БИЛЕТ № 1

1. Жер қабығы, оның құрылысы, типтері және құрамы. Минералдар мен таужыныстар - Жер қабығы, оның құрылысы (шөгінді, граниртті және базальтті қабаттары), типтері және құрамы. Жер қабығының қалыңдығы, тіпті құрылысы мен құрамы тік және көлбеу бағытта да біркелкі емес. Оның орташа қалыңдығы 33 км. Ол әр жерде әр қалай 5 км-ден 75 км-ге дейін жетеді, дәлірек айтсақ континенттердің жазық алқаптарында 35-40 км, ал таулы аймақтарда 50-75 км-ге дейін жетеді. Жер қыртысы өз кезегінде Жер бетінен төмен қарай тығыздығы арта беретін қатты үш қабатқа бөлінеді: Континенттік тегі: шөгінді - метаморфты қабат (5-20км), тығыздығы 2,7-3,0г/см³ секілді тау жыныстрынан құралады. Мұхиттық тегі: шөгінді (1,5-2 км); базальтты (4-8 км) қабаттардан тұрады, ал гранитті қабат мұхит түбінде болмайды.

Минералдар қазірде химиялық құрамы мен кристалдық құрылымына қарай сегіз класқа жіктеледі.

Тау жыныстарын құрайтын минералдардың классификациясы (жіктелуі):

1. Сомтумалар (алтын, күміс, мыс, платина, күкірт, графит, алмас, т.б.).

2. Сульфидтер – металдардың күкіртпен қосындысы. Олар көптеген металдардың басты рудалары: пирит (темір колчеданы)-FeS₂, халькопирит (мыс колчеданы)-CuFeS₂, галенит (қорғасын жылтыры)-RbS, сфалерит (мырыш алдамышы)-ZnS, т.б.

3. Галоидтар –галоген-сутек қышқылдар тұзы: галит (ас тұзы)-NaCl, флюорит (плавик шпаты)-CaF₂, сильвин-KCl, т.б.

4. Оксидтер мен сулы оксидтер:кварц-SiO₂, ақық (опал)-SiO₂xnH₂O, темір кендері-магнетит-FeOxFe₂O₃, гематит (қызыл теміртас)-Fe₂O₃, корунд-Al₂O₃, лимонит-(қоңыр теміртас) Fe₂O₃xnH₂O және басқалар.

5. Карбонаттар: кальцит (ізбесті шпат)-CaCO₃,доломит- CaCO₃xMgCO₃, малахит- CuCO₃xCu(OH)₂, азурит- 2CuCO₃xCu(OH)₂,т.б.

Фосфаттар: апатит-Ca₅(PO₄)₃x(F,Cl,OH); оның топырақ сияқты жабық кристалды түрін фасфорит деп атайды

2. Су тастағыш гидротехникалық ғимараттардың максимальді есепті шығындарын анықтау. Максимальді шығындарды өткізу - Су тастағыш құрылымның гидравликалық есептеулері арқылы су кіретін табалдырықтың ұзындығын және судың ордағы деңгейін анықтайды.

Егер - табалдырық суға батыңқы;

- табалдырық суға батпаған.

Мұнда - төменгі бьефтегі су деңгейінің су ағар табалдырығының биіктігі, м;

n – 0,75-0,8 – суға бату коэффициенті.

Егер, су ағар табалдырығы суға батпаған болса, оның ұзындығына қатысты шығынын мына формуламен табылады:

Мұнда L – су ағар табалдырығының ұзындығы, м;

Q – су тастағыш құрылым арқылы тасталатын су шығыны, м³/с;

m = 0,36- су өтімі коэффициенті;

H – су ағар табалдырығындағы ағын, м.

Егер, су ағар табалдырығы суға батыңқы болса, оның ұзындығына қатысты максималды есептік су шығынын мына формуламен табылады:

Мұнда: f=0,97 – жылдамдық коэффициеті;

h – су ағар табалдырығының кіре беріс учаскесіндегі су тереңдігі;

z – су ағар табалдырығының алдындағы және үстіндег су деңгейінің айырмасы. Судың тереңдігін h=H-z деп қабылдауға болады. Су деңгейінің айырмасын мына формуладан табуға болады:

3. Сумен жабдықтау жүйелері және схемалары. Су құбыры ғимараттарының құрамы - Елді мекендерді, өндіріс орнын және басқа да объектерді өз қажеттіліктеріне байланысты сумен қамтитын саланы сумен жабдықтау деп атайды. Суды алу тұтынушыға дейін тасымалдау қажетті су сапасына дейін тазарту ғимараттарының кешенін сумен жабдықтау жүйесі деп атайды. Сумен жабдықтау жүйесінің классификациясы: 1) тұтынушылардың түрлеріне қарай шаруашылық-ауыз су жүйелері, ауыл шаруашылық, өндірістік, өрттік, т.б.; 2) мекен-жай түрлеріне қарай қалаларды, елді-мекендерді, өндірістерді сумен жабдықтау жүйесі; 3) мекен жайлардың қамтылу санына байланысты топтасқан және аудын аралық жергілікті бір мекен жай үшін; 4) суды пайдалану ретіне қарай тікелей ағатын, айналмалы, қайтармалы; 5) қабылданған табиғи су көздері бойынша жер беті су көзін қолданатын жүйелер; 6) судың жіберілуіне қарай өзі ағатын, арынды, араласқан. Сумен жабдықтау жүйесінің мақсаты табиғи су көзінен суды алу тұтынушылардың қоятын талаптарына сәйкес тазарту, қамтамасыз етілетін объект аумағына жеткізу және жеткілікті мөлшерде су тарату. Негізгі элементтер: 1) су алу ғимараты, қабылданған табиғи көзінен су алу үшін; 2) сорғыш бекеттер, берілген шығында, берілген биіктікке суды қажетті арынмен беру; 3) суды өңдеу және тазарту ғимараттары, бұл су тұтынушының сы сапасына қоятын талабына дейін табиғи суды тазарту; 4) су өткізгіштер және су құбыры торабы, бұл суды су тұтынушы объектісіне жеткізу және суды үйлестіріп тарату үшін қолданылады; 5) сақтаушы және реттеуші сыйымдылықтар, ол сумен жабдықтау жүйесінің жұмыс режиміне сәйкес суды реттеу үшін және қажет мұқтаждарға суды сақтау үшін қолданылады.

4. Елді мекендерді сумен қамтамасыз ету үшін су көздеріне қойылатын талаптар - талаптар Әр су тұтыну түріне байланысты су сапасына әртүрлі талаптар қойылады. Судың әртүрлі қажеттіліктерге жарамдылығы оның физикалық, химиялық және биологиялық көрсеткіштеріне байланысты. Халықты сумен қамтамасыз ету әрбір елді мекен мен қаланың басты міндеті.Таза ауыз судың болмауы аурудың ең басты себептерінің бірі.Сонда да әлем халқының жартысына жуығы ауыз судың сенімді көздерімен қамтамасыз етілмеген.Елді мекенді сумен қамтамасыз етуге халықтың суды тікелей пайд‑мен (ішу, тамаққа), тұрмыстық мақсатқа (кір жуу,тазалау) пайд, қала көлігінің, құрылыс мекемелерінің мүдделерін қанағаттандырулар кіреді.Су тұтынушы ретінде елді мекенді бірқатар ерекшелігі бар:ең бірінші, су сапасына, оның физикалық қасиетіне ж химиялық көрсеткіштеріне қойылатын ең жоғ талаптар.Ауыз су шаруашылық су құбырларының суға деген сұранымы ең жоғ мөлшерде санитарлы‑гигиеналық талаптарды қанағаттандыратын ж а суларымен қамтамасыз етілуі керек.Елді мекенді сумен қамт етудің тағы бір ерекшелігі‑ су пайд мөлшері тәулік бойы тұрақсыз да жыл бойы тұрақты.

Су сапасына қойылатын негізгі талаптар:

1. суды ақаба сулармен орналасуынан кейін оттегі ертіндісін, мөлшері жылдық кез келген уақытында түскі сағат 12-ге дейін алынған сынамада, 4 мг/л аз болуы тиіс;

2. 20⁰С –да оттегінің биохимиялық қажеттілігі – ОБҚ (БПК) (органикалық заттардың биохимиялық тотығуына қажет оттегі мөлшері); 3 және 6 мг/л аспауы тиіс, су қоймалар және ағын суларға бірінші және екінші категориялы;

3. судағы жүзімді заттарды құрамы 0,25 және 0,75 мг/л аспауы тиіс, су қоймалар және ағын сулар үшін тиісінше бірінші және екінші категориялы;

4. судың иісі және дәмі 2 балдан жоғары болмауы керек. Сонымен қатар, су балық етіне жағымсыз дәм және иіс бермеуі тиіс;

5. су қоймадағы немесе ағын судың суы өндірістік және коммуналдық ақаба суларымен араласқаннан кейін, қышқылдық 6,5≤рН≤8,5 аралығында болуы тиіс;

6. түсі су бағанының 20 және 10 см аспауы керек, сәйкесінше су қойма және ағын суларға бірінші және екінші категориялы;

7. адамдар мен жануарлар зиянды жер ететін улы заттар концентрациясы жіберілмейді;

8. су қойма бетінде (жүзіп жүрген) қалқып жүрген қоқыс болмауы тиіс (минералды майлар, пленка және т.б.)

