Ақпараттық ресурс түрлері

Ақпарат түрлерін бірнеше критериймен есептеуге болады (тасымалдаушылар, аудитория, қайнар көзі). Бұл бағытты таңдау кезінде әр түрлі факторларды есепке алуға тура келеді. Мысалы, ақпараттың шынайылығын шынайы медициналық әдебиеттермен алумен бағалайды. Соңғы жылдарда көптеген жақсы журналдарда интернет жобалар басылып шығарылатын журналдардан көп боп кетті. Бірақ ғылыми медициналық журналдар ең шынайы ақпарат болып табылады. Оларды зерттеу қорытындылары жазылады және процедуралық базалық ақпаратар бар.

«Сұр» әдебиет

«Сұр» термині көптеген ақпараттық материалдарға тән, олар жалпы қолданыста емес және мемлекеттік дәрежеде шығарылмайды, яғни оларға басып шығару басты жұмыс болып табылмайды. Оларға көпке таратылуды қажет етпейтін баяндама, диссертация, бюджеттік мәліметтер, өнім туралы ақпарат, зерттеу материалдары жатады. Сұр әдебиеттерге қол жеткізу қиын. Әдетте мұндай мәліметтерді медлайн сияқты коммерциялық МБ таба алмаймыз. Олар сирек басылғанымен құнды ақпаратқа ие. Сұр әдебиет құнды ақпараттардың мысалы болып табылады.

Ақпаратты рецензиялау

Рецензиялау процессі процедура сапасын бақылау және басылым пәнінің бағасын анықтау болып табылады. Негізгі мақсаты білікті мамандардың ойын білу, анализдің сипаттамаларын анықтау. Мысалы, қатенің болмауы, шынайылылық, дәлдік, зерттеудің басқарылуы, ғылыми үлес. Қолжазбаны халыққа көрсету мен басылулар үшін рецензияға қажет біршама уақыт өтеді. Рецензия процесі әр баспада әр түрлі. Егер ақпарат клиникалық жағдайларда қолданса, онда рецензия қажет. Рецензияның басты қайнар көзі ғылыми медициналық журналдар. Оларды рецензияланатын деп атайды және рецензент әріптестерді алады. Рецензияланатын әдебиетке «сары» әдебиет жатады – журналдар. Мұндай журналдарда жарнамалаушыға зиян келетін ақпараттар бар. Дәрігерлер мұндай журналдарды мүлдем оқымауға кеңес береді.

Электронды ақпараттың басылымнан айырмашылығы

Ақпараттық технологиялардың ақпараттың таралу жылдамдығына әсер етуі. Электронды басылымдар қағаз бетіндегі басылымдардан көптеген артықшылықтарға ие. Дегенмен олар таяуда шыққандықтан кемшіліктер де бар.

Электронды басылымдардың интернетттегі кемшіліктері рецензияның болмауы. Басылым процесі білікті қоғаммен ірі баспагерлермен ғана шектелмейді, оны жеке дара адамдар да жасай алады. Соның салдарынан ақпараттық қателіктер шығып жатыр. Электронды басылымдардың жоғарғы әсерлілігі ақпарат функциясын және оның көлемін арттырды.

Баспагерлерге Web құжаттар негізінен қатені жылдам түзеуге болатындығымен тиімді. Оны баспаханалардағыдай келесі басылымды күтіп және қатені қателер тізіміне кіргізбей-ақ қоюға болады. Электронды формадағы ақпараттың тағы да бір басты артықшылығы оның іздеу шараларын оңай іздеуге болатындығы. Бұл шынымен ақпараттың компакт дискте немесе World Wide Web те басылғандығына, біздің жағдайымызда бұл өте үлкен библиографиялық мәлімет болуына тәуелсіз (оның ішіндегі іздеу механизмін игерген жағдайда).

