3. Әлеуметтік арналымның бюджеттен тыс қорлары

Мемлекеттік бюджеттен тыс әлеуметтік қорлар сан алуан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін мақсатты ақша қаражаттарын қалыптастыруға және пайдалануға арналған. Олардың құрамы, бағыттылығы мемлекеттің жүргізіп отырған әлеуметтік саясатымен, қоғам дамуының бұл кезеңіндегі оның мақсаттарымен, сонымен бірге экономиканың мүмкіндіктерімен анықталады.

Қазақстанда қаржы қатынастарын ұйымдастырудың бұл нысанын қолданудың тәжірибесі жинақталған. 1995-1998 жылдар ішінде мына әлеуметтік бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеді:

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры;

Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры;

Міндетті медициналық сақтандыру қоры;

Жұмыспен қамтамасыз етуге жәрдемдесу қоры.

Олардың жұмыс істеуі «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы», «Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы», «Азаматтарды медициналық сақтандыру туралы» Қазақстан Республикасының заңдарымен реттеліп отырады, оларда міндетті әлеуметтік сақтандыру қаражаттары жұмыс берушілердің сақтық жарналары мен басқа түсімдердің есебінен қалыптасатыны белгіленді. Жарналардың мөлшері «Республикалық бюджет туралы» жыл сайынғы бекітілетін заңда белгіленіп, қорлар аарсында бөлініп отырады. Бұл нормалар 1998 жылға дейін тұрақты болды және заңи тұлғалардың еңбекке ақы төлеу қорының 30%-ын құрады. Заңи тұлға құрмай кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғалар ай сайын әрбір жұмыскерге келетін бір айлық есептік көрсеткіштің мөлшерінде төлеп отырды.

Жарналарды төлеу бойынша мүгедектердің, еңбекке қабілеттілігі шектелінген адамдардың, ардагерлердің ұйымдары үшін, бірқатар ізгіліктік және балалардың ұйымдары үшін жеңілдіктер белгіленді.

Мемлекеттік-жинақтаушы зейнетақы қоры.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының міндеттері:

а) зейнетақылар мен жәрдемақылар төлеу үшін қаражаттар жинау, сонымен бірге зейнетақы ісін ұйымдастыру;

ә) аймақтық әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға қатысу.

Зейнетақы қорының қаражаттары мынадай көздерден жасалынды:

1) міндетті зейнетақы жарналары;

2) меншік нысанына қарамастан барлық шаруашылық органдары төлейтін сақтық жарналары немесе арнаулы салықтар;

3) жеке еңбек қызметімен айналысатын азаматтардың сақтық жарналары;

4) жоғарғы органдардың қаражаттары;

5) ерікті зейнетақы жарналары және т.б.

Зейнетақы қорының жұмсалу бағыттары:

1) заңнамаға сәйкес зейнетақыларды төлеу;

2) балаға қарау жөніндегі жәрдемақыларды төлеу;

3) материалдық көмектің бір жолғы төлемақылары;

4) зейнетақыларды индекстеуге байланысты оларды көбейтуге байланысты болатын шығыстар;

5) қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді қағаздарға, ғылыми-техникалық базаны дамытуға және т.б. резервтерді орналастыру.

Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры. Бұл қор сақтық әдісімен жасалады.

Жасалу көздері:

1) кәсіпорындар мен ұйымдардың сақтық жарналары (немесе арнаулы салық);

2) мемлекеттік бюджеттің қаражаттары;

3) санаторийлерге, демалыс үйлеріне, курорттарға жолдамаларды сатудан түскен табыс;

4) басқадай көздер;

Қордың қаражаттары мыналарға жұмсалады:

1. Жәрдемақылар төлеуге (еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша; жүкті болғанда және босанғанда берілетін; балаға оның белгілі бір жасқа толғанға дейін қарауға берілетін; көмектің басқа түрлері).

2. Санаторлық-курорттық қызмет көрсетуді қаржыландыруға.

3. Кәсіподақтардың қызметін материалдық қамтамасыз етуге.