9. ауру қоздырғыштар (тудырғыштар) жіберілмейді (ауру тудыратын бактериялары бар ақаба сулар);

10. су қоймаға және ағын суға түрлі суларды жібергенде су температурасы 30⁰С жоғары (жаз айында судың максималды температурасымен салыстырғанда) болмауы керек;

11. минералды тұнба 1000 мг/л көп болмауы қажет, сонымен бірге хлорид – 350 және сульфат – 500 мг/л болуы қажет.

5. Көлтаманды суармалау дегеніміз не? - Көлтабанды суарма дег-көктемде ТҚтың ылғалдылығын арттыру үшін қар суын бөгеу әдісі.Көктемгі қар суының жолына палдар мен бөгеттер жасалып,олардың жоғ жағында қар сулары бөгеліп,көлтабандар п.б.Көктемде еріген қар суы тікелей көлтабанда сақталып, не оларға каналдар арқ жіберіледі.Әдетте көлтабандар табиғи шөптер мен а.ш. дақ-ын суару үшін қолданылады. Табиғи шөптерді суарғанда суару нормалары ж сумен толтыру ұзақтығы ол-ң биолог-қ ерекшелік-не сәйкес болулары керек.А.ш.дақыл-ы егілген көлтабандарды сумен толтырғанда ТҚтағы су қорын өсім-ң өсу дәуірі кезеңінде сумен толық қамтамасыз ететіндей етіп жасауы керек.Көлтабанды суарма а.ш.дақ-ы мен табиғи шөп-ң өнімділігін біршама көтереді(бұршақ тұқымдастар -3-6 есе,сүрлемдік жүгері -3-4 есе,бидай -1.5-3 есе); ол қуаңшылық аудандарда еңістігі 0.001-0.002 тегіс қар суы мол болатын жерлерде қолданыладыКөлтабанды суармалау кең тараған аудандар:Қазақстан,Еділдің арғы беті,Солтүстік Кавказ ж Батыс ж Шығыс Сібірдің далалы аймақтары.Көлтабанды суарманың жақсы жақтары:қаржының аз жұмсалуы,жүйелі суарумен салыстырғанда оның құрылысын салу мен пайд-ң жеңілдігі;ондағы құрылыстар санының аз болуы ж оларды пайд-ң оңайлығы,суды көтермей-ақ жоғары жатқан жерлерді суару мүмкіншілігінің барлығы.Сонымен бірге, ТҚ дымқылдығын көбейту үшін қар суының ұсталып қалуынан ТҚ эрозиясы азайып,ішкі су алмасу күшейтіледі.Көлтабанды суарудың кемшілігіне оны тек қызылсу жүрген кезде ғана болатындығы,ТҚтың дымқылд-ң біркелкі болмауы, суару көлемінің ағатын су мөлшеріне қарай өзгеріп тұруы,көлтабан-ды тек еңісі аз жерлерде ғана ұйымдастыруға болатындығы;Көлтабандар табиғи ж жасанды, уақытша ж тұрақты, тайыз ж терең толтыратындарға бөлінеді.Табиғи көлт жердің табақша тәрізді төмендеген жерлерінде не өзендердің су жайылатын алқаптарында жасалады.Жасанды тұрақты көлтаб су тоқтатқыш палдармен су жібергіш құлақтары бар плотиналар жүйесінен тұрады.Осылардың арқасында учаскелерге қызыл суды жайып жіберіп,мезгілінде оларды судан босатады.Уақытша көлтаб суды екі жаққа айырып тұратын жоталарда ж жазық баурай-ң жоғ жақтарына кішірек, жыл сайын жаңартылып отыратын, палдарды сумен тайыз толтыратын ж терең толтыратын көлтабандар

БИЛЕТ№ 2

1. Гидростатикалық қысым және оның қасиеттері. Гидростатиканың негізгі заңы. Қысым түрлері. . Гидростатикалық қысым, түрлері және қасиеттері.Негізгі заңы. Тыныштық қалпында жатқан сұйықтық көлемін қарастырып шығамыз және оған Р1, Р2, Р3 күштер әсер етеді. Өз бетімен таңдалған АВСД жазықтығымен көлемді жарып, ойша көлемнің жоғарғы бөлімін кейін алып тастаймыз. Сонда а нүктелі орталығымен w ауданына Р1, Р2 және Р3 күштерге эквивалентті Р нүктесі әсер етеді. Бұл күш сұйықтықтың бүкіл көлемінде керік жатса, сұйықтықтың екі бөлінген көлемінің бірі үшін сыртқы күш болып саналады. Сонымен: орташа гидростатикалық қысым. Егер W ауданың шексіз аз шамадан есептесе, формуладан нүктедегі гидростатикалық қысым шамасы табылады. Гидроваликада Р күшін ауданының салмалық немесе жалпы қысым күші деп аталады; Р- белгілі нүктедегі гидростатикалық қысымы немесе гидростатикалық қысым деуге болады. Р-мөлшері - Гидростатикалық қысымның негізі үш қасиетті бар: 1. Гидростатикалық қысымның бірінші қысиеті оның бағытына байланысты: гидростатикалық қысым Рп ауданға нормамен сұйықтық көлемнің ішіне бағыттылған.2. Жан –жақа тараған гидростатикалық қысым шамалары бір-біріне тең болады, . 3. Нүктедегі гидростатикалық қысым өзінің координатына тәуелді

Гидростатиканың негізгі теңдеуі

Гидростатикалық қысымның теңдеуін Эйлер тепе-теңдік теңдеуден шығаруға болады. Оның әр мүшесін dx, dy, dz көбейтіп, бір-біріне қоссақ сонда. Формула:

Немесе .

Гидростатикалық қысымның үшінші қысиетіне бойланысты:

сонда: . Бұл теңдеу сұйықтық статикасының негізгі дифференциалды теңдеуі болып саналады. Егер ρ=const ( сығылмайтын сұйықтық) теңдеуден шығады:

. Дф-күш функциясы;

Күш функциясын потенциал күші десе болады, сонда .

немесе

Қарастырылған мәселенің қорытындысы: Егер сұйықтыққа әсер ететін массалық күштердің потенцалы бір болса, сонда сұйықтық тепе-теңдік қалыпында болуы мүмкін. Егер қысым барлық жерде бірдей P=const болып келетін сұйықтық бетін біркелкі қысымды бет деп атайды, онда негізгі дифференциалды статика теңдеуінен шығарамыз.

Сұйықтық ішіндегі нүктеде толық (немесе абсалют) гидростатикалық қысымның атмосфера қысымынан артық шамасын манометрлік қысым деп атайды. абсалюттік қысымның атмосфералық қысымнан кем шамасы вакууметрлік қысым деп аталады . Инженерлік есептерде қысымның шамасы техникалық атмосфера (от) деп аталатын шамамен өлшенеді: 1ат= 10м. Атмосфералық қысым пьезометрлік және вакууметірлік биіктіктер белгілі вакуум шамасы.

2. Табиғаттағы судың айналымы. Судың теңдестігі. Ылғал айналым немесе су айналымы – гидросфера, атмосфера және жер беті арасында тұрақты ылғал айналым ағынмен жауын-шашыннан, су буынан, кондесациядан құрылады. Түскен жауын-шашынның бір бөлігі қайтадан буланады, бір бөлігі топырақ арқылы сіңіп жер асты суларын толықтырады. Бір территориядағы су арналары мен суаттар жиынтығы гидрографиялық желі деп аталады. Қорытындысында жауған жауын-шашындар қайта мұхитқа жетеді.

Табиғатта келесі су айналымдары байқалады:

1. Үлкен, немесе әлемдік айналым: мұхит бетінен буланған су буы, жел арқылы материкке көшіріледі, жауын-шашын түрінде жер бетіне түседі және ағын арқылы оралады.

Ылғал айналым процессінде судың сапасы да өзгереді: теңіз суы буланғанда тұщы суға айналады және де лас сулар тазаланады.

2. Кіші, немесе мұхиттық ылғал айналым – судың буы мұхит бетінен буланады, жауын-шашын түрінде қайта мұхитқа жауады.

3. Ішкі континенталдық ылғал айналым – су жер бетінен буланып, қайтадан жауын-шашын түрінде жер үстіне жауады.

Жер бетінен булану әлем бойынша 577 мың км³ суға тең. Бұл көлемнен 505 мың км³ әлем мұхитына жатады, ал 72 мың км³ жерге жатады. Әлем мұхитының үстіне түсетін жауын-шашын 458 мың км³. Буланып жатқан ылғалдылықтың молшылығы 47 мың км³, континент пен аралдарға ауа массаларымен көшіріледі. Бұл жылдық көлем өзендерге, батпақтарға, мұздықтарға, жер асты суларға құрылуға жұмсалынады және адам баласының дамуына, өмір тіршілігіне қолданылады. Осы көлем әлем мұхитына оралады, оның ішінде 45 мың км³ өзендер арқылы, ал 2 мың км³ жер асты суларымен мұхитқа жетеді. Судың теңдестігі.Кіріс пен шығыс сулардың ара қатнасы олардың (су қорларының) бір мерзімде өзгерістері байқалып жатқан объекті судың теңдестігі болып аталады.

