишегьлияр тирди рикIелай ракъур тийин. Итимрин крарик къаришмиш хьун чаз лазим туш. Н. И.. Гьакимрин папар.

КЪАРИШМИШУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; а, -ин, -рай, -мир; къаришмиш авун, къаришмиш тавун, къаришмиш тахвун, къаришмиш хъийимир какадарун.... за жуван стхадин сес нин сесинихъ галаз къаришмишнатIа аку! Рак са жизви ачух 3. Э. Зун гъавурда акьазвач.

КЪАРИШУГЪ¹ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хъсандиз фикир ийиз тежедай гьал. Зун ихьтин къаришугъдиз ви амалри гъанвайди я. Р.

КЪАРИШУГЪ прил. какахьай, тайин тушир. Ризадин рикIел, вичиз данайрив фидай вахтунда Сарухана гайи суал хтана, са геренда кисна хьиз, ахпа къаришугъ жаваб гана: А. Ф. Риза.

* къаришугъ хьун гл. дуьз фикирдай гьалда амукь тавун, какахьун. Зи кьиле гьатай фикирдикди зун акьван къаришугь хьана хьи, заз гьекь вучиз акъатнатIа зазни чидач. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Гила зун гзаф серсер хьана, къаришугь хьана ва зи кефияр чIур хьана. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач.

КЪАРИШУГЪВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери, -илера къаришугь тир гьал, какахьай гьал.

КЪАРКЪАР сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра герек авачиз, нубат алачиз ва гзаф рахадайди.

КЪАРМА туьрк, сущ.; шей.

* къарма-къариш сущ., рах.; какахьайди (са шумуд затI санал какадарна арадиз атанвайди, арадиз гьанвайди).

КЪАРМАХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кицIин, еке къушарин кIвачерин кикер. Теспачавиляй инихъ-анихъ хьана, Люсяди, лекьрен къармахра гьапгнавай гъуьрч хьиз, винелди хкажна цлал авудзавай са патахъ яргъ алай кьуд пипIен чIехи кIалубдин кIаникай кьулухъди чукурна. Б. Гь. Вили вилер... къалкъул тавуна, садан къвалаз, садан суфатдиз кIас ягь тавуна, къармахршди цIарх ягь тавуна адавай [кицIивай. А. Г.] эхиз жедачир. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) куьч. яргъиз тунвай гьйлин кикер. 3) патахъарнавай кьилел хци кIвенкIв алай ракьун тIвал. 4) экверин, телефондин симер тухванвай тарариз акьахдайла, кIвачерал гьалддай махсус алат. - Я Нур халу, зун шалмандиз гьикI акьахда, къармахар авани кьван заз? - вилер тIушунзавай гадади. М. Б. ЦIийи мискIин. 4) куьч. зиллет. КукIварна кулакрин къармах А. Ф. Эм-Тэ-Эс.... урусрин къармахдикай хкудна чун. А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. Тамашадин бинеда эцигнавай кьилин месэла - дагъви дишегьлидин къадаркьисмет къалурун, ам куьгьне адетрин къармахрай акъудун я. Гь. Гьашаров. Хайи халкьдин рекье чан гайиди.

* къармах вегьин гл., ни нел-квел жуванди хьурун патал са гьихьтин ятIани лишан авун. Кьве миллион ая гьазур, - Вегь жуван къармах, гуьзел яр. С. С. Гуьзел яр.

КЪАРМУКЬ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра хъицикьдин жуьрейрикай сад. Ада вичин вилериз атанвай чIулав къармукьдин бармак виниз хъувуна. Ластикдин валчагъдал алай туькъвелар гвадарна. 3. Э. Кьве фронтдин командир. - ГьикI хьана, ван акъатзавач хьи? - къармукьдин бармак метIерал эцигна алава хъувуна Гьажи Нуьзуьра. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

КЪАРНИ нугъ., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра дурна. Гьеле цава Сирнавзама юргъун хьанвай къарнийри. 3. Къ. ЦIийи шиирар.

КЪАРНИКЪУЗ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра адет яз, зулухъ марфар къвайила, тарарин кIаник экъечIдай легъ-легъ хьайи элкъвей кIукI авай аскIан тандин набатат. Заз ктаб кIелиз кIанда лагьайла, ада патав гъвечIи стол эцигна, адан винел къарникъуздиз тешпигъ авай электрикдин лампа эцигна. 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Цеквери чпин кIунтIар еке ийизва... Къарникъузар тIимил, чIуру емишар гзаф ава. Б. Гь. Заз эвера.

КЪАРПУЗ фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьен яру ширин тIямдин кIватIунин форма авай чилин емиш. Чуьхвердин адет ава, Къарпуздилайни екеда... Е. Э. Чуьхвер.

КЪАРСАТМИШ: къарсатмиш хьун гл., вуж-вуч 1) югъун. 2) куьч. кефи чIур хьун, рикIиз такIан хьун.

КЪАРСАТМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къарсатмиш авун, къарсатмиш тавун, къар­сатмиш тахвун, къарсатмиш хъийимир 1) т-б юзун, юзурун. Бирдан Рамиза, къарсатмишдай тегьерда ухьт аладарна, бе­ден, зулун къайи марфадик акатна мекьи хьайи каци хьиз, юзурна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) куьч. кефи чIурун, рикIиз такIан гьисс гъун. Вичихъ галаз гьамиша хуш рахунаррафтар ийидай адан и гафари ам къарсатмишна. 3. Э. Рамзият.

КЪАРСУН гл, вуж; -ада, -ана; -аз, -азва; -ус, -ан, -урай, -амир 1) зурзун. Накь чилер къарсаналдай, чаз хабарни хьанач. Р. 2) куьч. кефияр чIур хьун, пис гьиссерик акатун.

КЪАРСУРУН гл., каузат., ни-куь вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къарсур авун, къарсур тавун, къарсур тахвун, къарсур хъийимир 1) зурзурун, гьалчизэлягъун, юзурун, са патай маса патаз гьерекат кутун. Жегьил лезги къавахрин жергейра ара-ара чил къарсурдай еке ванер къекъвезва. Къ. М. Лезги къавахар. Дирибаш вацIухъ жеда гегъенш къер, Адан лепейри къарсурда муькъвер. Къ. Р. Гелер. 2) куьч. кефияр чIуру гьалдиз гъун. Бязи хизанар и хабарди лап михьиз къарсурна. Гь. М. Им къван, им терез. Абур Сибирдай суьргуьндай хтана хуьре хьуннн хабарди виридалайни пара мама Къадир къарсурна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Амма комбатди чун михьиз къарсурна. А. Къ. Аскервал башламишай югъ. 3) куьч. уяхарун, мягьтелвилин гьисс кутун, тажубарун. Гагагрин космосдиз хкаж хьуни михьиз дуьнья къарсурнай. Р.

КЪАРСУС къарсун глаголдин эмирдин форма. Кил. КЪАРСУН.

КЪАРШИ¹ прил. 1) низ-квез акси. Гьейдар Алиева, Азербайжандин КП-дин ЦК-дин сад лагьай секретарь хьайила, лезгийриз къарши чинеба дяве башламишна. М. М. Уях хьухь, лезгияр! Къуба патан лезгийриз машгьур алим, математикадин илимрин доктор Ке­рим Керимован тIвар хъсандаказ чида... Ам и къуллугъдал тун тавун патал К. Керимоваз къарши чIехи кампания башламишна. М. М. Уях хьухь, лезгияр! Мегер абуруз лезгийрин машгьур писатель Искендер Къазиеван кьилел атай крарикай хабар авачни? Чанда такьат амай кьван гележег патал женг чIугур и пи­сатель лезгийриз къарши туькIуьрнавай чIехи террордин къурбанд хьана. М. М. Уях хьухь, лезгияр! Са бязибурни жеда, абуру ви чинал кутугай, гатфарин цуькверикай тIям къачунвай калин дуьдгъвер хьтин гафар лугьуда, ваз къарши вичин вафалувал субутун патал ам хамунайхамуниз гьахьда. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. 2) къаршидиз къведай, талукь. Са патахъай рушаз вич кIан тахьун, кьвед лагьайдини рушан Абулаз. авай ашкъи! Ам арадай акъат тавунмаз, рушан заз къарши майил жедач. Гьаргьалда Абулан кьил тIуьна кIанда!» Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Гада кIвализ гьахьайла абур пудни кисна. Кавхади заланззаланз кьил хкажна: - Заз къарши къуллугъ, хтул? - лагьана. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. _г

КЪАРШИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра вилик пад, къаншар пад. Советдин председатель зи къарши­диз атана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. - Буйругъ куьди я, Кавха, -жаваб гана ада, -эгер баришугъжез кIанзаватIа, жемятдин вилик ви къаршида метIер чилиз яна вичин тахсир хиве кьурай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. - Ша, ша, ацукь, - лагьана вилер яруда лезги чIалалди. Ада гъилелди вичин къаршида ацукьнавайбуруз заз чка гун буйругъна. А. Къ. Дустагъдай катнавай лезги.

КЪАРШИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери, -илера къарши тир гьал.

* къаршивилин табий предложение граммат., сущ. кьилин предложенидин манадиз акси мана квай табий предложение. Къаршивилин табий пред­ложение кьилиндахъ табийдан сказуемидин формадалди галкIурда. Р. И. Гайдаров, М. А. Алшгулатов. Лез­ги чIал.

КЪАРШИДАЛ нар. 1) мукьвал, ван агакьдай чкадал. Хатурдай фейила ам вич къуншидал, Хквен тийиз ацукьда ви къаршидал. Е. Э. Пис папаз. 2) вилик. Эрзиман я галаз вахь вил, Вун къаршидал алаз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я.

КЪАРШИЛАМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къаршиламиш авун, къаршиламиш тавун, къаршиламиш тахвун, къаршиламиш хъийимир 1) атайдан вилик экъечIун, ам кьабулун.... чун Агъа СтIалрин хуьруьв агакьна. Чун ина хуьруьн жегьилри ва аялри къаршиламишна. Къ. М. Шаирдин къунши. 1955-57 - йисара... зун сифте яз кхьенвай эсерар гваз "Дуствал" альманахдин редактор хьайи Шагь-Эмир муаллимдин патав атанай... зи рикIиз акьван хуш хьанай хьи, на лугьуди зун ана зи са мукьва касди къаршиламишнай. Б. С. Зи сифте редактор. Къапук яргъи столар ахъайнавай. Абурухъ ацукьнавай инсанри Алидар «урра»далди къаршиламишна. М. Садикь. Дуст. 2) мугьманарун, кьунагъламишун.

КЪАСТ араб, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара мурад, метлеб. Гъуьлуьз хъфин вичин къаст тир. Е. Э. КафтIар къарийриз. Ви къаст зун кьин яни, Назани. Е. Э. Назани. Фад фидайд я чаз ви къастар, Вун квахь, кьей куьгьне замана. С. С. Вун квахь, кьей куьгьне заман. Адан къаст гьар гьилледалди и бейхабар дуьшуьш хьанвай, вичин фикирдалди, чарадан пул, чарада гузвай эрекь кIанзавай фендигарар чпелай алудун тир. М. С. Дуст. РикIе мадни къаст ава: дишегьлидин сирлу къамат яратмишун. М. В. Вацран ягъун. Синонимар: макьсад, мурад, мурад-метлеб, метлеб, эрзиман.

* къаст авун гл., ни низ-квез 1) мурад-метлеб кьилиз акъуддай гьерекатар авун. Магьмудан кIвале чара дишегьлидиз маса нивай ихьтин къаст ийиз жеда? 3. Э. Кек галкIизва. Къаст авурла тежедай кар авайди туш. 3. Э. Рамзият. Дарвилихъ генгвални гала лугьуда. Къаст авур карни тахьана амукьдач лугьуда. Дуьз я. 3. Э. Рамзият. 2) рекьидай ният авун, кьин. Заз ада вичиз къаст ийиз кичIезва... 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Жуван чандиз икI къаст авун кьегьалвал туш. 3. Э. Кек галкIизва. МетIериз чангар вегьиз, диде шехьзавай тегьер акурла, язух атана, за жуваз къаст ийидач лагьана кьин кьуна. А. М. Киф атIайди. 3) пучдай ният авун, пучун. [Селим]. Абуру сада садаз авунвай къастар - кIвалер кун, аялар, кьуьзекар вагьшивилелди къирмишун, хайи кIвалерай чукурун - уьмуьрлух рикIелай алат тийидай мусибатар я. Н. И.. Гьакимрин папар. - Дуьз я, Гьажи! Ви никIериз къаст авурди Асваран хва Абул я! - лагьана. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Самурдай Къазах райондиз кьван, 700 километрдиз яд тухудай фикирар ава. Бес им чи чилериз къаст авун, адан экология чIурун тушни? Ихьтин крариз рехъ гана виже къведач! М. М. Лезги тIвар алатIа.

КЪАСТУН гл., ни низ-квез; -да, -на; -из, -зава; -а || ая, -ин || къаст ийин, -рай || къаст авурай, мир|| къаст ийимир; къаст авун, къаст тавун, къаст тахвун, къаст хъийимир мурад-метлеб, ният кьилиз акъуддай гьерекатар авун. Серф гьатайла, къастдай кIасиз, Дуствилин эхир жедайд туш. С. С. Къара пулуниз. _г

КЪАСТУНАЛДИ нар. 1) мурад, метлеб, кьилин фикир яз. Гадади къастуналди кIелзава. Р. 2) кьасухдай. Сулейманаз «Дуьнья къастуналди кьацIалай алуднавай терез» хьиз авай чIал, ам дуьз къайдада авачир чIал чизвай. М. М. Гь. ЧIехи шаир.

КЪАТ туьрк, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара 1) кьул хьиз экIя хьанвай затI. Ширвандин нафтIадин девлетлу къатар Ватандин къуллугъда акъвазарун патал чна вири къуватар эцигда... 3. Э. Социалист Зегьметдин Герой Темирханов. Къуюдин къатар виликамаз туькIуьрнавай диаграммада къалурнаватIани, устIарди буругъ эгъуьндай вахтунда гьар са къатунин кьетIенвал фикирда кьун хъувуна. чкадал ва вичин вахтунда алава серенжемар кьабул хъувун лазим я. Б. Гь. Вили вилер Абуру чаз эгъуьна лугьузва, чна эгъуьнзава. Амма зегьримар хьайи майкопдин къатар лугьудайбуру чаз сакIани рехъ ачухзавач. Б. Гь. Вили вилер 2) инсанарин жерге, инсанрин кIватIал. Гь. Гьажибегован алахъунар себеб яз СтIал Сулейманан, Хуьруьг Тагьиран, Шиназ Гъезерчидин тIварар халкьдин гегъенш къатариз малум хьанай. Гь. Гьашаров. Хайи халкьдин рекье чан гайиди. Зегъметчи къатара милли культурадин цIирер битмиш жезвай, къе абурукай са чи халкьдиз хас тир къиметлу культура хьанва. Ж. Лезги эдебиятдин гуьзгуь.

* къат-къат нар. къатара аваз.

* къат(ар)-къат(ар) авун гл., ни вуч къатунин гьалдиз гъун. - Ингье! Чигалиди чантадай къатар-къатарна кIватIнавай кьелечI клеёнка акъудна. Б. Гь. Заз эвера.

* къатуна тун гл., ни вуч партал, парча къат авун.

КЪАТ² т-б, сущ.; яшар. Ам ви къатда ава. Р. Са къатдиз акъатайла, а уюнар кутугнавач. Р. * са къатда.

* къат-къатун гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; 0 || -а, -ин, -рай, -мир къатунин гьалдиз гъун Кисе акъудна, ам кутIуннавай звер тунвай ипекдин шуькIуь еб аладарна, киседин къалпагърин юкьва авай, виликамаз пIапIрусдин кьадар кьуна, къат-къатнавай газетдин чарчикай, кьве тIуб мецяй эвягъна, сад атIана. Ж. Байрамалиев. КIарасдин тIурар.

КЪАТАДУН гл., ни-куь; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къатад авун, къатад тавун, къатад тахвун, къатад хъийимир 1) са къвалалай маса къвалал элкъведай гьерекатар авун. Дадаша инихъ-анихъ къатадна, угь авуна, уьгьуь яна ва кьил тIимил хкажна хьиз эверна... А. Ф. Бубадин веси. Къе инал куьн къведалди, Гуьдека къатадунар ийизвай, векьни жакьвазвай... Б. Гь. Заз эвера. Завай хъвер кьуна акъвазиз жезвачир. КуьтIни тавуна кIвализ хъфена, къатадиз амукьнай зун, хъвер кьаз тежез. М. Б. Спелар. 2) чIехибуру ви­чиз кIандай кстах амалар ийидай ихтияр гун патал (аялди) са къвалалай маса къвалал гьерекатар авун.

КЪАТАЙ: къатай фу сущ. гъвар (хемир) квай тинидикай чранвай фу. Хьра чрай къатай фар туькмишна. Ахпа ада еке гердедай бадийра цаз; серг кутунвай къатух абурун вилик эцигна. 3. Э. Булахдал.

КЪАТИ прил. 1) гужлу.... дагълар уьцIедай хьиз, къати кулак галаз гуьрз ахватна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Садбурун дерт, тIал къати гургурна на... Е. Э. Девран, гьей! Бирдан къарагъай къати гору йифен къужахда секин тарар гагь са патахъ, гагь маса патахъ чувалда твадайвал кIватIиз, ахъайна... Къ. М. Лезги къавахар. Заз акурвал, ам гзаф кар алакьдай кас я. Амма гзаф нефс къати кас я. Б. Гь. Заз эве­ра. Ацагъан тарцик къати цIайни хъувуна, адал шишерни эцигай мугьманар жендекар чуьхуьз булахдал эвичIнай. М. Б. Шапка. Сифте за зи руьгъдиз дибдай къалин живединни къати аяздин лигимвал кIанзавайди аннамишна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) ажугълу, инсафсуз. Са шумуд юкъуз къати женгер хьана. 3. Гь. Лезгийрин риваят. Летчиквилин пеше къачуна, къати женгера авай жегьил руьгъдин игьтияжривай къерех хьанач, акси яз, ада шиирар, макъалаяр, очеркар кхьизвай. Самур, 2002, № 23.

* къати хьун гл., вуч; 1) гужлу хьун. Дерт къати яз хьана пиян... Е. Э. Хьана хьи. Гар къвердавай къати хьана. Къ. М. Лезги къавахар. Ибур кесиб гадади, дерт къати хьана кьилиз тIал акъатайла, лугьузвай гафар тир. 3. Э. Булахдал. Йикъандавай юкъуз къати жезвай чуьлдин цуькверин атирди векьер агакьзавайдакай хабар гузвай. Б. Гь. Заз эвера. 2) ажугълу хьун.

КЪАТИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери, -илера 1) къати тир гьал. 2) ажугълу тир гьал. Синоним: гужлувал. Антоним: зайифвал.

КЪАТИВИЛЕЛДИ нар. 1) къативал хас яз, кIевиз, гужлуз. Синоним: къатидаказ, гужлудаказ. 2) ажугълувал хас яз. Антоним: зайифдаказ.

КЪАТИДАКАЗ нар. 1) къати лишан хас яз.... гагь япал залан жез, уьгьуьдин ван къатидаказ акъатдай.; А. Ф. Бубадин веси. 2) гужлудаказ. Синоним: гужлудаказ, къативилелди. Антоним: зайифдаказ.

КЪАТИР туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра ламни балкIан акахьай гьайвандин жинс. Катна свални, севни кьатир Жедалда къад. А. Ал. Дагъда тула.