1998 жылдан бастап зейнетақы реформасын жүргізумен байланысты бұрынғы зейнетақы қорының – мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорының қалыптасу және пайдалану тәртібі өзгерді.

Міндетті зейнетақы жарналары кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңи және жеке тұлғалардан (жұмыс берушілерден) табысты төлеу көзінен ұсталынды және өнімді, жұмыстарды, қызметтерді, өндірудің шығындарына жатқызылды. Жарналардың мөлшері еңбекке ақы төлеу қорының 15 %-ы мөлшерінде белгіленілді.

Міндетті зейнетақы жарналарынан басқа мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының салымшылары бұл қорларға еңбекке ақы төлеу қорының 10% мөлшерінде қосымша зейнетақы жарналарын аударып отырды. Сөйтіп, жаңа зейнетақы жүйесінің қалыптасу кезеңінде жарналардың жалпы нормативті еңбек ақы трөлеу қорының 25% -ын құрады.

Жұмыспен қамтуға жәрдемдесу қоры еңбекақы төлеу қорының 2% мөлшерінде Қазақстан Республикасы азаматтарының жалақы қоры жайында шетелдің қатысуымен және шетелдік заңи өкілдікті қоса, жұмыс берушілердің міндетті сақтық жарналары есебінен қалыптасты. Бірқатар ұйымдар үшін жеңілдіктер қарастырылды.

Бұл қорларды қалыптастыруға аударылған қаражаттардың аударымдарын заңи және жеке тұлғалар ұйымдар мен мекемелер өндіріс пен айналыс шығындарына кіріктірді және өнімнің, жұмыстардың, қызметтердің өзіндік құнына жатқызылды.

Әлеуметтік арналымның қорларын қалыптастыруға басқа көздерден қаражаттар бағытталды.

Міндетті әлеуметтік сақтандыруға төленген жарналар салық заңнамасына сәйкес жиынтық жылдың табыстан шегерілетін шығыстарға жатқызылды, ал бюджеттік және басқа коммерциялық емес ұйымдар үшін оларды ұстауға жұмсалатын шығыстардың сметасында қарастырылды.

Әлеуметтік қорлардың бюджеттерін үкімет бекітетін.

Міндетті әлеуметтік сақтандыру қорларының уақытша бос қаражаттарын инвестициялау тек мемлекеттік бағалы қағаздарға, ұлттық банктің бағалы қағаздарына және мемлекеттік банктердің депозитіне жіберілетін.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры мыналарды қаржыландырды:

Көрсетілген қорға олардың пайдасына зейнетақы жарналары төленген зейнеткерлер болғандарға және зейнетақы төлемдерін алушыларға берілетін мемлекеттік зейнетақыларды;

Егер зейнетақының мөлшері заңнамамен бекітілген ең төменгі деңгейден төмен болса, қосымша төлемдер түріндегі әлеуметтік жәрдемақыларды.

Халықты жұмыспен қамтамасыз етуге жәрдемдесу қоры жұмыссыздық бойынша жәрдемақыларды, жұмыссыздарды қайта даярлауды және қайта оқытуды, мұқтаж азамататрды қолдау үшін қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды қаржыландырды.

Әлеуметтік сақтандыру қоры еңбекке уақытша жарамсыздық бойынша, жүкті болғанда және босанғанда берілетін жәрдемақыларды төлеуді, бала туғанда және жерлеуге берілетін біржолғы жәрдемақыларды, сауықтыру сипатындағы қызметтерді төлеуді қаржыландырды.

Міндетті медициналық сақтандыру қорының қаражаттары есебінен медициналық ұйымдардың немесе жекеше медициналық практикамен айналысатын адамдардың, келісімшарттардың, шарттарына сәйкес сақтандырушыларға медициналық қызметтер көрсету жөніндегі шығыстар өтелініп отырды. Қор міндетті медициналық сақтандырудың базалық бағдарламасының шеңберінде медициналық ұйымдарда немесе медициналық қызметтер көрсету эөнінде қормен келісімшарттар жасаспаған, жекеше медициналық практикамен айналысатын адамдарда медициналық қызметтер алған жағдайда сақтандырушылардың шығыстарын өтеп отырады.