Жер шарының су теңдестігінің теңдеуін (уравнение) құру үшін әлем мұхитының және жердің кіріс пен шығыс суларының тендестік шамасын жазамыз:

Х₀+Y=E₀; X_C-Y=E,

мұнда Х₀ – ортажылғы мұхиттар мен теңіз беттеріне түсетін жауын-шашындар;

X_C – ортажылғы жер бетіне жауатын жауын-шашындар;

E₀ – ортажылғы мұхиттар мен теңіз беттерінен булану;

Е_С – ортажылғы жер бетінен булану;

Y - ортажылғы өзен алаптарының ағыны.

Теңдестікті қоссақ, келесі байланысты аламыз:

Х₀+Х_С=E₀+Е_С (1.1)

яғни әлем мұхитынан, теңіздерден және континентердің беттерінен буланған су көлемі, бүкіл әлем бетіне жауған жауын-шашынның көлеміне тең.

Судың теңдестігін баяндайтын математикалық формула су теңдестігінің теңдеуі деп аталады. Бұндай формуланы белгілі су объектіге (көл, су қойма ж.т.б.), өзен алабына, гидрологиялық аймаққа, мемлекетке, материкке және жер шарына қолдануға болады.

Су теңдестігінің теңдеуі материя сақтау заңын білдіреді, ал жер шары үшін су теңдестігінің компонентерінің байланысын білдіретін (1.1. кесте) теңдеу. Жоғарыда айтылған булану мен жауын-шашынның цифрлы мәліметтер су көлемінің бірлігімен, метеорологияда әдетте бір мерзімде жауған жауын-шашынның су қабатының биіктігінің бірлігімен анықталады (сурет 1.1.).

1.1. сурет - Әлемдік су айналымы.

3.Су пәрменді қондырғылардың сұлбаларын келтіріңіз, оларға сипаттама беріңіз, қолдану салаларын айтыңыз. Су пәрменді қондырғыларына электр энергетика саласындағы су электр және су жинақтау электр стансаларында пайдаланатын гидравликалық турбиналар, насостар, айналмалы гидромашиналар, сонымен қатар, өндірістік процесстерде, құрылыс, тасымал жүйесінде, коммуналдық-тұрмыстық және ауыл шаруашылығы салаларында кеңінен пайдаланатын гидравликалық машиналар жатады.

Су пәрменді қондырғылардың негізгі элементтері.

1. Су пәрменді қондырғылардың негізгі элементтерінің орналасуы.

2. Су пәрменді қондырғылардың жер асты бөлігінің биіктік және жазықтық жобалық орналасуы.

Су пәрменді қондырғылар негізгі және көмекші энергетикалық құралдардан, су жеткізуші және шығарып әкетуші энергетикалық имараттардан тұратын өте күрделі кешен болып есептеледі:

Қандай-да болмасын ағынды өзен суы қозғалыс кезінде нақтылы жұмыс атқарады. Ағынды өзен суының (1.1 сурет) I – I және II – II көлденең кесінді аралығындағы ұзынды L-ге тең учаскесіндегі жұмыс мөлшерін табамыз. Д. Бернулли теңдеуіне сәйкес I – I және II – II кесінділеріндегі меншікті энергиялар келесі теңдеулердегідей болады: м ұнда, g - меншікті салмақ күші, g = rg (r - тығыздық) - жазылу ретімен меншікті қысым энергиясы, орналасу биіктік энергиясы, кинетикалық энергия коэффициенті, орташа жылдамдық.

Бұл энергиялардың айырмасы 1Н сұйықтықң I – I кесіндісінен II – II кесіндісіне ағып ауысқан кездегі жұмысқа тең болады. Егер екі көлденең кесінділер бірдей болса, және деп қабылдауға болады. Сонда аталған 1Н сұйықтың атқарған жұмысы:

мұнда Н_уч - I – I және II – II аралық учаскінің су деңгейлерінің биіктігінің айырмасы

(тегеуірін), м.Егер I – I көлденең кесіндіден 1с өтетін ағынды су шығыны Q_р м³/с, ал салмақты су шығыны gQ_р Н/с болса, онда осыған сәйкес 1 с атқарылатын жұмыс, яғни Вт - пен өлшенетін су ағынының қуаты келесідей болады:

N_уч = gQ_рН_уч, Вт.

g = 9,81× 1000 Н/м³ теңдеуін пайдалансақ, жоғарыдағы формуланы КВт өлшемімен келесі түрде анықтаймыз:

4. Қандай мақсатпен су пәрменді қондырғылардың жұмыстық режимі реттеледі. Турбинаның жұмыстық режимі қандай қондырғымен реттеледі. . Су пәрменді қондырғыларының жұмыстық режимі, реттеу жолдары. Су пәрменді қондырғылардың іс тәртібі су электр стансаларында (СЭС) электр энергиясын пайдалану, ал насос стансаларында ағынды су шығынын пайдалану тәртібіне байланысты болады. Су пәрменді қондырғылардың белгіл

уақыт аралығында негізгі көрсеткіштерінің (N^СЭС және Q_нс) пайдалануға сәйкес өзгеруін су пәрменді қондырғыларының іс тәртібі деп атайды.

Су пәрменді қондырғылардың жұмысын реттеудің негізгі міндеті оның негізгі көрсеткіштерінің (N^СЭС және Q_нс) әрбір берілген шақтағы уақыт мезгіліндегі өзгерімді пайдалану графигіне сәйкестігін сақтау болып табылады. Бұл негізгі міндет су пәрменді қондырғыларының ағынды су шығыны (Q_спқ) реттеу жолымен орындалады:

- гидротурбиналар үшін

Н_есеп және h_т әрбір уақыт мезгілінде тұрақты болғандықтан олардың қуатын N_т өзгерту ағынды су шығынын Q_сэс өзгерту арқылы іске асырылады, демек N_т=f(Q_т). Турбиналардың ағынды су шығынын реттеуге турбинаның қуатын автоматтық түрде реттейтін арнайы механизм қолданылады. Генераторға жүктеме куаттың пайдалануға байланысты өзгеруіне қарамастан генератор білігінің айналым жиілігінің санының тұрақтылығын қамтамасыз ету турбина жұмысын реттейтін механизмнің атқаратын міндеті болады.

Реттеуші жүйесінің жұмысы келесі тәртіппен жүргізіледі:

- электр энергиясын пайдалану азайған кезде генераторға түсетін жүктеме азайып, роторға әсер ететін кедергі күші кішірейеді де ротордың білігінің айналым жиілік саны n үлкейеді. Осы кезде ротордың білігінде орналасқан басқарушы орган – Уатт реттеуші қондырғысының бекітілген салмақты заттары центрден тепкіш күштің өсуі салдарынан бірінен-бірі қашықтайды да өзінің қозғалысымен орындаушы және реттеуші органдарға – бағыттаушы аппараттың (БА) қалақшаларының жабылуына сигнал береді. Бағыттаушы аппарат (БА) қалақшалары керекті мөлшерде жабылып турбинаның ағынды су шығынын Q_т азайтады;

- бағыттаушы аппараттың қалақшаларының тиісті мөлшерде жабылуы генератордың қуатын электр энергиясын пайдалануының азаю қуатына тепе-теңдікке келтіреді. Гидротурбина деп қозғалыстағы судың энергиясын механикалық энергияға өңдеп айналымдағы жұмыстық доңғалақ білігі арқылы генераторға беретін қозғалтқышты атайды. Қазіргі гидротурбиналар ағынның энергиясының жұмыстық доңғалаққа берілу сипатына байланысты екі класқа бөлінеді: реактивтік және активтік.

Реактивтік турбиналар деп жұмыстық доңғалағы артық қысымды су астында болатын және оның иілген қалақтарына бір мезгілде берілетін ағыстардың реактивтік қысымы арқылы айналдырылатын турбина аталады. Горизонтал немесе вертикал (тік) білікке қондырылған айналымдағы жұмыстық доңғалақ электрлік генераторды іске қосады. Жұмыстық доңғалақтан өтетін судың меншікті толық энергиясы қысым және кинетикалық энергиялар қосындысына тең, яғни:

, (6.1)

мұндағы, р – артық қысым, Па; U – сұйықтық ағысының жылдамдығы, м/с.

Жалпы жағдайда, ағынның турбина қалақтарындағы әсері жылдамдық өсімінен пайда болатын реактивтік қысымға және ағын бұрылысындағы центрден тепкіш күштер қысымына байланысты.

Көп тараған реактивтік турбиналарға радиал – осьтік (РО) және бұрылмалы – қалақшалы (БҚ) турбиналар жатады. Бұл топтағы проперлік турбиналар (ПТ) сирек қолданылады.

РО турбиналардың жұмыстық доңғалағының қалақтары шеңберге қатаң қондырылады (6.1 а сурет). Ал ПР турбинаның қалақтары – төлкеге (6.1 б сурет).БҚ турбинаның қалақтары тегеуірінге және шығынға байланысты, максималдық пайдалы әсер коэффициентін қамтамасыз ететіндей, шетмойынға бұрылмалы болып қондырылады (6.1 в сурет). Бұрылмалы – қалақшалы турбиналардың түрлері: бір шетмойынға екі қалақ орнатылған турбина (6.1 г сурет); диагоналдық турбина (6.1 д сурет).