КЪАТКУН гл., вуж; -ида, -ана; -из, -изва; -ук, -ин, -урай, -урмир; къаткун тавун, къаткун тахвун, къаткин хъийимир 1) са къвалахъ ва я чин цавална (кIаникна) яргъи хьун. - Къари диде кьасухдай азарлу хьана къаткурай, лагьана къазиди. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Ам къаткай чкадални секин тушир... А. Ф. Бубадин веси. АскIан кIвалерин кьибле патахъ элкъвенвай лацу айвандал гъили расай яцIу хъархъу кьуларин чарпайдал кьуьзуь Дадаш азарлу яз кьатканвай. А. Ф. Бубадин веси. КIвале амукьзавай аялрихъ гелкъведай кас авач лугьуз диде больницада къатканач. К, 1985, 7. VIII. Зун балкIан арабадин къекъинал кутIунна, арабада къаткида. Гь. С. КIири Буба. 2) ксун. Инсанар, малар хьиз, сад садал гьалтна къаткидай. Йиф атайла, казармада «чархчарах» къачуна чухунин ван гьатдай. А. Ф. Бубадин веси. Къе ихтилатар бесрай, Рамиз. Пака лугьуда. Ша, дивандал кьведни санал къаткида, - теклифна за. Зун яргъандик акахьна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 3) куьч. ял ягъун. 4) начагъ хьун, мисик кваз хьун.

КЪАТКУРУН гл., каузат., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къаткур тавун, къаткур тахвун, къаткур хъий­имир 1) са къвалахъди ва я чин цавална яргъи авун. Истикан кьуру хьайила, ам, лезгийрин адет тирвал, са къвалахъ тюлбекда къаткурш. А. А. Ирид цаварик Самурдин ван. 2) ксурун. Аял къаткурдай вахт я. Р. 3) куьч. сагъар хъувун патал больницада эцигун.

КЪАТЛАМИШ: къатламиш хьун гл. эхиз хьун.

КЪАТЛАМИШВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къатламишиз, эхиз жедай гьал. Синоним: дурумлувал, мягькемвал.

КЪАТЛАМИШУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -а, -ин, -рай, -мир; къатламиш авун, - къатламиш тавун, къатламиш тахвун, къатламиш хъийимир авай гьалдал рази яз, аксивал къалур тийиз акъвазун. Сулеймана ина кьве йисуз кIвалахна, эксплоатациядин азиятар. дарвилер къатламишиз тахьана, инай катна. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Синоним: эхун.

КЪАТУХ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра фири никIедиз (цуру нийедин) мая гана арадиз гъайи затI. - Я чан хва, - лагьана дидеди, - кал гайила, чун квелди дуланмиш хьурай, бес чаз са жими-журу, нек, къатух кIандачни? А. Ф. Бубадин веси. Хьра чрай къатай фар туькмишна. Ахпа ада, еке гердедай бадийра цаз, серг кутунвай къатух абурун вилик эцигна. 3. Э. Булахдал.

КЪАФУН фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра фахъ галаз недай чIем квай затI (къайгъанах, дуьдгъвер, чIем, мукаш ва мсб) -Гьабурув, ваз кIан хьайитIа, фуни гва, къафунни гва, костюмарни гва, машинни гва вири гва. Б. Гь. Заз эвера. - Неъ, дустар, неъ, - Чигали вичи гъайи къафун ибуруз кьванни бегенмиш хьунал шад тир. Б. Гь. Заз эвера. Ам, хкай фарни къафунар, стхайри хьиз, пайна, абур гьа никIин къерехдив еке къванцин пуна куьгьне векьерал, вичин хайи югъ гьа иесидизни чин тийизмай кавалдик акахьна, ксузва. М. Б. Балаш бубадин азан. * жунгавдин къафун.

КЪАХ туьрк, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара тIуьн патал тукIунвай гьерен, хипен ва я жунгавдин кьурурнавай жендек. Им заз еке зулум хьана: Къах тIуьна куьтягьна каци. Е. Э. Къах тIуьр кац. Къах акурла, хьана кац шад. Е. Э. Къах тIуьр кац. РичIар гьерер, куьккуьк къахар, КъуьнцIел нисид цел, фекьияр. С. С. Фекьийриз. КIвалин иесиди хуьруьк атайбуруз жумартвилелди емишар гудай, картуфар, къахунин як авай цикIенар чрадай. С. Муслимов. Цшцигънаме.

* къах хьун гл., вуж ван акъуд тежез (тийиз) кисна акъвазун.... цIун патав къах хьанвай гадади... сим винелди чIугуна. Б. Гь. Заз эвера. Алидар къах хьана. М. С. Дуст. Дишегьли гьа акъвазай чкадал къах хьана. Ж. Гь. Жанавур.

КЪАХКЪУДУН къакъудун глаголдин тикрарвилин форма. Кил. КЪАКЪУДУН.

КЪАХМА прил. мурцар алай.

КЪАХРАГЪУН къарагъун глаголдин тикрарвилин форма. Кил. КЪАРАГЪУН.

КЪАХЧУН гл., ни вуч; -уда, уна; -уз, -узва; -у, -ун, -урай, -мир; къахчун тавун, къахчун хъийимир 1) жуван затI масадавай вахчун, къакъуд хъувун. - За ви дуван ийида, Къайиб! А югъ лап мукьвал ала! Вири гьакьар, заз кIани кьван хкана вуна зи кIвале эхцигда!.. ТахьайтIа, зун цавай-чиляй атана, вак акакьда. Вири къахчуда, амайдазни цIай яда, валлагь, яда!. Къ. М. Экуь инсан. 2) авайдалай артух яз вахчун. Холодильникдиз килигнани? А як за къахчуна эцигнавайди я. ЦIуд кило ава. Н. М. Жандар Магьамай. 3) вичихъ галаз тухун. Пачагь, вичин назир, вазирни къахчуна, и гадани галаз вичин кIвализ хтана Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагь­ливан. Бубадин ракIарихъ гадрай аял язухдай къунши папа къахчуна дидевал авуна, ирид йисаз акъатдалди хвена. М. М. Гь. ЧIехи шаир. 4) са вуч ятIани эцигай, алай чкадилай вахчун. Ахпа хтана за жуван чемодан къахчуна. 3. Э. Зун гъавурда акьазван. Немсери янач. Абуру яракьар къуьнерихъ хъивегьна ва чпиз гьазурнавай багъламани къахчуна хъфена. А. Къ. Немсерин аскерар ва куьрпе. 5) кIватI хъувун. Чакъалдиз сикIре ачкар тIуьр саягъ акуна, амма сухварай акъатайди къахчуз тахьана, ажугълу яз, ада чил тушунна. Къ. М. Душмандин тум. Магьсулар кIватI хъувуна, абур гатана, виликан батIракар, гилан иесияр чпин паяр къахчуз гьазур хьанвай. Къ. М. Дуствилин цIай. 6) жуваз талукьарнавай затI жував хьурун. Эхиримжи сеферда академиядиз мажиб къахчуз атанвай. М. М. Уях хьухь, лезгияр! Амма пуд вацран гьакъи яз: пуд манатни са чарх гьалва къахчур Къарахан, касни амачир етим хьиз, куьчедал хьана. М. Гь. Буржар хьайитIани алатда хьи... Гьа приказ къахчуз атай зун коллективди гъилерал кьуна тухвана столдин кьиле тамададин патав ацукьарнай. А. Къ. Гилигзава.

КЪАЦУ прил. 1) гатфарин кьиляй векьин, пешерин ранг алай. Тевриз тумаж магьсерарив туькIуьдай Къацу сагърид башмакъар кимиз тахьуй. Е. Э. КъавумдиЗ;. Цавун юкьваз кьван хкаж хьанвай рагъ гагь цифедин кIапIалрик акатиз, гагь хкатиз вичин кудай нурар къацу тамарал итимдин буйдиз кьван магьсулар хкаж: хьанвай никIерал, кьакьан дагъларал ва аскIан дерейрал чукIур ийиз, акIидай патахъди гьерекатда авай. А. Ф. Бубадин веси. Къацу либас алукIнавай такабурлу дагъларин къужахда хунча хьиз экIя хьанвай инин «Беневшайрин тIул» - майдандив къе маса дун, абурар гва. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) куьч. жегьил.

* къацу авун гл., ни вуч къацу лишан авай гьалдиз гъун

* къацу хьун гл., вуж-вуч къацу лишан авай гьалдиз атун.

КЪАЦУВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къацу тир гьал. Хуьруьн къацувили рикI шадарзавай. Р.

КЪАЦУ3 нар. къацу лишан хас яз.

КЪАЧАГЪ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра масадавай пул, мал къакъудуналди яшамиш жезвайди. Къачагърин замана барбатI хьана фенва!. Къ. М. Рекьин риваятар. Инсанри къачагърие чпин пай агакьарна. Къ. М. Лезги кьавахар. Кхьихь, рушар, "КАМАЗ "ар гвай къучагъриз Дурум гузвай рэкетирриз, къачагъриз! Ш. Ю. "Камазар" гвай гадайриз. Гила къачагъриз, къучийриз, угърийриз, тарашчийриз, лутуйриз ва ада гатай кавхайриз, судуйриз хвеши жеда. Гь. С. КIири Буба

КЪАЧАГЪВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илери, -илера къачагъ тир гьал. - Дуьньяда вуч хабарар ава? Заз ина са къачагъвиликай ван хьанва. Абур къунатIа яраб? М. Гь. Гезентидин эхир.

къачагъвал авун гл., ни къачагъ тир гьал кьилиз акъудУН

КЪАЧАГЪВИЛЕРУН гл., аспект., ни; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; къачагъвал авун, къачагъвал тавун, къачагъвал тахвун, къачагъвал хъийимир къачагъвал кьилиз тухун. Вири чкайрай, рагъ алай юкъуз чIехи уьлчуьдал къачагъвилердай, итимар ягъиз рекьидайбур Дербентдиз кIватI хьана. А. И. Самур.

