1.3. ²Азаºстанда¹ы инвестицияны басºару ерекшелiктерi.

Жа»а экономикалыº ºатынастар негiзiнде нарыºтыº экономика¹а к¼шу жа»а инвестициялыº саясатпен ºамтамасыз етiлуi ºажет. Себебi, ºатынастарды» жа»а ж¾йесi барысында инвестиция к¼здерi т¾пкiлiктi ¼згередi. Егер реформа¹а дейiнгi ж¾йеде республика, облыс экономикасы бiры»¹ай, ºата» орталыºтандырыл¹ан ºайнар к¼зге КСРО-ны» мемлекеттiк бюджетiне т¸уелдi бол¹ан болса, ал егемендi даму жа¹дайларында ¸рт¾рлi, е» алдымен меншiк к¼здерге ба¹дарланады.

Инвестициялыº процестi басºару ²азаºстанны» экономикалыº дамуыны» тарихы т¸жiрибесiн, сондай-аº ¸леуметтiк-экономикалыº сипатта¹ы жа»а м¾мкiндiктерiн ескерудi пайымдайды. ²айта º½ру кезе»iнде республика дамуыны» жалпы де»гейi мен ºарºыны, оны» сапалыº жа¹дайы бiрталай т¼мендедi ж¸не наºты, потенциалды м¾мкiндiктерi ¸лемдiк тенденциялар¹а с¸йкес келмедi. Б½л кезе»де экономикада елеулi ал¹а басулар болмады. ²азаºстан жалпы т½рмыс жа¹дайыны» к¼птеген негiзгi к¼рсеткiштерi бойынша б½рын¹ы КСРО елдерi ¾шiн орташадан т¼мен де»гейде т½рды. ²о¹амдыº е»бек ¼нiмдiлiгiнi» ¼су ºарºыны мен ¼нiмнi» к¼птеген т¾рлерiнi» сапасы бiршама артта ºалды. °лемдiк де»гейге жабдыºты» тек 2-3-ы ¹ана с¸йкес келдi, ал материалдарды», энергияны» ¾лестiк шы¹ыны ¸лемдiк к¼рсеткiштерден шамамен 2-3 ж¸не одан да к¼п есе артыº болды.

Сол кезе»дегi инвестицияларды басºару ерекшелiгi, оларды» со»¹ы¹а емес, аралыº ¼нiмге ба¹дарлануы болды. Инвестицияны» негiзгi б¼лiгi ¼ндiрiстiк сала¹а ба¹ытталды. Капитал салымдары к¼лемiнi» басым б¼лiгiн ¼ндiрiске ба¹ыттал¹ан ºаражаттар º½рады, я¹ни ¼ндiрiс º½ралдарын ¼ндiруге ба¹ытталды. Б½л ¸рине ºо¹амдыº ¼ндiрiстi» бiрiншi мен екiншi б¼лiмшелерi арасында¹ы с¸йкессiздiкке ¸келдi. М½ны» ºо¹амны» ¸леуметтiк жа¹дайына керi ¸серiн тигiзбеуi м¾мкiн емес.

Республикада, аймаºта инвестициялыº процесс к¼птеген дербес ба¹ыттар бойынша ж¾рдi. Б½л процеске ºатысушыларды» басы бiрiкпедi, ал инвестициялыº экономикалыº механизм т¾пкi н¸тижелерге жетуге ж½мылдырылмады. Республикада º½рылысты ¼з к¾шiмен 50-ден артыº ¸р т¾рлi министрлiктер ж¾ргiздi.

Аймаºты» ¸леуметтiк-экономикалыº дамуын басºаруды» т¾пкiлiктi жа»а ж¾йесiне к¼шу осы процестi» басты м¸селелерiн аныºтау¹а себепшi болды. Оларды» бiрi инвестициялыº ºамсыздандыру м¸селесi болып табылады. К¼шудi» ал¹ашºы кезе»iнде за» шы¹аратын негiздер мен ½йымдыº º½рылымдарды º½ру, сондай-аº республиканы» ºаржыоыº ресурстарын пайдалану мен шетел инвестицияларын тарту ж¼нiндегi ¼зiндiк саясатты º½ру ºажет болды.

Экономиканы тиiмдi басºару ж¾йесiне шет елдердi» капиталын саналы тарту жатады. ´тпелi кезе»нi» тарихи ерекшелiктерiнi» бiрi – шетел инвестицияларын тарту мен пайдалануды» о»тайлы жолын табу болып табылады.