199 жылдан халықты әлеуметтік қорғауды қаржыландыру мемлекеттік бюджет арқылы әлеуметтік салық алуды және бюджетте оны шоғырландыру есебінен жүзеге асырылды. Бұдан басқ, мемлекеттік емес зейнетақы жүйесінде қаражаттардың едәуір бөлігі мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары арқылы барлық сақтанушылардың (сақтандырушылардың) міндетті зейнетақы жарналары есебінен шоғырландырылып, жұмсалды.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры – Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіппен салымшылардың міндетті зейнетақы жарналары жинайтын және алушыларға зейнетақы төлемдерін төлейтін, сондай-ақ зейнетақы мактивтерін қалыптастыру жөніндегі қызметті жүзеге асырып, оларды бағалы қағаздарға, банктердің депозиттеріне, халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына инвестициялайтын заңи тұлға; құрылтайшысы үкімет болып табылатын акционерлік қоғам нысанында құрылады.

Қазақстанда Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қорынан басқа мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорлары жұмыс істейді. Жинақтаушы зейнетақы қорлары ашық және корпоративтік болуы мүмкін.

Ашық жинақтаушы зейнетақы қорлары алушының жұмыс орны мен тұратын орнына қарамастан салымшылардан зейнетақы жарналарын қабылдауды жүзеге асырады. Корпоративтік жинақтаушы зейнетақы қорлары алушылар – осы жинақтаушы зейнетақы қорының құрылтайшылары мен акционерлері болып табылатын бір немесе бірнеше заңи тұлғалардың жұмыскерлері үшін құрылады.

Міндетті зейнетақы жарналарының салымшысы – міндетті зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісім-шарт жасасқан және жинақтаушы зейнетақы қорында жеке зейнетақы шоты бар жеке тұлға.

Жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналары Қазақстан Республикасында зейнетақысымен қамсыздандыру туралы заңмен анықталатын мөлшерлемелер бойынша міндетті зейнетақы жарналарының салымшыларын төлейтін жарналары. Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес заңы және жеке тұлғалардың ай сайынғы ақша немесе натуралдық нысандағы табысынан он пайыз мөлшерінде міндетті зейнетақы жарналары аударылады. Сонымен бірге міндетті зейнетақы жарналарын есептеуге алынатын ай сайынғы табыс ең төменгі айлық жалақының 75 еселенген мөлшерінен аспауы тиіс.

Ерікті зейнетақы жарналары – бұл меншікті қаражаттары есебінен салымшылардың немесе жұмыс берушілердің өздеріінң бастамасы бойынша міндетті зейнетақы жарналарына қосымша ретінде төлейтін мөлшері шектелінбейтін ақшасы.

Міндетті және ерікті зейнетақы жарналарынан басқа Қазақстан Республикасының заңнамасымен және ерікті кәсіби зейнетақы жарналары есебінен зейнетақымен қамсыздандыру туралы келісім-шартпен белгіленген тәртіппен Үкімет анықтайтын кәсіптердің тізбесі бойынша жұмыскерлердің пайдасына салынатын ерікті кәсіби зейнетақы жарналары да бар.

Ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының мөлшерлемесі ерікті кәсіби зейнетақы жарналарының есебінен зейетақымен қамсыздандыру туралы келісімшарт тараптарының келісімі бойынша, бірақ жұмыскердің ай сайынғы табысының он пайызынан жоғары болмайтын мөлшерде белгіленеді.

Жинақтаушы зейнетақы қоры мен салымшылардың арасында зейнетақымен қамсыздандандыру туралы келісім-шарт жасалады.

Зейнетақы төлемдерін белгілеу зейнетақылар төлем жөніндегі мемлекеттік орталықтан жүргізіледі. Зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық – зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар азаматтарға заңи тұлғалардың және заңи тұлға құрмай-ақ кәсіпкерлік және өзге қызметпен айналысатын жеке тұлғалардың, ресми транспрттердің міндетті жарналары есебінен зейнетақы төлейтін заңи тұлға, бұл жарналардың көлемі тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңда бекітіледі. Заңи тұлға міндетті зейнетақы жарналарының есебін жүргізеді және олардың төлемшілерден жинақтаушы зейнетақы қорларын аударылуын қадағалайды, сонымен бірге азаматтарға әлеуметтік жеке кодтар береді.