КЪАЧАГЪВИЛЕЛДИ нар.; къачагъвал хас яз. Дяведин йисара къачагъвилелди яшамиш хьайибурни авай. Р.

КЪАЧУН гл., ни вуч; гл., ни вуч; -уда, -уна; -уз, -узва; -у, -ун, -урай, -умир; къачун тавун, къачун хъийимир 1) са затIунихъ пул гана ам жуванди авун. Микрофондин чкадал гъвечIи репродуктор къачуртIани жеда. А. Р. Чинебан савкьват. Ам гъилихъ галай къизилдин сятиниз килигна. Ам шаз Зугьраба къачурди тир. А. М. Киф атIайди. 2) са чкадилай хкажна жував кьун. Квар къачуна фирла никIиз, гьерекатмир акьван кIевиз. Е. Э. Къарагуьз. Са сеферда, дидединни зи арада пис къалар хьайила, зун, ебни къачуна, цуриз фенай. А. М. Киф атIайди. Гьамиша эцигзавай чкадилай къачур куьлегдал гьаятдин рак ахъайна, жегьил, вичин кIвачи гел къунвайвал, халадбурун салаз дигизва. Б. Къ. Къарачи. 3) жуванди авун. Чирвилер датIана къачудай затIар я, тежриба яваш-яваш къведа. Самур, 2002, № 23. 4) ахтармишиз, са вуч ятIани чириз килигун, тамашун. Статьяяр къачуна, абур тупIалай ийиз эгечIна. А. Фет. Межид Гьажиевакай гаф. 5) «месела» гафунин манада. Ингье адан сифте ктаб «Вили велер» къачун. ЛГ, 2002, 15. V. * вай къачун, гъил къачун, дамах къачун, кам къачун, кьил къачун, лезет къачун, нефес къачун, хийир къачун, тади къачун, чешне къачун.

КЪАШ туьрк, сущ.; -уни, -уна; -ар, -ари, -ара гуьрчег хьун патал тупIалда безекра тунвай багьа къван. Къизилгуьлдиз ухшар ава, Жасад якъут къашара ава... Е. Э. Назани. Рушаз къирдин фите, къизилгуьлдин цуьквер алай читдин булушка ва чапатIар гъана, тупIукни къаш авай тупIал кутуна. А. И. Самур.

* къаш-къабагъ сущ. кьил-кIвач, вири беден. Бязибуру гъил кьаз хвашкалд лагьана, Садбур адаз кIанивилелди хъуьрена. Садбур адаз къашкъабагъ мурк хьиз къана, Вилерин кIаникай килигиз элкъвена. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар.

* къаш-къамат шиир, сущ.; буй, винел патан акунар. И тариф за ваз лугьуда, Ви къаш-къаматди кур гуда Е. Э. Ви рутба гьуьндуьр авурай. Къаш-къамат я гьар тегьердин... Е. Э. Бахтавар. Къаш-къамат авай, уьстуьбаши диганвай, мецел вирт, рикIел агъу алай, чин цIалцIам, агъдабан и фукъиранди вичиз тангъах авай паб ихьтинди хьун лазим яз гьисабзавай З. Э. Кек галкIизва. Жегьилни я, гуьзелни. Къаш-къаматни ава. Н. И.. Гьакимрин папар.

КЪАЮ къай существительнидин актив падеждин форма. Кил. КЪАЙ.

КЪАЮМ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са нин ятIани яшайиш ва ихтиярар хуьнин даях тир кас.

КЪАЮМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къаюм тир гьал.

* къаюмвал авун гл., ни низ 1) къаюм тир гьал кьиле тухун. На, зун яд уьлкведай тирвиляй, Авуна заз ирид йисуз къаюмвал, Дидевални, бубавални авуна, Фуни гана, ядни гана, партални, Чирвилерни, къизилрилай багьа тир... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. 2) куьч. куьмек гун.

КЪАЯБ туьрк, сущ.; -ди, -ар, -ри, -ра 1) раг, чарх. Ракъинин нурари цIелхемар акъудзавай мурцар, къаябар ва абурал элкъвезвай лекьер, куьрелди тIебиатдин акунар адавай хъсандиз къалуриз жезвай. Б. Гь. Заз эвера. 2) чIехи кIватI. Инал-анал живедин къаябарни гьалтзава, июндин юкьвар ятIани. М. Б. За бананар недач.

[къв] кIалханда арадиз къвезвай, сивяй пIузарар кIватI хьана акъатдай ачух тушир гужлу сес-фонема. Гафарин сифте кьиле, юкьва жеда: къвал, къвада, къведа, акъваз, къвакъва.

КЪВАЗУН акъвазун глаголдин рахунрин форма. Кил. АКЪВАЗУН.

КЪВАКЪВА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -ра 1) цацар алай тан авай вал. Вал куьнди ятIа, адаз чизвачир. Вучдай ада чир хьана? Къвакъвадинди хьурай, жикIидинди хьурай. Мегъуьнди я лагь, вершинди я лагь. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) гьа и тарал жедай чIулаввили емиш.

КЪВАЗ¹ акъвазун глаголдин рахунра ишлемишдай эмирдин форма. Кил. АКЪВАЗУН

КЪВАЗ² кьун глаголдин мурадвилин форма. Кил КЪУН.

КЪВАЛ¹ сущ.; -а, -а; -ар, -ари, -ара 1) бедендин са пад (я эрчIи, я чапла). Са арадилай ада вичин патав гвай Алимерданан къвала гъил эцяна... А. Ф. Газет. - Ам чи бубадин садакьа туш гьа, жемятди гъвечIи-чIехида тIуьна чпин къвалар дакIурна... А. Ф. Бубадин веси. Цавун бязи чкайрилай хитресди янавай хипен къвал хьиз лакIлакI хьанвай кьери ва лацу булутар аквадай. А. Ф. Лянет. Чинрикай хъвер кIвахьзавай абуру халуйриз чухсагъулар лагьана, къваларилай ва чIулав фирийрилай гъилер алтад хъувуна балкIанар вахгана. Б. Гь. Заз эвера - Вун вуж я? - столдихъ галайда, суйда мадни атIугъайвал хвена, Рамизахъ къвал элкъуьрна. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 2) са куьн ятIани къерех. Дагъларин яхадал, тамарин юкьва экIя хьанвай и лезги хуьруьн къвалавай Къалажугъ вацI авахьзава. М. М. Лезги тIвар алатIа. Заз са вилихъай килигна, креслодин хъуьтуьл къвалара кьве гъилни атIумарна, ада умундиз давамарна Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз

* къвал гана фин гл., вуж акун тавур амалар авуна фин. Ярар, дустар физ виликай къвал гана. Е. Э. Заз сабур гуз.

* къвал-къвала аваз (къвал-къвалаваз) нар. сад-садан патав гваз. И гьайванар, далуйриз жанг акъатна, чувалар хьиз, ацIай руфунар са патал авуна, акIана къвал-къвалаваз, ацукьнавай, тIимил-тIимил заланвилин «игъ»-дин ван акъатзавай. А. Ф. Лянет. Чун кьведни виш йисаралди къвал-къвала, къуьнкъуьне аваз яшамиш жезвай стхаяр тушни? М. М. Кьибле пата гурзава.

* къвала-къвалахъ нар. са къвал вилик кутуна. Ам къвала-къвалахъ экъечIна. Р.

* къвалал алаз хьун гл. патав гваз хьун. Заз вун къвалал алаз кIан я. Е. Э. КIан я. КIанда къвалал алаз гуьзел. Е. Э. Картарикай вич я лачин. Вун зи къвалал алаз кIан я. Е. Э. Акваз кIан я.

* къвалан буш сущ. пакун тIваларилай агъадихъ куьрс хьана жедай бижбижар, яцIу хамар.

* къваларай акъатун гл., вуж са вуч ятIани лугьун тавуна акъвазиз тахьун.

КЪВАЛ² сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра марф. - Къвал, дугъриданни, хьунухь мумкин я. Гьава залан хьанва. Ангье дагъдикай цифни пайда жезва. Б. Гь. Заз эвера

КЪВАЛАВ¹ нар. патав, лап мукьув. Чан месе гьатна, къвалав къвер яр авач. Е. Э. Заз сабур гуз. Са юкъуз Риза колхоздин контордиз фена. Ина рахадайла, къвалав гвай са колхозчи къужади, чиник хъвер кутуна хьиз, адаз суал гана... А. Ф. Риза. Керим къвалав агатун патал вичин балкIан акъвазарна. Б. Гь. Заз эвера.

КЪВАЛАВ посл, 'адан (талукьвилин падеждин формада авай существительнидин ва я тIварцIиэвездин). патав' манадин гаф. Акъваз тавун вун зи къвалав Ажеб чIуру кар я, Зуьгьре. Е. Э. Суна, за ваз лугьун са чIал. Чарпайдин къвалав гвай кIвалин рак ахъайна, са кьуьзуь къари экъечIна. А. Ф. Бубадин веси.... куьчедал алай Жаферан къвалав ацукьна. А. Ф. Бубадин веси. Чун суьруьдин къвалав ацукьна... А. Ф. Лянет

КЪВАЛАХЪ(ДИ) нар. 1) са къвал кIаник кваз. Ам къвалахъди алукьна. Р. 2) са къвал вилик кваз. РакIарай къвалахъди экъечIна.. Р.