Суармалау каналдарындағы су шығынының өзгерісі қалай ұйымдастырылу керек? Суармалау каналдарындағы су шығынының өзгерісі, бірқалыптылықты ұйымдастыру. Каналдардағы судың шығын болуы өте зиянды, өйткені олар ыза суға қосылып өте құнды суарылатын жерлердің батпақтануына ж сорлануына әсерін тигізіп,суару жүйесінің КПДсын кемітудің салдарынан су көздерінен алынатын судың мөлшерін көбейтумен бірге,бас саға құрылыстары мен канал-ң ж ондағы құрылыстардың өлшемдерін жоғарылатады, ал суарудың жаңбырлату әдісін қолданғанда жұмсалатын энергия көбейеді ж суару жүйелерін салу ж оларды пайд үшін жұмсалатын қаржы көбейеді.Сондықтан каналдардағы су шығынын болдырмау шараларын әрдайым қолданып отыру керек.Су шығынымен күресу суару жүйесін пайд ж құрылыстар салу шаралары арқ жүргізіледі; пайд шараларына егісті күні-түні каналдар мен танаптардан суды ағызып жібермей суару; каналдардың үздіксіз жұмыс істеуі не шығын қосындылары аз болатындай үйлестіріле жұмыс істеуі, каналдарды мезгілінде жөндеп ж оларды арам шөптерден тазартып отыру; каналдар арқ өтетін су мөлшері тездетілмей ж олар өте биік тіректерсіз жұмыс істеуі жатады;Су пайд жұмыстары дұрыс ұйымдастырылғанда суару танаптарында су шығынын болдырмаған ж күні-түні суаруды ұйымдастырған жағдайда суару жүйесінің КПД-сы бір мезгілде жұмыс істейтін каналдардың су шығынына байл б-ы.Фильтрация мен құрылыстық шаралар арқ күресуге: каналдардың ұзындығын мүмкін болғанша қысқарту;көлденең қималары мен қырын көріністеріне сай, суды аз мөлшерде шығын жасайтын каналдарды салу; канал жүргізілетін ТҚ арнасының фильтрация коэф-ін кеміту; фильтрацияға қарсы төсемелер ж су өткізбейтін экрандар салу; Суару жүйе-ң каналдарының КПД шамасы белгіленген мөлшерден кем ж каналда фильтрация коэфф-ті өте мол болғанда (тәул 0.1м-ден көп) олардан су сүзілуі шығынын кеміту үшін сүзілуге қарсы арнаулы шамалар қолданады. Каналдарда фильтрация шығынын болдырмау үшін: каналдарға монолитті бетоннан, темірбетоннан, асфальттан, тастан ж балшықтан жасалған фильтрацияға қарсы төсемдер төсеу; Фильтрацияға қарсы шараларды гидрогеологиялық жағдай-ға,канал ұзындығына ж өлшемдеріне, ТҚтың фильтрациялық қасиеттеріне,су шығынын кеміту шамасына ж қандай жерг материал барлығына қарай қолданылады.Белгіленген сүзілуге қарсы күресетін шараларды техника эономикалық есептер арқ дәлелдейді.Ал сүзілуге қарсы шаралардың экономикалық тиімділігі төменгі көрсеткіштермен анықталады:шығыннан сақталған су мөлшерімен;жұмыс істеу мерзімі;құрылысты механикаландыру мүмкіншілігі;жұмсалатын қаржы,материалдар ж еңбек ресурстары; күрделілік дәрежесі ж пайд, жөндеу ж қайта қалпына келтіру құны; Каналдың КПД-ң керекті мөлшерін қамтамасыз ететін шараларды төменгі тәртіппен таңдайды.Әдеттегі жағдайда пайд-тын, ешқандай сүзілуге қарсы шара жасалмаған каналдан су шығынын төмендегідей анық-ы: Q_бр; Содан кейін каналдың жобаланған КПД мөлшерін анықтайды.(((Фильтрацияға шығын болатын су мөлшерін кеміту процесін төменгі формула арқ есептейді: каналдар арқ жіберілетін судың _нт мөлшері өзгермеген жағдайда ; каналдар арқ жіберілетін Q_бр мөлшері өзгермеген жағдайда ; )))

БИЛЕТ № 3

1. Жоспарлы суды пайдалану дегеніміз не және оның мақсаттары қандай? - Суармалы дақылдарды күтудегі а.ш жұмыстардың барлығының қарқыны мен сапасы ең бірінші, мезгілімен жоғары сапалы суару жүргізумен анықталады.Дақылдарды суару мен трактормен жер жыртуды өңдеуді жүргізуді, жоғары өнім алуға бағытталған, бірыңғай кешенді жұмыстарды ретке келтіру үшін шаруашылықтағы су пай-ды дұрыс жоспарлаудың маңызы зор. Жоспаралудың негізгі шарттары: шаруашылыққа келетін су толығымен пайдаланылуы керек. Сулы ресурстарды қорғау мен пайдалануды мемлекеттік жоспарлаудың тапсырмаларымен төмендегілерді қамтамасыз ету болып табылады:

• елді – мекендердің ішу және тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандыруын

ескеру арқылы суды пайдаланушылар арасындағы суларды таратудың ғылыми негізі;

- суларды қорғау және олардың ластануының алдын – алу;

Сулы ресурстарды қорғау мен пайдалануды мемлекеттік жоспарлау үшін сушаруашылық баланстары, суларды қорғау мен кешенді пайдалану сұлбалары жасалады, сол сияқты экономика салалары мен өндірістік күштердің таралуы мен дамуы сұлбасының құрамына сулы ресурстарды қорғау мен пайдалануды болжау жасалады

2. Елді мекенді сумен қамтамасыз ету проблемалары айналымы. Судың теңдестігі - Ылғал айналым немесе су айналымы – гидросфера, атмосфера және жер беті арасында тұрақты ылғал айналым ағынмен жауын-шашыннан, су буынан, кондесациядан құрылады. Түскен жауын-шашынның бір бөлігі қайтадан буланады, бір бөлігі топырақ арқылы сіңіп жер асты суларын толықтырады. Бір территориядағы су арналары мен суаттар жиынтығы гидрографиялық желі деп аталады. Қорытындысында жауған жауын-шашындар қайта мұхитқа жетеді.

Табиғатта келесі су айналымдары байқалады:

4. Үлкен, немесе әлемдік айналым: мұхит бетінен буланған су буы, жел арқылы материкке көшіріледі, жауын-шашын түрінде жер бетіне түседі және ағын арқылы оралады.

Ылғал айналым процессінде судың сапасы да өзгереді: теңіз суы буланғанда тұщы суға айналады және де лас сулар тазаланады.

5. Кіші, немесе мұхиттық ылғал айналым – судың буы мұхит бетінен буланады, жауын-шашын түрінде қайта мұхитқа жауады.

6. Ішкі континенталдық ылғал айналым – су жер бетінен буланып, қайтадан жауын-шашын түрінде жер үстіне жауады.

Жер бетінен булану әлем бойынша 577 мың км³ суға тең. Бұл көлемнен 505 мың км³ әлем мұхитына жатады, ал 72 мың км³ жерге жатады. Әлем мұхитының үстіне түсетін жауын-шашын 458 мың км³. Буланып жатқан ылғалдылықтың молшылығы 47 мың км³, континент пен аралдарға ауа массаларымен көшіріледі. Бұл жылдық көлем өзендерге, батпақтарға, мұздықтарға, жер асты суларға құрылуға жұмсалынады және адам баласының дамуына, өмір тіршілігіне қолданылады. Осы көлем әлем мұхитына оралады, оның ішінде 45 мың км³ өзендер арқылы, ал 2 мың км³ жер асты суларымен мұхитқа жетеді. Судың теңдестігі.Кіріс пен шығыс сулардың ара қатнасы олардың (су қорларының) бір мерзімде өзгерістері байқалып жатқан объекті судың теңдестігі болып аталады.

Жер шарының су теңдестігінің теңдеуін (уравнение) құру үшін әлем мұхитының және жердің кіріс пен шығыс суларының тендестік шамасын жазамыз:

Х₀+Y=E₀; X_C-Y=E,

мұнда Х₀ – ортажылғы мұхиттар мен теңіз беттеріне түсетін жауын-шашындар;

X_C – ортажылғы жер бетіне жауатын жауын-шашындар;

E₀ – ортажылғы мұхиттар мен теңіз беттерінен булану;

Е_С – ортажылғы жер бетінен булану;

Y - ортажылғы өзен алаптарының ағыны.

Теңдестікті қоссақ, келесі байланысты аламыз:

Х₀+Х_С=E₀+Е_С (1.1)

яғни әлем мұхитынан, теңіздерден және континентердің беттерінен буланған су көлемі, бүкіл әлем бетіне жауған жауын-шашынның көлеміне тең.

Судың теңдестігін баяндайтын математикалық формула су теңдестігінің теңдеуі деп аталады. Бұндай формуланы белгілі су объектіге (көл, су қойма ж.т.б.), өзен алабына, гидрологиялық аймаққа, мемлекетке, материкке және жер шарына қолдануға болады.