Әлеуметтік жеке код – зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы бар әрбір азаматқа тағайындалатын тұрақты жеке код.

Орталықтан зейнетақы төлемдері еркектер 63 жасқа, әйелдер58 жасқа толғанда тағайындалады.

Зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңға сәйкес, зейнетақы орташа айлық табысының 60% есебінен жүргізіледі және жұмыста болған үзілістерге қарамастан, қатарынан кез-келген 3 жыл жұмыс үшін орташа айлық табыс негізге адына отырып есептеледі.

Зейнетақы төлемдерін есептеуге арналған табысқа еңбекақы төлеудің барлық түрлері және тізбесін Үкімет белгілейтін өзге табыстар кіріктіріледі. Зейнетақы төлемдерін есептеу үшін 3 жылғы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан 36 күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыс қатарынан 36 күнтізбелік айдағы жұмыс ішіндегі табыстың жалпы сомасын отыз алтыға бөлу арқылы анықталады және орташа айлық жалақы шығарылады. Алайда зейнетақының есептеуге қажет табыс тиісті жалға арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген 15 еселенген айлық есептік көрсеткіштен аспауы тиіс. 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін қажетті еңбек өтілінен тыс жұмыс істеген әрбір толық жыл үшін зейнетақы төлемдерінің мөлшері 1%-ға өсіріледі, бірақ ол зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін табыстың 75%-ынан аспау тиіс.

1998 жылға қаңтардың 1-іне дейін тағайындалған зейнетақы төлемдерінің ең жоғары мөлшері тиісті жылға арналған республикалық бюджет туралы заңмен белгіленген 25 еселенген айлық есептік көрсеткіштің 75%-ынан аспауы тиіс. Бұған өндірістердің жұмыстардың үкімет бекіткен № 1 тізімдегі 1998 жылғы қаңтардың 1-іне дейін зейнетақы тағайындалған адамдар жатпайды.

Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры жинақтаушы зейнетақы қорларының меншікті капиталы қалыптастырады,. Бұл капитал оның міндеттемелерінің сомасы шегертілгеннен кейінгі жинақтаушы зейнетақы қоры активтерінің құны болып табылады.

Жинақтаушы зейнетақы қорының меншікті капиталы мыналардың есебінен қалыптасады:

1) жарғылық капиталға салынған құрылтайшылар мен акционерлердің салымдары;

2) комиссиялық сыйақылар;

3) Қазақстан Республикасы Заңнамасымен қарастырылған басқа кодтар.

Зейнетақы активтері – жинақтаушы зейнетақы қорларынан зейнетақы төлемдерін қамтамасыз етіп, төлеуге арналған қаражаттар (ақша, бағалы қағаздар, өзге қаржы құралдары).

Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері кастодиандық келісім-шартқа сәйкес банк-кастодиандарда шотта сақталынып, есептеледі. Кастодиандық келісімшарт банк-кастодиан, жинақтаушы зейнетақы қоры және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым арасында жасалады. Егер зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жинақтаушы зейнетақы қоры өздігінше жүзеге асыратын жағдайда кистодиандық келісімшарт банк-кастодиан мен жинақтаушы зейнетақы қорының арасында жасалады.

Жинақтаушы зейнетақы қорының активтерін инвестициялық басқару зейнетақы активтеріне жинақтаушы қорды инвестициялық басқаратын ұйым жүзеге асырады. Шетелдің қатысуымен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның жиынтық жарғылық капиталы Қазақстан Республикасы зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын барлық ұйымдардың жиынтық жарияланған жарғылық капиталыынң 50% аспайды.

Жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйым заңи тұлға, бағалы қағаздар рыногының кәсіби қатысушысы болып табылады және Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленген тәртіптен акционерлік қоғам нысанында құрылады.

Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қоры – акционерлік қоғам нысанындағы коммерциялық ұйым, оның жалғыз құрылтайшысы мен қатысушысы мемлекет болып табылады.

Қор өзінің қызметін меншікті активтерінен алатын комиссиялық сыйақы есебінен жүзеге асырады.

Комиссиялық сыйақының пайыздық мөлшерлемесінің шекті мөлшерін және оны пайдалану механизмін жыл сайын Үкімет белгілейді.

Қордыңменшікті қаражаттары оның жарғылық капиталы мен комиссиялық сыйақысынан тұрады.

Қордың:

1) міндетті әлеуметтік аударымдарды шоғырландыруды жүзеге асыруға;

2) Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайтын тәртіппен бағалы қағаздармен байланысты қызметпен айналысуға;

3) қор қызметін жүзеге асыруға комиссиялық сыйақы алуға;

4) қаражаттардың қозғалысы туралы Әлеуметтік төлеулер орталығынан ақпарат алуға;

5) Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде қарастырылған жағдайларды шығарып тастағанда Қордың қызметін қамтамасыз ету үшін міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушыларынан ақпаратты сұраттыруға және алуға құқы бар.

Қор мыналарды:

1) Орталықтың әлеуметтік төлемдерді жүзеге асыруы үшін қаражаттарды уақытылы аударып отыруға;

2) Ұлттық банк арқылы қаржылық құралдарға қордың уақытша бос қаражаттарын орналастыруға;

3) жыл сайынғы аудитті жүргізуді қамтамасыз етуге;

4) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес өзге міндеттемелерді атқаруға міндетті.

Қордың кепілге өзінің активтерін беруге және заңмен қарастырылмаған кәсіпкерлік және өзге қызметпен айналысуға құқығы жоқ.

Қордың активтерін Қор мен Ұлттық банк арасында жасалынатын келісімшарт негіздемесінде Ұлттық банк арқылы қаржылық құралдар орналастыру жолымен Қор инвестициялық қызметті жүзеге асырады. Ұлттық банк қордың активтерін шрғырландыру және орналастыру жөніндегі барлық операциялардың, инвестициялық табыстар есебін жүргізеді және тосан сайын Қорға шоттардың жай-күйі және жасасқан келісімшартқы сәйкес Қор активтерімен жасалатын инвестициялық қызмет туралы есеп береді.

Қордың активтері мыналардың есебінен қалыптасады:

1) әлеуметтік аударымдар, әлеуметтік аударымдарды төлеу мерзімін кешіктіргені үшін алынған өсімпұл, қор қызметін қамтамасыз етуге берілетін комиссиялық сыйақыны алып тастаған кейінгі инвестициялық табыс; міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің қатысушылары үшін. әлеуметтік сақтандыру қорына төленуі тиіс әлеуметтік аударымдар мынадай мөлшерде белгіленеді: 2005 жылдан бастап әлеуметтік аударымдарды есептеу объектісінен 2%, 2006жылдан бастап 2%, 2007 жылдан бастап 3%.

2) Қазақстан Республикасының заңнамасымен қарастырылған басқа көздер..

Қордың активтері тек мына мақсаттар үшін пайдаланылуы мүмкін:

1) Әлеуметтік төлемдерді жүзеге асыру;

2) тізбесін Қазақстан Республикасының үкіметі анықтайтын қаржы құралдарына орналастыру;

3) әлеуметтік аударымдардың артық төленген сомалары мен өзге қате есептелген қаражаттарды қайтару.

Қор бухгалтерлік есеп жүргізеді және Қазақстан заңнамасымен белгіленген тәртіппен Қордың меншікті қаражаттары және активтері бойынша бөлектеп қаржылық есептеме тапсырады. Қор бухгалтерлік есепте және есептеме жасау кезінде пайдаланылатын құжаттардың есебі мен сақталуын қамтамасыз етуге міндетті. Сақтауға жататын негізгі құжаттардың тізбесі мен оларды сақтаудың мезгілі Қазақстан Республикасының заңнамасымен белгіленеді.

әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорындағы әлеуметтік аударымдардың сақталуы мен мақсатты пайдалануын мемлекет кепілдендіреді.