КЪВАН¹ сущ.; -ци, -це; -ер, -ери, -ера дагъдин накьвадин кIеви жинс. # вили ~, залан ~, курквацI ~, марвардин ~, лацадин ~. ХандакI ягъиз, къванер вегьез, Цал эцигиз ебни терез, КIватIал хьана амле, мирес, Магьлемагьле кIвалер хьана. С. Лезги мехъер. Сурариз кьилин къванер расдай и кооперативдиз «Прогресс» тIвар ганва. Гьич туькIвей тIвар туш. М. М. Лезги тIвар алатIа. Дишегьли, помидорарни сумкадиз хъивегьна, эхцигай гъвечIи гирадин къванцизни пIузаррикай са вуч ятIани пуспусна, хъфена. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. 1967 - йисуз Ахцегъа Николаян къеледин патавай хьиз Ахтычай вацIун кьеряй кьваларикай зурба кIарабдиз ухшар аламатдин са къван жагъана. Махсус лабораторийра ахтармишунрин нетижада тестикь хьайивал, ам мамонтдин кIарабпакван тIвал яз хьана кьван. Къванциз элкъвенвай кIараб Вичин яшни 2 миллион йис. Д. Шерифалиев. Ахцегьрин музейдай || ЛГ, 1999, 15. VI. 2) куьч. масадакай хабар кьан тийидай, гьиссуз кас. [Зарлишан]. Вун буба туш, къван я, къван. Н. И. Гьакимрин папар. Синоним: хвах. * кьилихъ къван акалун, сурун къван, ягъиз тежер къван кьун.

* къван гадариз къугъун сущ. аялар къугъунин са жуьре. Жегьилар, чIуруз экъечIна, къван гадариз къугъвазвай. Абуру вад къван акIурна. Сифте кавхадин гадади яна, галукьнач. Ахпа хпехъан Димиран гада Керима яна, са къван ярхарна. Аслана, вад къванни ярхарнай. - Ваз, валлагь, са тIуьн артух гана кIанда. Гаф авач, - лагьанай тамашзавайбуру. - 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем. Синоним: къвани-къван къугъ­ун.

* къван гун гл., ни низ-квез 1) къванералди ягъун. Вун, гурцIул, чидач заз ни гьина хайиди ятIа, зун хуьряйкIваляй къван гана чукурна, йихтнавай кча са гъейри валара хайиди я. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) са чкадай акъудун, чукурун, беябурун. Эвелдай вагьши папаз къван гудай. Р.

* къван къванцел тун тавун гл., ни нин-куьн 1) тамамдаказ чукIурун, тахьай гьалдиз гъун. Эхирни лап чIехи къуватдин залзалади хуьруьн къванкъванцел тунач, чIехи пай инсанар телеф хьана, амукьай тIимилбур цIийи чкадал хтана. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) беябурун, русвагь авун.

* къвани-къван къугъун гл., вуж аялрин къугъунрикай садан тIвар.. Куьгьне ЦицIигъ фикирдиз гъайила... зи фикирдалди, сифтени-сифте хкведайди шад къугъунар я. Ибурукай яз чавай агъадихъ галайбур къалуриз жеда: беле-беле, кIинтI-лаш, кIумп-лаш, туп-лаш, кьуьл-бармак, лапIи-лапIаш, лал байкъуш, къвани-къван, чIагъ-чIагъ, гьандагъанда, энзели, кацни къиф, гъуьрчехьанар-уьрдеганар, пIерпIелагдин къугъун, ккIалрал къугъун, чурумар кутун, кIирераллаз кьекъуьн, къумпарайрай ягъун, фарфалагар дагурун, цIарарал къугъун, чукIулрал къугъун, хтарин дулма авун, чуьхверрикай къванцел мед авун, верхи тарцин чкалрикай кендир авун ва адай чIун чIугун, гъулцин тарцин чкалрикай авунвай кукуна тум гайи нек цана, квар вегъин ва са кьадар масабур. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Синоним: къван гадариз къугъун.

* къван хьуй! межд. 'кьий!' манадин мягькем ибара.

* къван хьун гл. 1) вуч къванциз элкъуьн. 2) куьч. вуж са жаваб-рахун тийиз акъвазун.

* къванцин век урус [каменный век], ктаб., сущ. инсаният вилик финин тарихда недай суьрсет ва душманрикай жув хуьдай яракь къванцикайни кIарабрикай расай къадим девир.

КЪВАН² къун глаголдин теклифдин форма. Кил. КЪУН

КЪВАНА къун глаголдин алатай вахтунин форма. Кил. КЪУН.

КЪВАНЦИН¹ къван существительнидин талукьвилин падеждин форма. Кил. КЪВАН.

КЪВАНЦИН² прил. 1) къванцикай раснавай. винелай мукьуфдивди къвед-пуд жерге цаз алай симер чIугунвай къванцин парудал гужуналди хкаж хьана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. - Кьашкьа машинда амаз яру кирпичдинни лацу къванцин паруяр алай гегъенш гъаятдиз агакьна. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) къванер ишлемишдай майишатдин (месела, кIвалер эцигун) устIар. ЦицIигъа тIвар-ван авай къванцин устIарар яз Гьажимурадов Селимхан, Фетягьов Серкер, Джаруллаев Гьамидуллагь, Мусаев Абдулвагьаб, Саидов Абдуллагь, Уружев Гъабибуллагь, Шихнебиев Шихнеби ва масабур къалуриз жеда. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

КЪВАНЦИЦIиВИН сущ. цIай авуна кун патал чили­кай хкуддай чIулав рангунин минерал.

КЪВЕД сущ.; -тре, -тре; -тер, -тери, -тера чиле муг ийидай, дамахдивди къекъведай чуьлдин гуьрчег кьуш. ТIавус яни, кард яни вун, кьвед яни тайин? Е. Э. Алагуьзлидиз. Гьейран жеда кьвед на къачур камарал... Е. Э. Гьалимат. Мухлисатан успагьивал, зиринг къветрен кьекьуьнар акваз куз-хъукъуз амукьдай абуру лугьудай: 3. Э. Муьгьуьббат­дин цIелхем. Адан акунри къалурзавайвал, ам къветрел къудгуниз гьазур лекьрез ухшар тир. 3. Э. Рамзият.

* кьвед хьиз къекъуьн гл., вуж куьлуь-куьлуь камаралди зирингдиз ва такабурлудаказ къекъуьн. Ярдиз ава гзаф абур: Кьвед хьиз къекъвед такабур. Е. Э. Зи азиз.

КЪВЕДА атун - глаголдин кьведай вахтунин форма. Кил. АТУН

КЪВЕДАЙ прил. са нив, квев ятIани еридалди гекъигиз тежедай хьтин, вини дережадин ери авай. Вав кьведай пагьливан хьанач чилерал, Къушра хьиз лув гудай инсан я Керим. Е. Э. Пагьливан Керим.

КЪВЕДИ атун - глаголдин форма кил. АТУН.

КЪВЕЗ атун - глаголдин форма кил. АТУН.

КЪВЕН атун - глаголдин форма кил. АТУН

КЪВЕР || КЪВЕРИ атун глаголдин формаяр кил. АТУН.

КЪВЕРДАВАЙ нар. югъ-къандивай, вахт вилик финихъ галаз. Дяведа танкар, маса машинар, гимияр, самолетар къвердавай гзаф ишлемишзавай. А. А. Нажмудин Самурский Ам къвердавай уях жезвай. ЛГ, 2002, 15. V. Синоним: югъ-къандивай.

КЪВЕРИ атун - глаголдин форма кил. АТУН.

КЪВЕЧ атун - глаголдин форма кил. АТУН.

КЪЕ нар. 1) алай юкъуз. Агъ, къе заз зи яр акуна булахдал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Къе зун рекьиз экъечIайла, Вай къе вуч тIурфан акъатна. Е. Э. ТIурфан акъатна. Генжалиди чаз къе Агъа СтIалрин хуьруьз, чIуруз, багълариз килигун меслятна. Къ. М. Шаирдин къунши. - Къе зун гзаф галатнава. Йифди азарлудан кьилихъ хьана, вилни акъалайди туш. 3. Э. Арифдиз ишара. Зун къе ваъ, накь атайди я арадал... И. Гь. Накьан югъ. 2) алай вахтунда, девирда. Сулейман дайидин шиирар, накь хьиз, къени, къе хьиз, пакани зегьметчийрин регъуьхъ яд агалдарзавайбур я. 3. Э. СтIал Сулейман. Ватанэгьли, вун чи гъед я, игит я, АватIа къе зарбачийрин жергеда. Къ. Р. Накьв девлет я. Антоним: пака.

* къе няналди нар. 'лап гьа къе' манадин ибара. За чуькъ тийиз акурла, вун дадалмиш жемир. За ви кар къе няналди аквада. Ша вуна а гадагуьдивилер квадра. 3. Э. Рамзият.

* къени къе нар., нар. алай вахтунда. - Пара кьадар сагърай, Аллагьдиз шуькуьр, къени къе хъсанзава. Куьн гьи гьал я, Умуят хала? С. Ярагъви ашукь Уьзден.

* къе-пака нар. лап мукьвал вахтунда. Къурбанни хтанва. Ам Демирхуьрел вичин дустунин патав элифнавалда. Къе-пака ахкъатда. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

КЪЕБЕКЬ туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вилин нине кIевзавай чIарар галай хам. Амма вилер сакIани ахъа жезвач, гуя ахвар - зи вилера цIурурна цанвай кьуркьушум я, ада вири вичин заланвилелди зи къебекьар кузва... М. В. Вацран ягъун.

КЪЕБЗ¹ туьрк, куьгь., сущ.; квитанция.

КЪЕБЗ² араб, т-б, сущ.; къен фин тийидай гьал.

КЪЕБИЛА || КЪАБИЛА араб, ктаб, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, - йра кьилдин чIал, культура, сергьятар авай чилер ва дуланажагъ хас тир инсанрин кIватIал. Мани тушир, ам язвай гимн, Къах ийир гьар къебила. А. Ал. Билбил.

КЪЕБРИСТАН фарс, куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кьейибур кучуднавай сурар авай чка. РикIел хуьх, ви дидедин сур, ингье, и кьебристанда ава. Н. А. Сифте къван. Синоним: сурар.

КЪЕВРАГЬ туьрк, прил. гурлу.

къеврагь хьун гл. гурлу хьун.

КЪЕВРАГЬВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къев­рагь гьал.

КЪЕВРАГЬВИЛЕЛДИ нар. къеврагьвал хас яз.