Мақаланың стандартты қосымшалары:

• Бөлімнің басы

• Авторлар тізімі

• Реферат

• Кіріспе

• Зерттеуді талқылау

• Әдістеме (Методика)

• Статистикалық талдау

• Зерттеу қорытындылары

• Талқылау

• Әдебиеттер

Бөлім басы

Дұрыс таңдалған бөлім басында (заглавие) мақаланың біраз бөлігін қамтиды. Егер бөлім сізге ұнаса, одан әрі авторлар тізімін қарауға болады. Сирек жағдайда бұл тізімде сізге таныс тегі (фамилиясы) болуы мүмкін және бұл сіздің мақалаға деген қызығушылығыңызды тудырадыаАл көп жағдайда аттары таныс емес.

Реферат

Рефератты мақаланың авторы дайындайды. Ақпаратты, құрылымдық нақты бөлімдерге бөлінген мақала мазмұнын толық ашатын болуы керек.

Реферат зерттеу және мәндердің қысқаша анықтамасы (формулировкасы) түрінде болуы тиіс. Рефераттан бұдан басқаны іздеуге тырыспай-ақ қойыңдар. Әдетте бұны рефераттар жақсы жазылған және құрылымы стандартталған журналдардан да табу мүмкін емес. Рефераттарды орналастырмайтын журналдардағы мақала соңын қарау керек. Оларды қорытынды немесе соңының бар екендігін білу үшін. Олар рефератты ауыстыру мүмкін. Рефераттар пайдалы ма, сізге қызықты ма? Егер сіз амбулаториялық дәрежедегі дәрігер болсаңыз, ал мақала арнайы стационардағы ауруларға арналған болса, онда қорытындыны сіздің практикаңызға тасымалдау мүмкін емес.

Кіріспе

Негізінен оқырмандарды зерттелініп жатқан мәселемен және зерттеудің қажетін түсіндіру үшін қажет. Бұл жерде мәселенің тарихын суреттейді және зерттеу мақсатын анықтайды. Мақсатты анықтау (не нәрсені зерттеу керек, қандай адамдардан және қандай жолдармен?) деген сұрақтарға жауап беру керек.

Егер сіз ары қарай оқығыңыз келсе әдістер бөліміне көшіңіз, Шынында әдістер өзіне көптеген ұжымдардың аспектілерімен зерттеуді жүргізудің түрлерін қамтиды және оларды бірден оқу қажет емес. Мақаланың мазмұнына және сіздің мақсатынызға байланысты басты, негізгі сұрақтарға жауап іздеу керек. Осы сұрақтарға нақты жауап алғаннан кейін ғана оқуға көшіңіз. Ол сұрақтарға жауап таппасаңыз, онда мақала әдістемелік жоғарғы сапа критериіне сәйкес келмейді.

Зерттеуді талқылау

Бұл бөлім басты бөлім болып табылады және оқу өте қиын. Бұл бөлімде зерттеудің жақсы және әлсіз тұстарын көрсетуге мүмкіндік береді.

Ғылымда шыңдықты тек қана тәжірибеде көрсетеді. Тәжірибе дұрыс жасалса, зерттеу жұмысының дұрыстығы айқындала түседі. Жұмыс дұрыс болған сайын ғылыми дәлел рөлі арта түседі.

Зерттеу әдістемесі

Медицинадағы зерттеу әдістері эпидимиялогиялық ғылымының обьектісі болып табылады. Бұрыңғы советтік мемлекеттерде бұл ғылым инфекциялық аурулардың таралуы деген атпен белгілі. Медициналық мақалаларда ол толық көрсетілмейді. Оның көрінісі бұл әдісті толық суреттемеуі болып табылады. Классикалық ғылыми зерттеу әдісінің негізі барлық кездейсоқ дәлелдерінен құтылу болып табылады.

Әдістер бөліміндегі мағұлматтар жоспар мен пратаколдағыдай болады. Зерттеу барысында алынған мәліметтер қорытынды бөліміне жазылады.