Су теңдестігінің теңдеуі материя сақтау заңын білдіреді, ал жер шары үшін су теңдестігінің компонентерінің байланысын білдіретін (1.1. кесте) теңдеу. Жоғарыда айтылған булану мен жауын-шашынның цифрлы мәліметтер су көлемінің бірлігімен, метеорологияда әдетте бір мерзімде жауған жауын-шашынның су қабатының биіктігінің бірлігімен анықталады (сурет 1.1.).

1.1. сурет - Әлемдік су айналымы.

3. Ауылшаруашылық дақылдарының суармалау режимі - А.ш.д-ын суарудың саны,мерзімі мен суару норма-ың мөлшерінің жинағы суару режимі д.а.С.Р-ін жобалағанда дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайд-тын суының жалпы мөлшері мен ауыспалы егістегі әр дақыл үшін суару ж суармалау норма-ың мөлшерін ж суару мерзімі мен санын анықтау, гидром-ль гр-ін жасап, суару режимін су көздері реж-імен сәйкест-еді.Жобаланған С.Р-і топыраққа қолайлы су, ауа, жылумен қамтамасыз етіп, ыза су-ң деңгейін көтермей, Т.Қ-ң сорлануына жол бермеуі керек.А.Ш дақыл-ң пайд-ын су мөлшері олардың даму кезеңінің ұзақтығына,сыртқы жағдай-ға(күн,темп,су,қорек,ауа) ж дақыл-ң түрі мен сорт-ң биолог-қ ерекшел-іне,байл.б-ы.Өсім-ң даму кезеңінің әр шағында су пайд. мөлшері әр түрлі б-ы.Мыс, астық тұқыдас дақылдар суды түптену ж масақтану кезеңінде, мақта егісі гүлдену кезінде көп пайд.Дақыл-ң пісу кезеңінде суды пайд. азайып,аяқ шенінде мүлде тоқтайды.Өсім-ң суды пайд. мөлшері әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады ж ол су-ң тапшылығымен ауа темп-ң ж өсім-ге жарық түсу мөлшер-ң көбейетін мерзімі-түс кезінде өте мол б-ы.түнде керісінше.Өсім-ң суды пайд. ж оның тиімділігін транспирациялық коэфф, су пайд. ж буланудың жалпы мөлшері арқ байымдайды.Транспирац. коэфф.деп өсімдік-ң 1т құрғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақ,жапырақ,тамыр,дән) суының мөлшерін айт.Ал суды пайд коэфф деп ТҚ бетінен буланатын ж 1ц товарлы өнім (дән,шиті мақта,жеміс,картоп,шөп) жасау үшін жұмсалатын су-ң мөлшерін айт.Шаруаш. жағ-да ТҚ құнарлығы мен дақылдарды баптау агротехникасы жоғ болған сайын ж өнім молайған сайын бұл коэфф-ң мөлшері азая береді.

4.Ашық ағынның қимасының меншікті энергиясының анықтамасы, графигі. Айнымалы (сынақ) тереңдік - Ағының үлесті энергиясы деп қандайда бір горизонталь өске қатысты кезкелген қима үшін,берулли теңдеуі бойынша анықталатын үлесті энергияның толық қорын айтады.Мысалы ағынның 1-1 жане 2-2 қималар үшін энергия теңдестігін былай жазуға болар еді

E₁=E₂+h_w

Мұндағы h_w ағыстың бойыме өсіп отырады, демек ағнның үлесті энергиясы E₂ рқашан үздксіз кеміп отырады.

Қиманың үлесті энергиясы деп, сол қиманың ең төменгі нүктесі арқылы үргізілетін салыстыру азықтығына 0-0 қатысты алынған анықталған ағынның үлесті энергиясын айтады.Демек ағын бір қимадан екінші қимаға өткенде өзінің кеңістіктегі жғдайын өзгертіп отырады.

Үлесті энергия ағын бойында өсіп, немесе кеміп отырады. Бірқалыпты қозғалыс кезінде ол өзгеріссіз қалады.

В.Д.Журиннің ұсынысы бойынша ағынның күйін сипаттайтын санды кинетикалық параметр (П_к=aQ²B/gw³) деп атайды .Егер П_к< болса, ағын жайбарақат күйде П_к=1 болса ағын алмағайып күйде П_к> 1 болса ағын бұырқанған күйде болады.

aQ²B/gw³=aV²w²B/ gw³= aV²B/gBh= aV²/gh

бұл өлшемсіз өрнекті Фрудтың бегі саны деп атайды

Ғr= aV²/gh

Ағынның кезкелген еүйі үшін а=1 сондықтан Фруд саны

Ғr= V²/gh

Өте енді арна қималары үшін Фруд санын гидравликалық радиусты пайдаланып та жазады.

Фруд саны ағын қимасындағы екі еселенген үлестікинетикалық энергияның сол қимадағы үлесті патенциалдық энергияға қатынасын көрсетеді.

5. Су қойманың батиграфиялық сиппаттамалары - Су қоймасының негізгі сипаттамаларына су беті ауданы мен ( ) су көлемінің (V) деңгейге немесе тереңдікке (h) қатынасының тәуелсіздігіне байланысты немесе қисығын , су қоймасындағы су беті ауданының қисығы деп атайды, немесе қисығын , су қоймасының көлемдер қисығы деп атайды. Көбіне бұл қисықтарды бір графикке тұрғызады және оларды батиграфикалық қисықтар деп атайды. Статистикалық және динамикалық көлемдер болады. Су қоймасындағы судың беткі ауданы горизонталь болып болжаммен есептлінсе, онда оны статистикалық көлем деп атайды. Егер көлемді су қоймасының деңгейінің қисықтығын ескере отырып анықтаса, онда оны динамикалық көлем деп атайды. Су қоймасының ауданының қисығын тұрғызу үшін үлкен масштабты топографиялық карталар қолданылады. Судың әртүрлі деңгейіне сәйкес келетін су коймасының су беті ауданын (су бетін горизонталь деп қабылдайды) планиметриялау жолымен анықтайды. қисығын тікбұрышты координаталарда тұрғызады: ордината осіне тереңдікті немесе (h) су деңгейін (Н) белгілейді, абцисса осіне ауданды ( ) белгілейді. Су деңгейі ұлғайған сайын су бетінің ауданыда үлкейеді

Билет№ 4

1. Эндогендік геологиялық процестер. Магматизм. Метаморфизм. Жер сілкінісі. Эндогендік процестердің салдарынан жердің терең қойнауындағы сұйық магма жоғары көтеріліп,жер бетін жетпей суып,кристалданып интрузивтік таужыныстарын құрайды.Кей жағдайларда магма жер бетіне төгіліп,шала кристалданған эффузивтік таужыныстары пайда болады.Эндогендік геологиялық процестер қатарына-магматизм,метаморфизм,тектоника әрекеттері жатады. Магматизм -жердің ішкі геосфераларында өтетін күрделі эногендік геологиялық процесс және жер қыртысының қалыптасуында алатын ролі орасан зор.Бұған дәлел жер қыртысын құрайтын таужыныстарының 95%-ы магмалық процестердің әрекеттерінен пайда болуы.Бұл процесс магманың жер қыртысында болмаса жердің терең қойнауларында пайда болып,жоғарғы қабаттарға жылжу барысында температура мен қысымның күрт төмендуінен кептеліп қалып,кристалдық денелер түрінде магмалық таужыныстарының түзілуімен аяқталады.Магманың құрамында жер қыртысын құрайтын химиялық элементтердің барлығы да кездеседі. Метаморфизм-эндогендік процесс.Ағылшын ғалымы Ч.Лайелдің (1825) ұсынысымен “метаморфизм” термині ғылымға енді(.Грекше “метаморфоз”-өзгеріске ұшырау ).Нәтижесінде таужыныстары алғашқы түр-сипатын жоғалтады,дәлірек айтсақ жердің терең қойнауларында әр түрлі термодинамикалық жағдайларда (жоғары қысым және температура,ыстық термальды ерітінділер) таужыныстарының минералдық құрамы,құрылымдық және текстуралық құрылысы өзгеріске ұшырап,қайта кристалданады.Кейде таужыныстарының минералдық құрамы аздап өзгергенімн,оның жалпы химиялық құрамы бұрынғысынша сақталуы мүмкін.Ал басқа бір жағдайларда кейбір элементтер(оның алғашқы құрамын құрайтын) сыртқы ортадан ауысқан басқа бір элементтермен орын алмастырып,таужынысының құрамы едәуір өзгереді.Олардың текстуралық және құрылымдық өзгерістері қайта кристалдану әрекеттеріне байланысты байқалады.Бұл әрекеттердің барысында таужыныстары әдетте қатты күйінде сақталады.Ал терең қабаттарда жүретін метаморфизм әрекеттері олардың толық балқуымен сипатталады. Жер сілкініс-жердің даму тарихында апат туғызатын табиғи құбылыстардың бірі .Жер қыртысын құрайтын заттарға (қатты күйдегі тау жыныстарына) өте қысқа уақыт аралығында үлкен күшпен (сығым күші) әсер еткен жағдайда,олар тез арада морт сынған болар еді.Ал,ұзақ уақыт бойы әсер етсек,онда жер қыртысынан созылып немесе иіліп әр түрлі қатпарлар түзілер еді.Кейбір жағдайларда бұл әрекеттер жер бетінде серпімді күшті тербеліс немесе жер сілкінісін тудырады.