°рине кез келген стратегияны» º½ндылы¹ы т¾пкi ойда емес, с¸ттi ж¾зеге асырылуында. Ал бiздi» жа¹дайымызда с¸ттiлiк к¼бiнде шетел инвестицияларын белсендi тарту мен инвесторлар¹а саяси кепiлдiк берудi болжайды. ´кiнiшке орай, жаºын болашаºта iшкi ресурстар¹а сенуге болмайды.

Шетел капиталы аºша ºаражатыны» жай массасы ре-тiнде ¹ана ºажет емес, жа»а ¸лемдiк ¹ылыми-техникалыº жетiстiктер, технологиялар енетiн ма»ызды арна ретiнде ºажет. Олар iрi коммерциялыº ¼мiрше» инвестициялау негiзiнде ½лттыº шаруашылыº субъектiлерiнi» дамы¹ан тауарлыº ºатынастара бейiмделу д¸режесiн арттыру¹а, оларды» ¼ндiрiстiк ºызметiн ½йымды етуге м¾мкiндiк ту¹ызады.

Жа»а ºазiргi заман¹а ¼ндiрiстiк º½ндылыºтарды º½ру ¾шiн ²азаºстан¹а е» алдымен, тiкелей ¼ндiрушi капитал импорты ºажет, б½л шетел инвесторларын республика¹а тарту ба¹дарламаларын º½руды талап етедi. Б½л процес барысында инвестициялыº жобаларды» маºсатºа лайыºтылы¹ын к¼рсететiн белгiлi бiр ºа¹идаларды жетекшiлiкке алу керек.

Б½л ºа¹идалар:

• экономикалыº маºсатºа с¸йкестiлiк – ол сол немесе басºа да ¸леуметтiк-экономикалыº м¸селелердi, инвестиция тапшылы¹ын, iшкi резервтер мен м¾мкiндiктердi» шектеулiгiн, шетел инвесторлары ºатысуымен болатын инвестициялыº жобалар шарттарыны» тартымдылы¹ын шешудi» ты¹ыз ºажеттiлiгiнен туындай отырып аныºталады;

• ¸леуметтiк-экономикалыº тиiмдiлiк – кез келген нысанда шетел инвестицияларын тартуды» бiрден бiр шарты. Б½л ºа¹ида шетел компанияларыны» ºатысуымен болатын жобаларды» жо¹ары табыстылы¹ы мен пайдалылы¹ы, ºарыз бен несие беру шарттарыны» тиiмдiлiгi, жа»а ж½мыс орындарын º½ру мен т½р¹ын халыºты» ж½мысбастылы¹ын арттыруды пайымдайды;

• экономикалыº-экологиялыº ºауiпсiздiк – егемендiк ºауiпсiздiгiнi» ºа¹идасы республиканы» таби¹и байлыºтарын айºындыºпен пайдалану¹а, ºорша¹ан ортаны ластау¹а, елден тысºары капиталды за»сыз шы¹ару¹а, артта ºал¹ан технологиялар мен техниканы ºолдану¹а, отандыº тауар ¼ндiрушiлердi б¸секелестiкке ºарсы т¸сiлдермен нарыºтан ы¹ыстыру¹а жол беретiн жобаларды ж¾зеге асыру¹а м¾мкiндiк бермеуi тиiс. Б½л ºа¹иданы ºолдану ½лттыº ресурстарды» жекелеген т¾рлерiне (мысалы, жер) шетел капиталыны» еркiн кiруiн шектеу ºажет;

• шетел инвестицияларын тарту барысында ¼зара ттиiмдiлiк ºа¹идасы. Бiрде бiр мемлекет, бiрде бiр к¸сiпкер ¼зiне пайдасыз болатын серiктестiкке кiрмейдi, республика экономикасын инвестицияламайды;

• экономика¹а шетел инвестицияларын салу ж¼нiнде басымдылыº таныту ºа¹идасы. Б½л ²азаºстанда ж¾ргiзiлiп жатºан º½рылымдыº пен инвестициялыº саясатºа с¸йкес орларды е» м¸ртебелi объектiлерге ба¹ыттауды бiлдiредi. Сондыºтан республикада 2000 жыл¹а дейiнгi кезе»ге тiкелей отандыº ж¸не шетел инвестицияларын тарту ¾шiн е» ма»ызды ¼ндiрiстердi» тiзiмi жасалып бекiтiлген. Б½л ºа¹иданы» ендi бiр жа¹ыны» м¸нi мынады: белгiлi бiр елдердi», оларды» компанияларыны», фирмаларыны» инвестицияларына оларды» экономикалыº жа¹дайын, ¸лемдiк экономикалыº ж¾йедегi орны, экономиканы» наºты сфералары мен салаларында¹ы жетекшi жа¹дайын ж¸не басºа да сипаттамаларын ескере отырып, басымдылыºтар беруi тиiс;