Бақылау мен тәжіребиеге қатысушылардың қалай алынғаны толық жазылуы керек (науқастар мен лабораториялық жануарлар), зерттеуден алыну мен қосылу критерийін қоса есептегенде және зерттелінді популяцияның суреттемесімен. Қозғаушы принцип түсініктілік пен талдау айқындылығы болуы керек. Егер автор нәсілдік және этникалық сипаттамаларды айтатын болса, онда оның қалай өлшенгенін айтуы керек.

Статистика

Статистикалық әдіс нақты суреттелуі тиіс, себебі білуші оқырман және осы мәліметтерге толық ие болатын адам берілген мәліметтерді тексере алуы үшін. Бұл бөлімде көлемді мәліметтермен қоса қателіктермен белгісіздіктер болуы тиіс ( сенімділік интервалы сияқты). Және қандай операциялық бағдарлама қолданылғаны көрсетілуі тиіс.

Қорытындылар

Қорытындыларды негізінен жазбаша түрде кесте және логикалық жалғасуымен көрсетілген суреттер түрінде беріледі. Қосымша материалдармен техникалық анықтамалар басқа бөлімде көрсетіледі. Мәліметтерді есептеген уақытта олар туынды түрінде ғана емес (мысалы пайыздық қатынас) және де абсолютті сандар түрінде берілуі мүмкін. Және бұл сандар туындының қалай есептелгенін көрсетеді және бұл талдауда қандай статистикалық әдіс қолданғанын көрсетеді.

Талқылау

Қорытындылар зерттеу мақсатымен толық сәйкес келуі керек және алынған мәліметтерді толық растауы тиіс.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

Мақаланың көрінісінің тізімі оқырмандарға көп мәлімет береді, дегенмен тізімдердің бастапқы алынған мәліметтері жайында анықтама берілуі тиіс. Басқаша жағынан алып қарағанда тақырыпқа сәйкес мәліметтер тізімі өте көп болса ол орын алады.

Басылымды сыни көз қараспен бағалау

Қазіргі заманға сай дәрігердің біліктілігін бағалау маңызды және қажет. Әдетте клиникалық ақауларды зерттеу барысында көптеген деректер мен әдістемелік нұсқауларға жолығу мүмкін. Сондықтан түсіндірмелі медицинадағы басты критерилер: ғылыми әдіс қиын болған сайын әрбір дерек үлкен маңызға ие болады.

Басылым бағасын шығарарда басты орындардың бірінде клиникалық жағдайлардағы мәліметтерді тарату болып табылады.

Әдетте дәрігерлер басылым қорытындыларын айтуға құмар болады. Тәжірибе жануарларынан алынған қорытындыларды адамға қолданады, ал шектелген науқастар тобынан алынған қорытындыларды жасы мен ауру дәрежесі қиын науқастарға қолданады.

Бағалау құралдары

Баспаларды бағалау үшін Сізге көмектесетін әртүрлі құралдар бар. CASP (Critical Appraisal Skills Programme) тәжірибесінің даму бағдарламасына сәйкес критикалық бағалауы бойынша жүйелік шолу құралдарын, рандомизацияланған бақылау сынақтарын, сапалы зерттеулер, когортты зерттеулер, «жағдайлық-шолу» зерттеулері, диагностикалық тесттер мен экономикалық бағалау құралдарын дайындайды. (http:// www.phru.nhs.uk/~casp/appraisal.htm).

Дәлелдеу тәжірибесінің пайдаланушылар Басқармасы (Users' Guides to Evidence-Based Practice) терапия және профилактика, диагностика, зияны мен болжамы жайлы баспаларды бағалау құралдарын ұсынады.http://www.cche.net/usersguides/ main.asp).