КЪЕГЪ сущ.; -къини, -къина; -кьер, -къери, -къера 1) ракьун пулуник ва я маса затIарик гъал акалун патал раснавай чка. 2) арабадин кьулухъ кьилин чапла ва я эрчIи къерех. Ида фена гьабурукай зурба кьве къабан кьуна, гъана арабадик кутIунна... Са жуьре хьиз къекъерал... кутIунна, и дагъ хьтинди ида къабанарни кваз галчIурна хуьруьз хкиз башламишна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. 3) бедендик къалчах ккIанвай чка.

* къекъерай акъатун гл., рах., вуж 1) манасуз гзаф къекъвена галатун. Гьар сеферда абурун гуьгъуьниз чукуриз хьайитIа, къекъерай акъатда... Б. Гь. Заз эвера. Хтайла хва Ватандиз, Акъатна лап къекъерай, Дуьшуьш хьанай куьчеда Вичин диде къекъвераг. А. С. Дидедин кьисас. 2) са тайин кар кьилиз акъудун патал гзаф зегьметар чIугуна галатун.

* къекъерай акъудун гл., вуж 1) гзаф къекъвена, чукурна галатай гьалдиз гъун. 2) са тайин кар кьилиз акъудун патал гзаф зегьметар чIугуна икрагь хьайи гьалдиз гъун.

КЪЕДАЛДИ нар. къенин югъ алукьдалди, алай вахтуналди.... Вири хуьруьнвийрин хьиз Селим бубадин Уьмуьрни лап вичин рикIел вич аламай вахтарилай къедалди чилихъ галаз алакъалу яз хьана. Б. Гь. Заз эвера Къедалди вичин пелеллай лекедин иесивал ийиз тахьанвайдавай гъукуматрин иесивал жедайди туш, я Нур. М. Б. ЦIийи мискIин. Амма, чидач, гьа йикъалай къедалди я куьчедиз экъечIнач ам садрани, я кьил чIугваз фенач вичин дустарал., А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават.

КЪЕДЕК фарс, сущ. парча-шал. КIваляй перни къедек квахьна. Е. Э. Къедекни пер чуьнуьхайдаз.

КЪЕДЛАЙ нар. къенин йикъалай, алай вахтундилай. Ида лугьузва: «Къедлай башламишна, чакъалриз, и гуьзел, и назикширин ванер авай гьайванриз, верчер, гьуьндуьшкаяр, къазар... яшамиш жезвай вири демекар ахьайин! Къ. М. Душмандин тум. - Къедлай ибурун иесияр чун, виликан батракаря!.. Власть хвена кIанда! Къ. М. Экуь инсан.

КЪЕЙД араб, сущ.; -ини, -ина; -ер, -ери, -ера тайин са мана, фикир. И кьейдерин кIаникай вичи туькIуьрнавай формулаяр, гьисабарни кхьин хъувуна Б. Гь. Вили вилер... къейдериз дикьетдалди фикир гана. Б. Гь. Вили вилер. Ахпа зун вири кьейдер гваз чи участкадин начальникдин патав атана. Б. Гь. Вили вилер

* къейд авун гл., ни вуч лугьун, малумарун, тайинарун. Гьа инал заз къейд ийиз кIанзава хьи, переписда чпин паспортда лезги кхьенвайбурун кьадарни бегьем къалурнавач. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. ГьакI хьайила, вуч къейд авун лазим ятIа чин тийиз, ам са гъвечIи кис хьана. Б. Гь. Вили вилер. ЦицIигърин хуьруьн майишатдин гьалдикай рахайтIа, къейд авун лазим я хьи, хуьруьн жемят магьсулар, салан майваяр цунилай, малар, лапагар хуьнилай гъейри, яшайишда герек къвезвай са кьадар маса кIвалахрални машгъул тир. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Богданова кьетIендаказ къейд авурвал, экспедициядин кIвалах дуьньядин массовый информациядин такьатри гьегьеншдаказ ачухарна. ЛГ, 2002, 1. VIII

КЪЕЙДУН гл., ни вуч 1) малумарун, кхьин, гьисаба кьун. 20 йисан къене агъзурралди лезгийри чпин паспортра маса миллетрин тIвар юсьена. И туькьуьл сиясатдин нетижада лезгийрин кьадар тIимил хьанва Официальный статистикади и вакъиа къейдзавач. Гьавиляй эхиримжи переписей лезгий­рин кьадар 467 агъзур къалурнава. М. М. Чун гъвечIи халкь туш. 2) тайин тир вакъиадиз талукьарнавай мярекатар тухун. «рикIин гаф» литобъединенидин 30 йис къейднава. М. М. Кьибле пата гурзава.... жуван багърияр авай ватанрихъ хтун са жуьре хьайитIани къейддачни! Ша, ша чна са «Сверен иви» кьванни дадмишин. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз

КЪЕКЪВЕДА, КЪЕКЪВЕЗ къекъуьн глаголдин формаяр. Кил. КЪЕКЪУЬН.

КЪЕКЪВЕЙ¹ къекъуьн глаголдин причастидин форма. Кил. КЪЕКЪУЬН.

КЪЕКЪВЕЙ² прил. чапла ва эрчIи патахъ ян ганвай, дуьз тушир. Амма и цIар шегьре рехъ хьтин дуьзди яни, ТахьайтIа дагъдин жигъир хьтин къекъвейди хьун лазим яни - гададиз чизвачир. Б. Гь. Заз эвера. И къекъвей четин рекьяй «ракьун балкIандаллаз» агъадалди фейиди Регьим Эфендидин хтул тир. Гь. М. Хаяр.

* къекъвей-къекъвей прил. гзаф къекъуьнар авай. Иранбубадин кIваливай са версинин кьван къакъатнавай майдандив агакьдалди къекъвей-къекъвей дар жигъирар, чалачухур, кIамар, ратIарин хурар гьалтзавай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьан­маз

КЪЕКЪВЕРАГ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вич дуланмиш хьун патал недайди тIалабиз къекъведайди. Ша вуна гила кьванни абур къекъверагар хьиз сёрсер хьана тамир. 3. Э. Рамзият. «Кьве кицI ккIайла, арадай къекъверагдиз фу хьаналдай, - фикирна малла Къадира... Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Зи рикIелни алама, десте-десте къекъверагар гьатнавай хуьрера. М. Б. За бананар недач. Синоним: саил.

КЪЕКЪВЕРАГВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къекъвераг тир гьал. Абурун метлеб - хуьруьн халкьар Къекъверагвиляй акъудун, - Чи уьлкведиз бул техилар, Памбаг, дуьгуь, шагьбугъда гун. А. Ф. Эм-Тэ-Эс.

* къекъверагвал авун гл., ни къекъверагвал кьилиз акъудун. А миллетдин уьмуьр къекъверагвал ийиз акъатна. Р.

КЪЕКЪВЕРАГВИЛЕЛДИ нар. къекъверагвал хас яз, къекъверагвилин амалралди.

КЪЕКЪВЕЦ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра яшлубуру гъиле кьадай лашунин къекъуьрнавай кьил.

КЪЕКЪЕР къегъ существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Кил. КЪЕГЪ.

КЪЕКЪЕЧIУН гл., вуж; -да, -на; -из, -зава; 0 || а, -ин, -рай, -мир; къекъечI авун, къекъечI тавун, къекъечI тахвун, къекьечI хъийимир са нин-куьн патавай ятIани масанихъ фин. Вердиш кард хьиз эгечIда вун, Уьркуьтмиш жез къекъечIда вун. Е. Э. Я бахтавар. «Неъ» лагьайлани, ам гьич гуьмбе галай патахъ килигни авунач. «Аквар гьалда, идаз зи гъиляй нез кIанзавач», фикирна Чигалиди ва ам инлай къекьечIна. Б. Гь. Заз эвера. Назираз вичивай аданрекьел акъвазиз тежедайди чизвай, гьавиляй ам ислягьвилелди са къерехдихъ къекъечIнай. 3. Гь. Ахварай авудай аваз.

КЪЕКЪИФУН гл., вуж; -да, -на; -из, -зава; 0 || а, -ин, -рай, -мир; къекъиф авун, къекъиф тавун, къекъиф тахвун, къекъиф хъийимир бедендин температура хкаж хьайила, са квекай ятIани хъел атайла ва я маса са себебдалди чин яру хьун. - Рахух! Рахух!.. Ваз Аллагьди гана им мехъерин кIвал яз, - хъиле гьатна къекъифнавай Рустама эхирни адан гаф атIана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. АкIизвай ракъинин нурар гьатнавай рушан чин къекъифна мадни иер хьанвай. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Ну, вуч хьанва, кьей хва, вуч гьекь акъатна къекъифнава вун? Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

КЪЕКЪУЬМ сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра рапуник гьал акалдай чка. Къекъуьм акун патал хъсан вилер кIанда. Р.

КЪЕКЪУЬН¹ гл., вуж ; -веда, -вена; -вез, -везва; -уьгъ, -вен, -уьрай, -вемир; къекъуьн тавун, къекъуьн тахвун, къекъвен хъийимир 1) фин (тайин са чкада, виликкьулухъ финин гьерекатар авун, камар ягъун). Хур экъисна къекъведа вун... Е. Э. КIан я. Къекъведа вун дамахар гваз... Ё. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Хайи халкьдин гьарайдиз гьай лагьай генерал, Къекъ­уьн регьят тирни, гъетер алаз къуьнерал? А. Къ. Хайи халкьдин... Къекъвезва зун гар галукьиз япунчидин ценерихъ... Къ. Р. Чинарар. - Инсан гьакI метлебсуз куьчейра къекъведач, гьар са къекъуьнихъ вичин мурад авайвал, вакъиадихъни вичин мурад ава. Н. М. Сегьнедин билбил. 2) са вуж, вуч ятIани жагъуриз алахъун. Папан рекье къекъвез хьана ирид йис. Е. Э. Герек туш. Ви веледни ви шийирда къекъведи. Е. Э. Бахтсузвал. Анкетада авай делилрай аквазвайвал, ам апрелдилай сентябрдал кьван, кьве кIвачяй акъатна, кIвалахдихъ къекъвез хьана. А. А. Нажмудин Самурский. Ахпа заз гьа кьацIалай са гъвечIи, элкъвей цIиб акуна. Адан кIане чIем авай. Зи тадивиляй тIурунихъ къекъуьн хъхьанач. За цIипIиниз гъил сухна. 3. Э. Зулун пеш. Багьнадихъ къекъвена, кIвалерай катиз, Гьазур тир чIафара сувара гъатиз, Пси хьиз тарарин хилерай кватиз, Мукарай чукурдай нуькIер, каруяр. С. К. Яран сувариз. Зи хуьруьнви къуьлуьхъ гудай Кал емишрихъ къекъведай. Азарлудан вил атIудай ЧIуру хват гваз хкведай. Къ. Р. Самур, къе ви дереда.