2. Гидротехникалық ғимараттардың негізі. Топырақ грунты көрсеткішінің қасиеттері. Табиғи су қорларын пайдалануға (өзендер, көлдер, теңіздер жер асты сулары) немесе қоршаған ортаны судың зиян әсерінен сақтап қалуға (кішірейту) жағалаулардың жуылуын және сел ағындарынан қорғауға тағайыдалған құрылғыларды ГТҚ деп атайды.

Гидротехникалық құрылымдарды топтастыру:2.1.1 Жылғалардың және тоғандардың түріне байланысты:-өзендердегі, мұхиттардағы, көлдердегі немесе тоғандардағы, ішкі жүйелердегі немесе тармақтардағы және жер астындағы.-тармақты мелиоративтік құрылымдар:а) реттеушілер (реттеуіш, су шығарғыш, суды бос ағызғыш және тасалағыш, су бөлігіштер);б) су өткізгіштер (дюкерлер, акведуктер, құбырлар, нөсер өткізгіштер және т.б.).в) қиыстырғыштар (құламалар, тезағаралар және т.б.).2.1.2 Жылғалар және тоғандардың бір-бірімен әрекеттестік жағдайлары және орындалатын функцияның сипаттамаларына байланысты:-су тежеуіштер (бөгеттер, бөгеттшелер және т.б.);-су өткізгіштер (каналдар, құбырлар, туннельдер, науалар);- су алғыштар (су алатынқұрылымдар);-су ағызғаштар (су ағарлар, тереңдіктері су ағызғаштар, су жібергіштер).2.1.3 Мақсатына байланысты:-жалпы мақсаттардағы құрылымдар (су тежеуіштер, су өткізгіштер, су ағызғыштар және реттеушілер);-арнайы құрылымдар (каналдар, сорғы станциялары, ГАЭС және ГЭС ғимараттары, деривациялық каналдар және туннельдер, теңестіруші резвуарлар, кеме қатынасатын шлюздер, кеме жайлар, толқын сындырғыштар, бөрене жібергіштер, балық өткізгіштер, балық көтергіштер, балық өсіретін тоғандар, су алғыштар, коллекторлар, тазартқыш станциялар, қорғайтын бөгетшелер, нөсер өткізгіштер).Өзіндік (ГТҚ) пайдалану жағдайларына байланысты екі топқа бөлінеді, тұрақты және уақытша. Бұл жерде уақытша ГТҚ тек қана құрылыс кезінде немесе тұрақты ГТҚ жөндеу кезіндегі пайдаланылатын құрылымдар жатады.Тұрақты ГТҚ жататындар:

1. Негізгі құрылымдар (бөгеттер, бөгетшелер, су ағызғыштар, туннельдер, құбырлар, ГЭС ғимараттары және т.б.).2. Болмашы (вспомогат.) құрылымдар (жөнделетін қақпақтар, кеме қатынайтын шлюздердің палдары, жағалауды бекітетін және мұздан қорғайтын құрылымдар)

Топырақ грунты көрсеткішінің қасиеттері.Грунтар табиғи жағдайда әр түрлі іріліктердегі бөлшектерден тұрады. Сүзілу есептерінде грунтардың гранулометриялық құрамының интегралдық (қосынды) қисығы пайдаланылады, онда бөлшектер фракцияларға бөлінеді және үлгіге алынған массадан пайызбен көрсетіледі.Біркелкілік емес коэффициенті төмендегідей қатынастармен анықталады:

немесе . Қабат аралық коэффициент келесі қатынаспен есептеледі: , (4.4)мұндағы d – қарастырылып отырған грунттың бөлшектерінің диаметрі, см;..Д – сол грунттың қабатымен жанасқан грунттың бөлшектерінің диаметрі, см;

3.Су тұтыну. Су тұтыну режимі және нормалары. . Су тұтынушылардың негізгі түрлері. Сумен жабдықтау жүйелерін жобалағанда су мекенжайдың қандай қажеттеріне және оны қандай көлемде және қандай сапада тұтынатынын анықтап алған жөн. Ол үшін суды тұтынушылардың түрлерін толық қамтып, олардың судың көлеміне және сапасына қоятын талаптарын анықтау керек. Су, әрине , әртүрлі қажеттерге жұмсалады, бірақ соның бәрін қамти келе оны төрт топқа жіктеуге болады; 1. Тұрғындардың шаруашылық-ауыз су қажеттеріне жұмсалатын су шығыны. Бұл топқа жұмысшылардың жұмыс уақытында тұтынатын су шығындары да жатады. 2. Елді мекендер мен өнеркәсіп орындарын тазалықта сақтауға, газон, жасыл алқаптар мен көшелерді жуып - себуге кететін , яғни абаттандыруға жұмсалатын су шығыны. 3. Өнеркәсіп орындарында өндіріс мұқтаждарына қолданылатын су шығыны4. Өрт сөндіруге кететін су шығыны. Су, бұлардан басқа сумен жабдықтау жүйелерінің өз мұқтажына да пайдаланылады…Халықтың ауыз су қажеттілігіне , шаруашылығына жұмсалатын су таза және мөлдір болуы тиіс. Оның құрамында жұқпалы аурулар тарататын бактериялар , зиянды заттар және дәмі мен иісі жағымсыз болмауы тиіс.

Су тұтыну нормалары. Әдетте, тұрғындардың ауыз суға жұмсалатын су шығыны қаладағы тұрғындар санына байланысты болады. Сондықтан, тәуліктік су шығынын анықтау үшін бір адамға бір тәулікке кететін су мөлшерін білсек жеткілікті, яғни су тұтыну нормасы деп уақыт аралығында белгілі бір қажеттілікке жұмсалатын су шығынын айтады. Тәулік бойынша суды пайдалану басқаруға келмейтін, кездейсоқ процесс болғандықтан, тәуліктік су тұтыну нормасын сумен жабдықтау жүйелері бар басқа елді мекендердің су тұтыну тәжиербесінен алынған мәліметтер негізінде қабылдауға болады. Ондай мәліметтер құрлыстық нормалар және ережелерде (СНиП) жинақталып берілген. Су мөлшерінің ең көбі оңтүстік аймақтарда, ал ең азы солтүстік аймақтарда алынады. (кесте 2.1)

Тұрғын үй аудандарының абаттандыру дәрежесі	Су қолдану нормасы, л/тәу q
1-дәреже. Ішкі су құбыры және сарқан су шығарушы құбырмен жабдықталған, шомылатын астауы жоқ үйлер	125-160
2-дәреже. 1-дәреже + шомылатын астау және жергілікті сужылытқышпен жабдықталған	160-250
3-дәреже. 2-дәреже + орталықтандырылған түрде ыстық сумен жабдықталған	350-350

4. Периодты шаймалы тұндырғыш: конструкциясы, гидравликалық есебі Периодты шаймалы тұндырғыш - өндірістік тастанды суды жинайтын жасандықорқойма. Мұнай кәсіпшіпіктерініңтастандысулары мұнаймен біргежербетінешығарылғанминералдылығыжоғарықойнауқатсуларыболыптабылады. Бұларқайтаданөнімдігоризонттарғаайдалуытиіс. СолсудыңТұндырғыштары 0,4-0,7 МПа қысымдағыарынды, атмосфера қысымындағыарынсызболыпажыратылады. Арындыпериодты шаймалы тұндырғыш ұндырғыштардыңсыйымдылығы 100 және 200 м³, арынсыздікі 100-10 000 м³ болады. МұнайменжәнемеханикалыққоспаларменластанғансуларТұндырғыштарғаберіледі, оданәрітазартылған су кәсіпшіліккеайдамаланады да, қойнауқатқақайтаданайдалыпенгізіледі.Периодты шаймалы тұндырғыш  – ақаба сулардан түпке тұнатын не қалқыма салынды және майлы заттектерді гравитациялық жіктеп белуге арналған имарат. Тұндырғыш ақаба суды кейін биологиялық тазарту керек болатын жағдайда алдын ала тазарту үшін немесе ақаба судан механикалық қоспаларды ғана ажыратып алу санитариялық тұрғыдан жеткілікті болғанда дербес имарат ретінде қолданылады. Арналу мақсатына қарай тұндырғыштар бірінші реттік және екінші реттік болып бөлінеді. Бірінші реттік тұндырғыштар ақаба суларды биологиялық тазарту имараттарына дейін, екінші реттіктері одан кейін орнатылады. Құрылымына байланысты тұндырғыштар горизонтальдық, вертикальдық, радиальдық және диагональдық болып сараланады. Вертикальдық және диагональдық тұндырғыштар тәулікте өнімділігі 1015 мың текше метрге дейінгі, ал горизонтальдық тұндырғыштар 10—15 мың текше метр, радиальдық тұндырғыштар тәуліктік өнімділігі 20 мың текше метрден астам тазарту станцияларында қолданылады.