Терапия, диагностика, зиянды болжамы мен жүйелік шолу зерттеулеріне арналған критикалық бағалау сұрақтары Канадалық дәлелдеу медициналық орталығымен өңделген. (http:// www.cebm.utoronto.ca/teach/materials/caworksheets.htm).

Төменде канадалық топтың Evidence-Based Medicine (рис. 2) дәлелдеу тәжірибесінің пайдаланушы Басқармасы (Users' Guides to Evidence-Based Practice) мен жалпы баспа анализінің алгоритмінің 3 схемасы келтірілген. Біздің кітаптарды тұрақты оқу, өз-өзіне сенімді критикалық оқырман болу үшін жеткілікті.

Терапия немесе профилактика мақаласы үшін бақылау парағы.

Библиографиялық мәліметтер

-------------------------------------------------------------------------------------

Бағалау басқармасы

Зерттеу қортындылары маңызды ма?

1. Емдеу үшін науқастар кездейсоқ таңдалды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

2. Зертеуге шақырылған науқастар эксперимент соңында тексеріліп және сұраудан өткізілді ме?

• Бақылау толық болды ма?

• Науқастар түскен тобында тексеруден өтті ме?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

3. Мықты дәрігерлермен персоналдың тарапынан «соқыр әдіс қолданылды ма» ?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

4. Тәжірибе басында топтар бірдей болды ма ?

• Болжамдық жағдайлардың басы (демографиялық көрсеткіш, аурулар, асқынған аурулар және т.б )?

• Өзгеріс байқалған кезде түзетулер жүргізілді ме?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

5. Тажірибелік емдерден басқа емдер жүргізілді ме?

• Араласу болды ма?

• Жұқтыру ?

• Науқастар тарапынан режимді сақтау мен сызбаны орындау болды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

6. Зерттеу қортындылары маңызды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Алынған қорытындылар?

1. Емдеу каншалықты тиімді болды?

• Қатерді абсолютты төмендету?

• Қатерді қатынасты төмендету?

2.Емдеудегі зерттеу қортындылары қаншалықты тиімді болды?

Сенімділік интервалы?

Менің науқастарыма тәжірибе қортындылары көмектесе ме?

1. Менің науқастарымды емдеуде осы қортындылар қолданыла ма?

- Науқастар демографиялық көрсеткіш, асқынған ауру, ауру және басқа болжамдық факторлармен ұқсайма?

- Бұл қортындыларды қолданбауға себептер бар ма.

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

2. Барлық клиникалық маңызды қорытындылар есепке алынды ма, соңғы нүктелерді ауыстыру дұрыс па?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

3. Зиянды және қауіпті ауруды берілген артықшылықтар орнын жаба ма?

NNT әртүрлі қортындылар үшін?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Тақырып диагностикалық тесттерді бағалау үшін бақылау қағазы

Библиографиялық мәліметтер:

-------------------------------------------------------------------------------------

Бағалау басшылығы

Зерттеу қортындысы маңызды ма?

1. Бақылау стандартымен салыстырылды ма?

• Бақылау стандарты дұрыс таңдалды ма?

• Ол бүкіл науқастарға қолданылды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

2. Бұл диагностикалық тест қолданылған науқастар шынайы құрылым контингентіне сай болды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

3. Зерттеу қортындысы бақылау стандартын енгізуге әсер етті ме?

«Верификация» немесе «жеткізу»?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

4. Бұл тестті жүргізу үшін мағлұмат жеткілікті ме?

• Науқасты дайындау?

• Тестті жүргізу?

- Талдау және қорытындыларды шығару?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

5. Зерттеу қортындылары маңызды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

6. Қандай қорытындылар алынды? ОП үлкен немесе кіші?

Тестті жүргізу үшін шынайы қатынастар немесе оларды есептеу үшін мәліметтер бар ма?