* гуьгъуьна къекъуьн. къекъведай кIваче цаз акьахда мисал 'кIан хьайи шей жагъун патал, кьиле авай мурад кьилиз акъудун патал зегьмет чIугуна кIанда' манадин мисал. Къекъве­дай кIваче цаз акьада лагьайвал, Мифтягь гзаф идарайрани тешкилатра къекъвена, вичин къастар кьилиз акъудна. А. А. Пад хьайи рагъ. - Къекъвей кIвачиз цаз акьахда лагьай мисал авайди я, - къвез-къвез кьетIивал акатна Вадимак, - ша кван садра! ЯтIаб кIаник, я тIиб кIаник - эхирки сад жеда ана. Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

КЪЕКЪУЬН² сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра инсандин, гьайвандин вилик финин гьерекат. - Ништа, я кIвал къени хьайиди, а хизан декьейдан къекъуьнар Мислиман къекъуьнар хьиз аквадай кьван. А. Ф. Газет. Мухлисатан успагьивал, зиринг къветрен къекъуьнар акваз куз-хъукъуз амукьдай... 3. Э. Муьгьуьббатдин цIелхем.

* къекъуьн(ар) авун гл., ни вилик ва я кьулухъ фидай гьерекат(ар) авун. - Хийир хабар, вуч къекъ­уьнар ийизва, юлдаш устIар? - хъуьрена Вадим... Б. Гь. Вили вилер

КЪЕКЪУЬН сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра дуьз 1) физвай рехъ эрчIи патахъ ва я чапла патахъ дегиш жезвай чка. Са сеферда, цIийи шоферди худ гъалзаваз къекъуьндилай алчуд хьайи машин къиндилбиндил хьана. 3. Э. Зулун пеш. Машин гуьтIуь къекъуьндал, Спелри тIалабайвал, кирсеба, вири рехъ кIевна, акъвазна. М. Б. Спелар.... таниш тушир дагъдин къекъуьнра гъалтай такабурлу суван кьунар, инлай-анлай къурху кваз къарагъай сваларин уьфтер, кьуд патаз атир хъченвай цуькверин хунчаяр рикIелай алатай хьиз тир... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Хуьр таквадай къекъуьндик акатайла, адет яз, чеб чпел ашукь тир рушни гада къуьнкъуьневаз рахаз-рахаз булахдал фидай ва элкъвена хуьр аквадай чкадал кьван санал хкведай. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. 2) рапунихъ гьал акалдай тIеквен.

КЪЕКЪУЬРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; 0 || а, -ин, -рай, -мир; къекъуьр авун, къекъуьр тавун, къекъуьр тахвун, къекъуьр хъийимир 1) ни вуж вилик-кьулухъ финин гьерекатар ийиз тун. Дидеди аял куьчеда къеъуьрзава. Р. 2) ни вуж квехъ са затI жагъурдай гье­рекатар ийиз тун. 3) ни-куь вуч бедендин паярикай сад юзурун, галтадун. Гьахъ лагьайтIа, жува жуван тариф авун кицIи тум къекъуьрай мисал ялда. 3. Э. Кек галкIизва.. Руша арумарум чIулав рацIамар юзурна, катран вилер къекъуьрзава. 3. Э. Рамзият;

КЪЕЛБИ || КЪАЛБИ араб, т-б, сущ.; рикI, гуьгьуьл.

* къелбикъара хьун гл. рикI чIулав хьун. Гъибет пара, къалбикъара, рикI дагъал... Е. Э. Нефсиниз.

КЪЕЛЕ¹ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) виликдай гьужумдиз къвезвай душмандикай хабар гун патал ва ам энгел авун патал эцигдай гьяркьуь кьакьан парудалди кIевнавай махсус чка. Эвел фасикь яхулари ЧIурна къеле, еке пару. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Вун акурла, зи гуьгьуьл, рагъ алай югъ хьиз, ачух жеда. Зи къуватлувал акьван артух жеда хьи, зун къелеяр къачуз кIвачин жеда. 3. Э. Арифдиз ишара. 2) куьч. мягькемдиз кIевнавай чка, дарамат. Къапу, бажа буьтуьн михьиз айна я, Хварасан чешне я, Хайбар къеле я... Е. Э. Алкьвадар Гьасан эфендидин цIийи кIвалериз. - Чна тек са девлетлуйрин малар ваъ, гьатта фена пачагъдин къеледай кьизиларни чуьнуьхда, - лагъана халуди. Ф. Халунихтул.

КЪЕЛЕ² туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра къапариз ядай металл.

* къеле гун [ягъун] гл., 1) ни квез... къакъун валари кьунвай хьтин чIулав чуру алай чинал, къеле гайидал хьиз, мешреб акьалтнава. Б. Гь. Заз эвера. Вуна муькуь юкъуз фида лагьайди туширни? - хабар кьуна уьлгуьчдал тунвай, цIийиз къеле янавай цурун къажгъанди хьиз, кьили нур гузвай Къадира. Гь. С. КIири Буба. 2) ни низ са нин ятIани чинал адан тарифар авуналди вичин фикир кьилиз акъудиз алахъун.

КЪЕЛЕМ¹ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) тарцин таз. Фи­лер кала комсомолри АкIурзава къелемар, Явшанлухдал алукIзава Машмашрикай перемар Къ. Р. Самур, къе ви дереда. Адаз вич авачирла, тама къушарин авазар лал жедайди хьиз, кIвачерал зиринг жейранар сугъул жедай ва цIийиз накьвадикай хкечIнавай къелемар кьурадай хьиз жедай. 3. Гь. Ахварай авудай аваз. 1988 - йисуз цицIигъви Муслимова Жарията 88 агъзур къелемдик тIур кутума. С. Муслимов. ЦицIигъ-наме. Ичин, чуьхверин, машмашин, хтун ва маса къелемар акIурна. 3. Э. Рамзият. 2) куьч., шиир кIаниди. # таза ~, назлу ~, ширин ~, шуьше ~. Ихьтин шадвал ийидайдаз Таза къелем мубарак хьуй. Е. Э. КIани ярдиз. Вил атIудач вахъай, къелем, Ярхар хьана рекъидалди. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 3) (чIехи гьарфуналди - Къ) дишегьлидин хас тIвар: Къелем.

КЪЕЛЕМ² куьгь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кхьинардай алат. Девит, чар, къелем ХупI ярашугъ я. Е. Э. Квез вуч ярашугъ я. Гагь са кар, гагь маса кар себеб жез, адавай вичин фикирда авай дафтар къелем сакIани гъиле кьаз хьанач. Хьанач лагьана ада гьайифни чIугвазвачир. 3. Э. Рамзият. ви къелем гьамиша хциди ва кар ийидайди хьурай, зи стха чан! 3. Э. Зун гъавурда акьазвач. Синоним: карандаш, ручка.

КЪЕЛЕМДАШ нугь., сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра кил. къелем² .

КЪЕЛЕТ араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра нетижаяр фагьум тавуна авур, ийидай кар. [Али]. Секин хьухь, шехьмир. Заз Авай-авачирди са вун я. Вучда, хьана завай са къелет, темягь ацукьна, амма вун за садахъни дегишардайди туш... Вун хьтин дишегьли авайди туш ( къужахламишда). Н. И.. Гьакимрин папар

* къелет(ар) авун гл., ни нетижаяр фагьум тавуна са гьихьтин ятIани кар, гьерекатар авун.

КЪЕЛЕТУН гл.; -да, -на; -из, -зава; 0 || а, -ин, -рай, -мир; къе­лет авун, къелет тавун, къелет тахвун, къелет хъийимир айиб къведай гъалатIдин кар авун. Къелетна за: акъахна абуруз акваз... Е. Э. БалкIан квахьайла.

КЪЕЛЕЧИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) къапариз къеле гудайди. Чи хуьрериз къведай къелечияр яхулар тир. Р. 2) зараф. яхулви.

КЪЕЛЕЧИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера къелечи пешекарвал.

КЪЕМАЗ рах.. нар. 1) гьа и яшда амаз. Вун къемаз иниз вучиз акъатнава? - цIугъар ийиз вичин майилар къалурзава бурма чIарарин кицIи. А. Исм. Эхиримжи къув. 2) гьеле къе. Къемаз ихьтин амалар авурла, ахпа ада вучдатIа, *чидан ваз?. Р.

КЪЕМЕ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьве патал мурз алай гъвечIи хенжел.

КЪЕМЕДА кил. КОМЕДИЯ.

КЪЕМЕДИ урус, прил.; хъуьруьнар къведай. Гадайри къаравилияр, къемеди ихтилатар, хкетар ахъайдай С. Муслимов. ЦицIигъ-наме.

КЪЕМЕР араб, шиир, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) рагъ. Экв такур буьркьуьдаз шамси, Къемердин къадри вуч чир хьуй?! Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. Диде-бубад къадир чир хьуй, - Веледни шемси, къемер я. Е. Э. Дуст Абумуслимаз 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) дишегьлидин хас тIвар: Къемер.