5. Ауылдық канализацияның негізі. Сарқынды суды тазарту. 3.Ауылдық жерлердегі канализация негізі Сарқынды суды тазарту. Шаруашылық ауыз су жүйелерінде суды тазалауға арналған ғимараттар әр мемлекеттің 2874-82 стандартына сәйкес судың сапасын қамтамасыз етуі қажет. Бұл жағдайда су тазалау процесіне мынадай операциялар кіреді: 1)суда бар қалқыма заттарды каогуляндыру үшін суды реагенттердің ерітіндісімен баптау, ал каогуляция процесіне кедергі ететін табиғи судың сілтілігі төмен мағынасында суға әк немесе соданы қосып сілтілігін жоғарылату керек. 2) реагентті тазаланатын сумен араластыру, оны 1-2 мин аралығында араластырғышта жасайды; 3) коагулянттың жапалағы пайда болуына жағдай жасау, бұл процесс жапалақ пайда болатын камерада 6-30 мин аралығында өтеді. 4) қалқыма заттар және бактериялар тұндыру жолымен суды мөлдірлету; суды мөлдірлету процесі тік және көлденең тұндырғыштарда немесе суды қалқыма тұнбада өткізу принципіне негізделген мөлдірлеткіштерде өтеді. 5) суды аяғына дейін мөлдірлету және бактерияларды ұстап қалу үшін сүзгілерде сүзу процесі; 6) судағы бактерияларды толық жою үшін хлорлау немесе озондаумен зарарсыздандыру, ол үшін арнайы хлоратор немесе озонаторлар қолданылады. 7) сүзілген суға аммонизаторлар арқ. аммиак қосу; оны суда хлорфенолдық иіспен дәмі барда қолданылады, ал гидробиологиялық факторлармен пайда болған дәм мен иісті ұнтақты активтік көмір қоспасымен кетірген жөн. Мал шаруашылығы өндірістік кешенді және фермаларды сумен жабдықтау жүйесі су көзі түріне байланысты. Су көзіндегі су сапасына, одан суды алу жағдайларына байланысты мал шаруашылығы өндірістік кешенді және фермаларды сумен жабдықтау жүйесінің ғимараттар құрамы анықталады: су қабылдағыштар, 1-ші және 2-ші су көтергіш сорғыш бекеттері, суды тазарту және зарарсыздандыру ғимараттары, арынды реттегіш сыйымдылықтар және су таратушы торап. Көп жағдайларда мал шаруашылығы өндірістік кешені мен фермаларды сумен жабдықтау жанында орналасқан елді-мекенмен бірге сумен қамтамасыз ететін біріккен сумен жабдықтау жүйесі арқылы іске асады. Бірақ ондаған және жүздеген мың бас малдары бар ірі мал шар-ғы кешендері үшін, яғни үлкен су шығыны жұмсалатын кешендерде бөлінген сумен жабдықтау жүйесін қолдану мүмкін. Үймереттің ішінде суды беру және тарату біріккен су құбыры арқылы жүргізіледі, яғни шаруашылық ішетін су өндірістік және өртке қарсы су бір құбырмен беріледі. Мал шар-ғы өндірістік кешенді және фермаларды жабдықтау үшін әр түрлі технологиялық процестерге байланысты ыстық су қажет болады. Ыстық суды дайындау үшін су қыздырғыштар қолданылады.

Сарқынды су деп тұрмыстық, өнеркәсіп және т.б. қажеттерге пайдаланып, әртүрлі қоспалармен ластанып өзінің алғашқы химиялық құрамы мен физикалық қасиеттерін өзгерткен суларды және елді мекендермен өнеркәсіп орындарының пайда болған жаңбыр суымен көшелерді жуған суларды айтады. Пайда болуы, түрі және қоспалардың сапалық сипаттамасына байланысты сарқынды сулар тұрмыстық су, өнеркәсіп суы және жаңбыр суы деп 3 категорияға бөлінеді. Суды әкету жүйелері сарқынды судың 3 категориясын бірге немесе бөлек ағызуына байланысты жіктеледі: жалпы ағызатын, бөлек ағызатын, жартылай бөлінген және қыйыстырылған түрлері болады. Жалпы ағызатын жүйеде ластанған судың барлық түрін бірге бір құбырмен әкетеді. Бөлек ағызатын жүйе екі түрге бөлінеді: толық бөлінген және толық бөлінбеген. Толық бөлінген жүйеде екі немесе бірнеше су әкету торабы болады. Олардың әр қайсысы лас судың жеке түріне арналады. Жартылай бөлінген жүйеде кем дегенде екі су әкету су торабы болады.

БИЛЕТ № 5

1. Жазық қабырғалардағы сұйықтықтың қысым күшін анықтау. Қысым эпюрі - Суйыққа батырылған жазық фигураға әсер етуші абсолютік қысым күші фигура ауданы мен оның ауырлық орталығына түсетін абсолюттік гидростатикалық қысым шамасының көбейтіндсіне тең.

P_o=P_ат болса онда былай жазылады

P_абс=w(P_ат+pgh)

Техникада жазық немесе қисық қабырғаларға сұйықтықтың әсер етуші қысым күшін анықтау есептері жиі кездеседі. Бұған мысал-жазық немесе цилиндрлік, сфералық қақпақтар, конус және шар тәрізді клапандар құбырлар, бактардың, цистерналардың цилиндрлік қабырғалары, газголдер және т.б.

Жазық қабырғаларға әсер етуші артық (манометрлік) гидростатикалық қысымның жиынды күші ылғалданған ауданның ауырлық орталығындағы артық (манометрлік) қысым шамасының қабырғаның ылғалданған ауданының көбейтіндісіне тең:

Р=ρ_сω=γh_сω

Мұндағы, ρ_с-жазық қабырғаның ылғалданған өз ауданының ауырлық ортасындағы (центріндегі) артық (манометрлік) қысым,

h_с- ылғалданған ω ауданның ауырлық ортасының орналасу тереңдігі;

γ = ρg- сұйықтықтың меншікті салмағы.

Сұйықтықтағы гидростатикалық қысымның өзгерісін қысым эпюрі деп аталатын графикпен өңдеуге болады. Ол үшін қысымды, бағыты қысым бағытымен бірдей, ал өлшемі қысым шамасына пропорционал вектор деп түсіну керек. Эпюрді сұйықтық жағынан ауданның әр нүктесіне нормал (перпендикуляр) бағытпен қысым шамаларын қабылданған масштабпен өлшеп тұрғызу керек. Мысалы, көлбеу қабырғаға абсолюттік (толық) қысым үшін р_арт.i=γh_i шамаларға тең перпендикуляр тұрғызып, олардың аяқ жағынан сызықтармен қоссақ, осы қысымдарға сәйкес абсолюттік және артық қысымдар эпюрлерін тұрғызамыз. Сонымен қабырғадағы абсолюттік гидростатикалыққысым эпюрі трапеция, ал артық гидростатикалық қысым эпюрі ұшбұрыш түрінде болады.

Ыдыстың жазық горизонтал түбіндегі артық гидростатикалық қысым эпюрі тіктөртбұрыш болады, өйткені h=Const, p=γh=Const.

Қисық қабырғадағы артық гидростатикалық қысым эпюрі жоғарыда айтылған ережемен тұрғызылады және қисықсызықты ұшбұрыш болып өңделеді.Паскаль заңы

Тыныштық қалыптағы сұйықтықтың екі нүктесі үшін гидростатиканың негізгі теңдеуін жазайық:

Енді сұйықтықтың тепе-теңдік (тыныштық) қалпын бұзбай бірінші нүктедегі p₁ қысымды ∆р₁ шамаға өзгертейік. Онда екінші нүктедегі р₂ қысым ∆р₂ қысым шамасына өзгеруі мүмкін.

Сонымен, тыныштық қалыптағы сұйықтық көлемінің, осы қалпын бұзбай, кез-келген нүктесіндегі қысым шамасын өзгертсе, онда осы сұйықтық көлемінің басқа нүктелеріндегі қысым сондай шамаға өзгереді. Бұл тұжырымды Паскаль заңы дейді