ОП көрсеткіші

0,1 немесе 10

0,1-0,2 немесе 5-10

0,2-0,5 немесе 2-5

0,5-1 немесе 1-2

Ауырлық өлшемі

• Үлкен немесе көп,

• орташа,

- кіші, кейде белгілі

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

7. Бұл қорытындылар маған науқастарды емдеуге көмектесе ме?

A) Тесттен алған қорытындылар маған жұмыста көмектесе ме?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Б) Науқасқа бұл қортындыларды қолдануға бола ма?

• Аурудын таралуы ұқсас па?

• Ағымдағы таралуы ұқсас па?

• Қорытындылардың орындалмау шарттары бар ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

B) Бұл қорытындылар менің жұмысыма әсер ете ме? Тесттік және клиникалық мағынада? ОП үлкен немесе кіші мағынасы?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Г) Науқастардын жағдайы жақсара ма?

- Диагностика жасалмаған ауру қауыпты ма?

• Мұндай тестілеу қауіпті ма?

• Емдеудің әсерлі түрі бар ма?

Тестілеуден алынған ақпарат емдік тәжірибеге өзгерістер енгізе ме?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Болжамдар мақаласындағы сұрау парағы Библиографиялық мәліметтер:

----------------------------------------------------------------------------------------

Бағалау басқармасы

Зерттеу қорытындылары маңызды ма?

1. Бір топты репрезентативті және нақтыланған, ондағы науқастар аурудың бір ғана кезеңінде болды ма?

• Критерийдің қосу және алынуы?

• Сұрау барысындағы қозғалу?

• Аурудың сатысы?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

2. Келесі бақылау толық немесе ұзақ болды ма?

- Толық болмау себебі?

- Бақылаудан өткен және өтпеген науқастардын болжамдық факторлары ұқсай ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

3. Қортынды бағасы дұрыс және қозғалған емес па?

• Зерттеу басындағы құбылыстар ?

• Зерттеушілерден болжамдық факторлар жасалды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

4. Болжамдық факторлар өзгертілді ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

5. Зерттеу қорытындылар маңызды ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Қандай қортындылар алынды?

1. Анықталған уақыт ішінде болу ықтималдығы қандай?

- Қисық өмір сүрушілер?

2. Ықтимал бағасы нақты бола ма?

- Сенімділік интервалы?

Зерттеу қортындылар маған көмектесе ма?

1. Тексерілген науқастар менің науқастарыма ұқсай ма?

• Науқастар демографиялық көрсеткіштер ауру және тағы басқа болжамдық фактор?

• Бұл қортындыларды қолданбау керектігін дәлелдейтін бір себеп .

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

2. Бұл қорытындылар емдеу әдісін таңдауға немесе алып тастауға әкеледі ма?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

3.Бұл қорытындылар науқастарға кеңес беру үшін керек пе?

[ ]Иә

[ ]Жоқ

[ ] Жауап беруге қиналамын

Сұрау қағаздарын әр мақаланы оқыған сайын қолдану қажет емес. Критикалық баға берудегі процесте қолдану аясында оларды тек қана бір-екі рет қолдану керек.

Бұл бөлімнің мазмұнымен танысып алғаннан кейін, оқырман зерттеушіден системалық талаппен кейбір білікті әдістерді қолдануды талап етеді.

Кей жағдайларда дұрыстап жүргізілген шараларда КЗ табу қиын. Сондықтан бұдан басқа қолдану шараларын іздеу керек:

Қолмен іздеу шаралары, электронды базасында келтірілмеген; Әдебиеттер тізімін оқып шығамыз; Сұраулар жібереміз.

Қорыта келгенде қазіргі заманғы ақпараттар қызықты және сапалы бола бермейді. Сондықтан да оқу барысында уақытты текке құртамыз.

2-сурет. Бағалау алгоритмі.