КЪЕН сущ.; -и, -е; -ер, -ери, -ера 1) къецел патаз, винел патаз акси пад. КIвалин къенез хъфейлахъди КIвалин къене са затI ава. Е. Э. КIани ярдиз. Эхь, и устIаррин и манияр чир хьайила, заз жуван манияр, аялдин машгъулатар тир нинийрик квай гъвечIи, къене тIимнл затI гьакьдай, тIимил ван гвай, нехишар алачир, гьилледин рангари безетмишнавай гъвечIи къапар хьиз акуна... Къ. М. Экуь инсан. Амма жегьил ватанперес, чилин къеняй экъечIай хьиз инал акъатай Сулейман халуди акъвазарна. Къ. М. Шаирдин къунши. 2) инсандин, гьайвандин къен пад, руфун. Дерт къене чуьнуьхдай кьван Селиматан вилерикай яру цIелхемар карагзавай. 3 Э Арифдиз ишара. Камалан хва Лукьман луьл тир. Ам къеневайда гузвай буйругъдалди рахазва. 3. Э. Рамзият. Ам уф-чIуф алахьиз, къеняй регъвезвайди хьиз ава. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. * сивин къен.

* къен авай къаб сущ. дерин къен авай къаб.

* къен кьун гл., нин тIуьрди акъат тавун, къециз физ тахьун.

* къен фейи шар хьтинди сущ., зараф. лап яхун инсан.

* къен фин гл., нин тIуьр хуьрек къене акъваз та­вун. Салмана дяведикай кьил хкудун патал гзаф кьуьруькар авунай. Гагь руфуна тIал гьатзава, гагь къен фидай азар галукьнава лугьуз, ада багьнаяр жагъурна. 3. Э. Уьмуьрдин гелер. Куьгьне вахтара лезги хуьрера къен финикди азарлу хьайила, абур па­тал махсус шалварар куьдай, лугьуда. Жибинар, кикер, гьертер - шалвардиз хас вири лишанар квайбур же­дай. Амма кIан кутадачир. А. Къ. Жуьгьенар.

* къен хадай дарман сущ. къен кьуна тади гудайла, ишлемишдай дарман.

* къенер акъудун гл., ни 1) тукIунвай гьайвандин кьенепатан органар дуьздал авун. 2) куьч. телеф авун. -гьар сеферда чун иниз атайла, ам вучиз ятIани вичин чкадал жезвач. Ада, эхир, чав вичин къенер акъудиз тада. С. Гь. КIири Буба.

КЪЕНЕ¹ къен существительнидин чкадин I падеждин форма. Кил. КЪЕН.

КЪЕНЕ посл, вахт, девир къалурдай сушествительнийрин талукьвилин падеждин формадихъ галаз ишле­мишдай гаф. Ихьтин заманадин къене вин ихтибар зал хьана хьи? Е. Э. Дуст Ягьиядиз. КIвачел шалам гзаф вахтара жедачир, хьайитIани патар хкатай, инай-анай гьатай куьгъне шаламар жедай. Абурни яргъа л фидачир, кьве йикъан къене пад-пад хьана чеб чпелай кIвачелай алатдай. А. Ф. Риза. ХъуьтIуьн са шумуд вацран къене вичин чими нура чуьнуьхай ракъини гила а нурар гулгул хьана чилерал, дагъларал вегьенвай. А. Ф. Газет. Йисан къене шумуда ханатIа, вужар кьенатIа, шумуд мехъер хьанатIа, шумуд аматIа... вири, са нукьтIани кими тушиз, лугьудай. Н. М. Жандар Магьамай. 2) тайин чкадин къене пад къалурдайла, существительнийрин талукьвилин падеждин формадихъ галаз ишлемишдай гаф. КIвалин къене затI ава. Е. Э. КIани ярдиз. Хуьр алай аскIан тепедин кIаник квай багъларай, хуьруьн къене цавал хкаж хьанвай къавахрай билбилар рахаз башламишна. Къ. М. Шаирдин къунши.... еке гьарай кьилеллаз сифте дуьшуьш хьайи тамун къене авай са хуьрел гьужум авуна. Къ. М. Душмандин тум.

КЪЕНЕВАЙ  КЪЕНЕ АВАЙ кил КЪЕН

* къеневай рикI цIурун гл фикирардай кьван чандиз тади гун. Вун такурла къеневай рикI цIрада... Е. Э. Тушни яр.

КЪЕНЕВАЙДИ > КЪЕНЕ АВАЙДИ кил. КЪЕН.

КЪЕНЕПАД сущ.; -та, -та; -тар, -тари, -тара нин-куьн ятIани къен тир пад. Бирдан адан пIузарар, къене патай ял акатайбур хьиз, экъис хьана ва шаклу хъвер кваз юзана... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Адан паб Мейрисат вичин гьуьлуьн кьенепатан гуьрчегвилел ашукьалмашукь тир. 3. Э. Кек галкIизва.

КЪЕНИ¹ къе наречие {ни кIус галай).

* къени-къе рах., нар. алай вахтунда.

* къенлай кьулухъ нар. алай вахтундилай гуьгъуьниз. Къарахана... гила, вич буржарикай азад хьайила, цIийи кьилелай ам туькьуьл хажалатдин цIа гьатна: къенлай кьулухъ же­дай буржар ни ахлудрай?! М. Б. Салманакай гьикI хан хьана.

КЪЕНИ² прил. 1) чIурувал квачир, хийирдин. Зи къени кар чIур хьайила, ХупI жедачни шад къарияр. Е. Э. Фитнекар кьарийриз. Фикир ая жуважувак, Ви писвилиз амач хьи шак, Рахун къени, ви мез михьи, пак, рикIин къеняй пис хъсан туш. С. С. Хъсан туш. [Шофер]. Вуч чIуру кас тушни вун! [Къаравили]. ЧIуру ваъ, бубад хва, къени кас. За ви хийир патал лугьузва. Н. И. Гьакимрин папар. Синонимар: зериф, михьи, пак, саф. 2) къени авунвай. # ~ ичер, ~ чуьхверар. Антоним: чIуру. * кIвал къени хьайиди!

* къени авун гл., ни вуч кьайдадик кутун. - Зи кIвал чIур хьанва, ам гьикI къени хъийидатIа, заз чидач. 3 Э Арифдиз ишара.

* къени кал сущ. нек гузвай кал. Антоним: чIуру кал.

* къени къуш сущ. кIвалин кьуш.

* къени къуьл хътин прил. лап къени, са рехнени квачир.

* къени хеб сущ. нек гузвай хеб Антоним: чIуру хеб.

* къени хьун гл., 1) вуж хъсан хесетар акатун. 2) вуч чIуру гьалдай акъатун. Йисар физва, уьлкве гужлу, къени жез... Къ. Р. Самур вацIал

КЪЕНИВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера 1) нин инсандин хесетрин къени тир гьал. Разахандин къенивал, халкь патал къуллугъдин дирибашвал чидай ксари ам гилани рикIелай ракъурзавач. 3. Э. Кек галкIизва. 2) куьн. менфятлувал. ЦIинин йисан кIерецрин къенивал мад садрани хьайиди туш. Р. Антоним: пичIивал.

КЪЕНИН || КЪЕЦИН нугъ., прил. къенин, къенин йикъан. 1) алай йикъан. Заз чиз, къенин гуьруьшмиш хьун Самурдин ва куьре лезгийрин стхавал мягькем авунин кьиметлу межлис хьа­на! Къ. М. Манияр, манияр. Къенин ахвар михьиз рикIел алама: Рехъ авачир кIачIичIлухдай физвай зун, Вири кьуд пад кьунвай цифери... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. Агъмед кьейидалай кьулухъ хажалатдин биришри кьунвай берекатлу чиниз къецин хътин шадвилин хъвер кьисмет хьанвачир. Сажидин Ярагъви ашукь Уьзден. 2) алай вахтунин. - За вун къенин йикъ­ан жуван хайи властдин иеси, вири чилерин, кьисметрин иеси тир къудратлу халкьдин гъиле вугуда! Къ. М. Душмандин тум. Амма адаз къенин югъ къведайди чир хьанач. М. М. Чун вуч ксар я? Къенин юкъуз чун, белки, лезгидални рахадачир. М. М. Чаз къагьриманар кIанда. Белки, къенин юкъузни Чаз пешапай герек я... А. Къ. Пешапай.

* къенин кIвалах пакадал вегьемир мисал 'ийизвай кIвалах вахтунда ая' манадин ибара.

* къенин къан къене [нубатда] нар. алай вах­тунда. Ибурукай къенин къан нубатда гзаф кьиляй акъатнавайбур а далдамчи Тамазанрин хва Къурчи, Салман ва еке кьатирдин тум хътин Гьажимурад я. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

КЪЕНСИ || КЪАЙСи туьрк. сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра 1) ширин машмашрин сорт. Шумуд дагъви хьана рехи Халидин дад такуна?! Шумуд аял хьана чIехи Къенси дадмиш тавуна?! Къ. Р. Самур, къе ви дереда Течирдаз хурма, я къайси... Къемердин къадри вуч чир хьуй? Е. Э. Дуьньядикай бейхабардаз. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) дишегьлидин хас тIвар: Къенси.

КЪЕНФЕТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) ширинлухрин са жуьре. Суна, за вин тариф ийин: Къенфетдаллай зар я суна. Е. Э. Суна, за ваз суьгьбет ийин. Им яшайишдин къадир гьеле чин тийидай, бегъем къанажагъдиз агакь тавунвай аялдив Къенфет вахкана машгъулар хъийидай хътин кар тир. Гь. М. Им къван, имни терез. Назханум багъламадиз килигда. Адахлидиз печенияр ва Къенфетар гъанва. 3. Э. Ариф­диз ишара. Камината са-сад къачуз Къенфетар незва. 3. Э. Арифдиз ишара. 2) (чIехи гьарфуналди - Къ) ди­шегьлидин хас тIвар: Къенфет.