2. Жердің және Қазақстан Республикасының су қорлары - Жер шарының жалпы ауданының 510 млн.км2, әлем мұхитына 361,3 млн.км2, келеді, немесе 71%. Жер бетіндегі су қорлары өзен ағындары түрінде әлем мұхитына кұйылып жатса. оларды шеткі ағының облыстары деп санауға болады (78%). Жер беті тараулары, әлем мұхитына шығатын ағындарға ие болмаса, ішкі ағынның облыстары деп аталады (22%). Жердің жалпы су қорлары 1386·106 км3 (2.1 - кесте). Бұдан жалпы тұщы су көлемі 35·106 км3, яғни 2,5 % айналасында. Тұщы су қорларының пайызы аз болғанмен адам баласының өміріне, іс-тіршілігіне манызы зор. Ең қарқынды өзен сулары қолданылады, олар басқа су объектілеріне қарағанда су айналым арқылы тез қайта қалыптасады. Тұщы су қорларының пайызы өзендер бойынша 0,006%- ті құрайды. Жыл сайын қайта құрылып жатқан табиғи жер асты су қорлары белсенді мен шамалы белсенді су алмасу зоналарының өзендерге құйылып жататын жылдық жер асты ағынына тең. Жер шары бойынша өзендердің жер асты су қорларының шамасы 30% жақын. Қазақстан Республикасының су қорлары Біздің мемлекетіміздің қайта құрылуына байланысты су қорлары шектеулі деп санауға болады. Су қорларының географиялық орналасуы континенталдық құрғақ ауа райы және жер бедері ерекше қалыптасуына және режиміне бағыттайды, су қорларының территория бойынша және жылдық маусымдар бойынша бір қалыпсыз таралуына себебін келтіреді. Мемлекетті сумен қамтамасыз етудің негізгі мәселесі су қорының жартысынан астамы (үстінгі су қорлары) шекараның ар жағында құрылуында болып отыр. Жер асты сулары үстінгі су қорлары сияқты территория бойынша бірқалыпсыз таралуына байланысты сапа бойынша әр түрлі болып байқалады. Қазақстандағы су қорларының орташа шамасы 100,5 км3/ж құрайды, оның ішіндегі 56,3 км3/ж Республика территориясында құрылады, ал қалған 44,0 км3/ж көршілес мемлекеттерден ағылып келеді. Мысалы: Қытайдан – 18,9, Өзбекістаннан – 14,6, Ресейден – 7,5 және Қырғызстаннан – 3,0 км3/ж. Соңғы 30...35 жылдардың мерзімінде орта көпжылдық өзен ағыны 25 км3/ж көрсеткіштен көп байқалады, бұның негізгі себебі шектес территориялардан ағылып келетін шекаралық су қорларының азаюы. Қазақстан Республикасының өзен ағынының қорлары: Р50%=100,5 км3/ж, Р90%=58,2 км3/ж яғни 50% қамтамасыздықта немесе орташа сулылығы болғанда Республикада 100,5 км3/ж құрылады, ал сулылығы аз жылдарда (90% қамтамасыздықта) 58,2 км3/ж қалыптасады.

3. Гидроэлектрлік станцияның гидротурбинасының қуаты қалай анықталады - Гидравликалық турбинаның қуаты. Турбина арқылы өтетін ағынды су шығыны Q м³/с болса, ал салмақты су шығыны rg Q Н/с болғандықтан турбина арқылы өтетін сұйықтан 1 с уақытта турбина қабылдайтын қуат келесіге тең болады: N_сұй = rg QН Вт.

Бұл қуат бүтіндей турбинаның білігіне берілмейді, өйткені гидравликалық турбинаның өзінде энергияның кемуі орын алады да, ол турбинаның пайдалы әсер коэффициентімен h_Т (ПӘК) сипатталады: h_Т = N_Т/N_ж ,

мұнда Nт – турбина білігіндегі пайдалы қуат. Сонымен, турбинаның қуаты:

N_Т = rg QНh_Т , Вт

Көпшілік жағдайда турбина тығыздығы r = 1000 кг/м³ тең таза тұщы сумен жұмыс істейтіндіктен және g = 9,81 м/с², ал 1000 Вт = 1 КВт теңдіктерін ескеріп, келесі турбинаның қуат формуласын табамыз:

N_Т = 9,81 QНh_Т , КВт

Бұл формулада Q - м³/с, Н – м бірлік өлшемдерімен қабылданады, сонда N_Т КВт бірлік өлшемімен есептелінеді. Бұл формула су электр стансаларын (СЭС) жобалауда және турбиналарды есептеуде өте жиі қолданылады.

4. Жайлымдарды суландыру және суғару - Жайылымдарды сумен жабдықтаудың бірқатар өзіндік ерекшеліктері бар. Олар жайылымдардың аумақты жерлерді алып жатуы, жайылатын малдардың бір орнында тұрмай жүріп тұруы, малдардың мезгілдер бойынша суарылуы, судың жаз айларында ғана қажеттігі. Қазақстанда жайылымдар 180 млн. га аймақты алып жатыр, сонд-н оларды сумен жабдықтаудың маңызы зор. Жайылымдарды сумен жабдықтауды ұйымдастыру үшін аймақты мал жайылатын участкалар және мал тұратын қоршауларға бөлу қажет. Әрбір участкаларды өз алдына жеке суару орны жасалады. Жайылым участкалардың ауданы суару радиусымен ерекшеленеді. Суару радиусы дегеніміз су ішетін жерден малдар шаршамай және қоңы төмендемей бара алатын қашықтық.

Жайылымдарда жылдың әр мезгілінде және тәуліктің әр сағатында суды пайдалану әр түрлі, жоғарғыда көрсетілген нормалар арқылы судың тәулік орташа шығынын анықтауға болады. Бірақ су пайдалану жекелеген тәуліктерде және сағаттарда тәуліктік орташа шығыннан ауытқып кетеді. Сондықтан, су пайдаланудың тәуліктік және сағаттық біркелкі еместік коэффициенттенрін енгізеді.

Ауыл шаруашылығындағы жайылымдарды сумен жабдықтау үшін жер беті және жер асты су көздері қолданылады. Жер беті суларының ішінде өзен сулары қолайлы, өйткені олардағы су шығыны жайылымды сумен жабдықтауға қажетті су шығынынан артық. Сондай-ақ, көл, тоған, су қоймаларындағы сулар қолданылады. Бірақ, олар көп жағдайларда әртүрлі ластануға ұшыраған, ондағы су сапасы сумен жабдықтау жүйелері үшін жарамсыз болып келеді.

Сондықтан, жайылымдарды сумен жабдықтау үшін жер асты суларын қолдану өте қолайлы. Оларды жер бетіне құдықтар және ұңғымалар арқылы шығарады.

Жайылымдарды сумен жабдықтауда су сапасына қойылатын талаптар: Мал суаратын су, тазалығы бойынша ауыз суынан төмен болмауы қажет. Қазақстанның шөлді аймақтарында қолданылатын судың минеральдығы қойлар үшін – 5 г/л дейін, ірі қара ал үшін – 2-4 г/л дейін, жылқы үшін – 1 г/л дейін болуы мүмкін.

5. Артезиандық жерасты сулары және оларға тән ерекшеліктер, пьезоизогипс

карталарын салу әдістемесі - Артезиан сулары деп суөткiзбейтiн қабаттар аралығында орналасқан және гидростатикалық қысымда болатын сулы горизонттардағы қабатаралық сулар. Артезиан сулары сулы горизонттан жоғары қысыммен көтерiлсе, “фонтанданған” ұңғыма болады.

Арынды сулардың деңгейін пьезометрлік (егер жердің бетінен жоғары жатса – оң, жердің бетінен төмен жатса – теріс), ал сулы қабаттың жабындысынан пьезометрлік деңгейіне дейін көтерілген су деңгейінің биіктігін – сулы горизонттың жабындысы үстіндегі арыны деп атайды. Сол сияқты артезиан қабатының жату тереңдігі, оның қалыңдығы, таралу ауданы, арын аумағы, қоректенуі мен арылуы болады. Қабатаралық сулардың арыны, негізінен, жерасты суларының қоректену аумағының таралу аумағынан алыс болуына байланысты. Артезиан суларының ерекшелiктерi:

1) қабатаралық арынды сулар - жоғарғы және төменгi жағынан сутіректермен шектелген горизонттар мен кешендер;

2) артезиан суларының қоректену және арын пайда болу аумағы мен олардың таралу аумақтары бiр бiрiнен үлкен қашықтықта болуы;

3) артезиан сулы горизонтын ашқан кезде, су деңгейi кейде жер бетiнен жоғары болады да, су фонтандайды;

4) артезиан суларының режимi грунт суларының режимiне қарағанда орнықтылау, оларға жербетi факторлары өте аз әсер етедi;

5) Артезиан сулары қиманың жоғарғы бөлiгiнде тұщы, тереңдеген сайын минералдылығы артады да, олар тұзды немесе тұздық болады.

БИЛЕТ№ 6

Кұрметті гос экзамен тапсырушы. Бірінші сұрақ жоқ деп ойлап қалма. 4 сұрақ екеуі бір

2. СРКП негізгі принциптері Су ресурстарын кешенді түрде пайдалану принциптері. Қазіргі заманғы сушаруашылық кешен келесідей негізгі принциптары қанағаттандыруы керек:

1. кешенге қатысушылардың суға деген сұранысын сан жағынан да, сапа жағынан да қамтамасыздандыру.

2. табиғи жағдайлардың нашарлауын болдырмай, су ағыны мен су қойманы ластану мен сарқылудан қорғау.

3. кешеннің барлық қатысушыларының неғұрлым жоғары экономикалық тиімділігін қамтамасыз ету.

4. сушаруашылық имаратының толық қанды пайдалануының қарапайым да, сенімді жүйесіне кепіл болып, айтарлықтай ұзақ мерзім қызмет етуін қамтамасыз ету.

Айта кету керек, сушаруашылық кешенінің барлық қатысушыларының сұранысын қанағаттандыру өте қиын, өйткені олар айтарлықтай қарама-қайшы болып, оны кейде бір уақытта шешу мүмкін емес. Мысалы, су көлігі үшін су жолын ашу кезеңінде кеме жүзу тереңдігі керек, ал осы кезде суландыру үшін ең көп су қажет болады. Ұқсас мысал ретінде, гидроэнергетикасы мен балық шаруашылығының мүдделерінің сай келуін айтуға болады.