Оқиғалық мәселелер

1 мәселе. Төмендегі сұраққа дәләл бола алатын ақпаратты тауып, төмендегі шарттарды орында:

Қойылған сұрақтың түрін анықта;

• ПВСИ (PICO) формуласы арқылы талдама жаса;

• Эпидемиологиялық зерттеудің дизайнін жаса;

• Осы сұраққа жауап беретін МБ MEDLINE –нан 3 мақала тап ;

• Системалық үлгілерге сүйене отырып Кокран кітапханасына бар.

Құрылымдық-клиникалық сұрақтар:

1. Босанғаннан кейін депрессия болдырмаудың мақсатында антидиприсанттар қолдануға бола ма?

1. Жасанды түсік жасау сүтті бездің рагына алып келе ма?

2. Иммуглобинді балалардың Кавасаки ауруы кезінде тамырға салу қауіпті ме?

3. Жүректің ишемиялық ауруының жоғарғы болуы қалай түсіндіріледі?

4. Балалардың семіздікке ұшырау немен байланысты.?

5. адамдарда скринингті хламидиоз үшін ПЦР қолданыла ма?

6. туберкулез кезінде БЦЖ вакцинасы қолданыла ма?

7. Психикалық ақаулары бар ауруларды емдеген кезде плацебо қолданыла ма?

8. Компьютерлік томография мидың аневризмін толық көрсете ме?

10. Ишемия инсультін емдеу барысында гипербарикалық оксигенация қолданыла ма?

10. Жетілмеген балалардың өлімін Е дәрумені азайта ма?

10. Иммунды жетіспеушілік ауруларында нистатин қолдану дұрыс па?

11. Жүректің коронарлық ауруы кезінде темекі шегуді тастау қандай өзгерістерге алып келеді?

12. Фибринді-эктиндегі цервиковагинальді қорытындылар болжамды нақты жасай ала ма?

13. Эндометрия мен гиперплазия үшін гистероскопия нақты ма?

Есеп 2. Клиникалық фильтірінен іздеу жұмыстарынан 4 мақала тап

• қауіптік факторы;

• нозологиялық формадағы ДЗ көмегі шаршау синдромы, алопеция, сол жақ асқазан ауруы, Кавасаки ауруы, менера ауруы, қорытынды білім тексеру?

• Қуықасты безінің қатерлі ісігі;

• Кеңірдектің қатерлі ісігі;

• созылмалы шаршау синдромы;

• аллопеция;

• жүректің сол жақ қарыншасының аневризмасы;

• Кавасаки ауруы;

• Меньера ауруы.

Білімді қорытынды бақылау

Тапсырмаларды орындап, сұрақтарға жауап бер

1. келесі амалдарды орындаңдар.

а) өзіңізді қызықтыратын әртүрлі тақырыптан бір сұрақ құрастырыңыз (немесе стандартты тәжірибедегі жүйелік шолу үшін тақырып болу мүмкін);

б) құрастырған (Р1СО) санына максимальды бөліңіз (4 мүмкіндігі бойынша)

в) өз сұрағыңыздың түрін анықтаңыз;

г) осы сұраққа жауап беретін эпидемиологиялық зерттеу түрін анықтаңыз.

2. біріншілік медициналық мәліметтерді басылымға шығаратын 5 шет ел немесе отандық кезеңділік басылымдарды атаңыз. екіншілік медициналық мәліметтерді басылымға шығаратын 5 медициналық ақпараттар көзін атаңыз (РКБ резюмесі және жүйелік шолулар),

3. келесі медициналық ақпарат көздерінің артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсетіңіз:

а) біріншілік ақпараттық журналдары;

б) екіншілік ақпараттық журналдары;

в) жіберу тізімдері;

г) Кокран кітапханасы;

д) MEDLINE;

е) World Wide Web.

5. негізгі іздеу шараларын атап шығыңыз

6. Pub Med MEDLINE сайтындағы Clinical Queries жүйесіндегі ғылыми баспаларды іздеу принциптерін көрсетіңіз?

7. Pub Medтің кез-келген баспаларына критикалық бағалау жасаңыз?