• ²азаºстан Республикасы ¾шiн барынша аз коммерциялыº т¸уекел ºа¹идасы ма»ызды болып табылады. Оны ж¾зеге асыруды» негiзi – осы процестi басºаруды» толыº º½ºылы органдарын, к¸сiпорындарын жеткiлiктi ж¸не дер кезiнде хабардандыруды ºамтамасыз ету болып табылады;

• шетел инвестицияларын тартуды» ¸лемдiк т¸жiрибесiн барынша ескеру ºа¹идасы ма»ызды р¼л атºарады. °рбiр елдi» ¼зiне ¹ана т¸н к¼птеген ерекшелiктерi бар: экономикалыº, технологиялыº, ºаржылыº ж¸не басºа да потенциалдарыны» жекелеген аспектiлерiнi» жетiлгендiгiне немесе артта ºал¹анына байланысты.

Инвестиция тарту елдi» экономикасын ж¸не жалпы ал¹анда ж¸не ¼тпелi кез»де реформалауда басты с¸т болып табылады, ¸сiресе ол халыº шаруашылы¹ын реконструкциялау, º½рылымын ¼згерту, жа»аландыру маºсаттарына ºызмет етедi.

Сонымен ºатар елде б½л процестi басºару барысында оны» дамуыны» стратегиясын аныºтайтын ж¸не тартымды к¾шi бар бiрºатар глобалды факторларды ескерген ж¼н. М½нда е» бiрiншi, республиканы» ºуатты потенциалы туралы с¼з болуы тиiс. Бiздi» мемлекетiмiз м½най, газ, к¼мiр мен уран рудаларыны» ¸лемдiк ºорын жетекшi иеленушiлерiнi» бiрi болып табылады. Осы салаларды дамыту мен оларды басºаруды» тиiмдiлiгiн арттыру мемлекеттi» ерекше назар аударуын талап етедi. Республиканы» жер ºойнауынан алынатын минералды шикiзатты» потенциалды º½ндылы¹ы 8,7 триллион доллар¹а ба¹аланады. Минералды шикiзат кешенiн реформалау за»дар¹а, сол сияºты жер ºойнауында¹ы байлыºты пайдалану ж¸не оны ºор¹ауды басºару мен реттеу ºа¹идаларына с¸йкес ж¾ргiзiледi.

Келесi фактор, ²азаºстанда ауыл шаруашылы¹ы ¼нiмдерiн ¼ндiрудi» ºуатты ¸леуетiнi» болуы мен оларды, е» алдымен д¸ндi даºылдарды Орта Азия нары¹ына экспорттау м¾мкiндiктерiнi» бар болуы.

¶шiншiден, ²азаºстан Республикасы дамуыны» ½заº мерзiмдi стратегиясыны» басымдылыºтарыны» бiрi к¼лiк инфраº½рылымын дамыту болып табылады. Б½л м½най º½бырларыны», магистралды трассаларды», темiр жолдарды», те»iз ж¸не ¼зен терминалдарыны», ¸уежайларды» º½рылысы. Басºаша айтºанда – дамы¹ан байланыс, ºатынас торабын º½ру.

Т¼ртiншiден, адам ресурстарына капитал салу. ²азаºстан т½р¹ындарыны» бiлiм алу де»гейiнi» жетiктiгi ¸рºашан оны» интеллектуалдыº ¸леуетiнi» айрыºша белгiсi болатын. Б½л фактор республиканы» б¸секелестiкке ºабiлеттiлiгiнi» импульсивтi негiзiн к¼рсетедi. Кадр ¸леуетiн ºалыптастыру мен жеке т½л¹аны жетiлдiруге ба¹ыттал¹ан инвестициялар е» тиiмдi инвестициялар болып есептелетiнi б½рыннан белгiлi.

Инвестициялыº ºызметтi басºаруда жо¹арыда келтiрiлген ºа¹идаларды тиiмдi ж¸не саналы ºолдану, сонымен ºатар елдi» потенциалды м¾мкiндiктерiн барынша ескеру, отандыº ж¸не шетелдiк инвестициялар ¾шiн ºолайлы, тартымды атмосфера жасайды.