2.4. Тауарлар жеткізілімінің базистік жағдайлары

Сауданың терминдерді талқылаудың халықаралық ережесі Инкотернс немесе жеткізілімнің базистік жағдайлары халықаралық саудада ерекше орын алады. Олар әр елден сату-сатып алу келісімшарттарын жасауға келген келісім шарт агенттері тасымалдауға, қаптауға, сақтандыруға, тауарларды кедендік рәсімдеуге сонымен қатар тауардың сатушыдан сатып алушыға өтердегі тауардың кездейсоқ қаза болу қатер мен тауардың бұзылу сәтінджегі құнын бөлуге байланысты өздерінің құқықтары мен міндеттерін біркелкі білуі үшін арнайы құрылған .

Сыртқы экономикалық операцияларды жүргізуінде фирмалар мен кәсіпорындар жөнелтуішінің базистік шарттарын талқылайды, себебі бұған тауардың құны ғана емес, сонымен қатар тауарды қабылдаушы импорттаушыға (сатып алушыға ) жөнелтуші –экспорттаушыдан (сатушыдан) қауіптің өту сәті де тәуелді. Жөнелтілімнің базистік шарттары тауарды сату-сатып алу келісімшартына тараптардың құқытары мен міндеттеріне қатысты сұрақтарға таралады – ИНКОТЕРМС тауардың жауапкершілігі мен келісімшарттың бұзылуына байланысты сұрақтарды қарастырмайды.

ИНКОТЕРМС-тің кең таралуы, осы ережелерді халықаралық сауданың ұдайы өзгеріп тұратын тәжірибесіне икемдеп енгізетін үкіметтік емес беделді ұйым – халықаралық сауда палатасының жасағанымен түсіндіріледі. Алғаш рет ИНКОТЕРМ 1936 ж парижде жарияланған.

Кедендік рәсімдеуге қажет құжаттарды дайындағанда жөнелту шартын ИНКОТЕРМС бойынша көрсету керек. Бартерлік мәмілені куәліктік рәсімдеуге, экспорт пен импортқа лицензия беруге арыз бергенде, кедендік құн декларациясын толтырғанда келісімшарт шартын ИНКОТЕРМС-тің терминдерімен сәйкестендіру қажет. Кейбір елдерде ИНКОТЕРМС-ті қолдану міндетті (мысалы, Украина мен иракта сыртқысаудалық мәміле жасағанда, ал Испанияда импорт кезінде).

Қазіргі таңда ИНКОТЕРМС-те анықтауға мүмкіндік беретін 13 сауданың термин талқылауға берілген:

• Тасымалдау мен сақтандыру, сонымен қатар қапталуға жататын тауарларды қамтамасыз етуге, тиеу – түсіру жұмыстарын атқаруға байланысты тараптардың міндеттемелерді қалап бөлінеді.

• Тауардың сатушыдан сатып алушыға өткен сәттегі бұзылуы немесе қаза болу қаупінің ауысуы

Тауарларды әкелу мен әкетуге үшін, кедендік тазарту, экспорт пен импортқа лицензия алуға байланысты тараптардың міндеттемелері қалай бөлінеді.

• Ұсынылған құжаттар мен тауар жеткізілімінің туралы сатып алушының хабарландырма жасау тәртібі.

Сыртқы саудадағы әріптестер келісімшартты жасасу кезінде міндеттемелерді толықтыруға немесе өзгертуге, өздерінің мүдделерінің есебінен сол не өзге ИНКОТЕРМС жөнелтілімінің жағдайларын тараптардың таңдауына болады.

ИНКОТЕРМС-тің терминдері өзіндік нақты бағыттары бар 4 түрі базисті дәрежелерге топтанған. Олар жүкті жіберу әдісін анықтайтын бастапқы әріптері бойынша ажыратылады.

ИНКОТЕРМС-тің бірінші тобы – EXW (exworks) – “зауыттан” (франкті-кәсіпорын) сол ретте тауар зауытта сатушыға ұсынылады және сол кезден бастап сатушыдан сатып алушыға қауіп ауысады, баға –бруттасы шығын тасымалдарына қосылмайды.

Жеткізіліп жағдайларын сатушының тауарды жеткізуіне байланысты минималды міндет төлемдерін қарастыратын «Е» тобына енгізеді. Сатушы тек тауарды өзінің кәсіпорында немесе келісімшартпен белгіленген жерде беру керек, осыдан кейін қауіп пен тауарға байланысты басқа да шығындарды сатып алушы өз мойнына алады. «Е» тобы жеткізушіге көп басымдық беретін бір ғана ЕХW терминін қосады, себебі бұл жағдайда келісімшарттың шарты бойынша сатып алушы қапталған дайын тауарды жеткізушінің зауытында алып кетуі тиіс. Тауардың қаупімен құны нақты зауытта жүзеге асады. Сонымен қатар тауар құны шектелген, себебі тиеу-түсіру, тасымалдауға байланысты шығыннан байыды және шығындар мен сақтандыру жарнасы төленбейді. Сатып алушы көліктен қамтамасыз етілмейді, тасымалдаушыға, жүкті сақтандыруға, кедендік алымдарға, жүкті тиеу-түсіруге байланысты және асулық жүктердегі қоймаға сақтағаны үшін төлемдерді сатып алушы өз мойнына алады.

Сатып алушының міндеті шарттарды қабылдауы төмендегі міндеттемелер тізілімен байланысты болуы мүмкін:

- егер сатушы портқа, шекараға, серіктестері аймағы арасында аз қашықтыққа жеткізуге көлігі болмаса;

- туындаған жағдайды, сатып алушының елінің заңдары мен салттарын, әсіресе кедендік ережелерін толық белгілегенде;

- контрагенттердің елдерімен шекарасы алшақ болған жағдайда немесе тасымалдау барысында үлкен дәрежеде қауіп туғызатын бірнеше шекаралар болғанда.

Сатып алушыға берілген тауарларды жеткізілім жағдайлары мынадай жағдайларда тиімді болуы мүмкін:

• көршілес елде ұқсас сыртқы саудалық заңнамалар мен кедендік алымдармен жіберілгенде;

• егер жақын қашықтыққа тасымалдауға жеке көлігі болса;

• егер оны тауардың минималды құны қанағаттандырса немесе қосымша шығындардан құтылуға мүмкіндігі болса;

• егер ол кіші және орта көлемді тауар партиясына, тасымалдау мен сақтандыруға байланысты шығындарды азайта алса;

• өзіндік тасымалдауда тауардың қаза болуы мен бұзылуына байланысты қауіптің аз болуы.

ИНКОТЕРМС-тің келесі тобы «франко»-«F» жағдайын өзіне қосады.

• FAS – free alongside ship – кеме бортында еркін бойлауы. Тауар жөнелтуші портының бойында жатыр немесе жіберушіге дайын.

• FOB - free on board – борта еркін (.... тиеу портты нұсқаумен ).

Тауар жүзеге асатындай жүру портында кеменің бортына жүктелген.

• FCA - free carrier - франко-көліктік фирма – тасушы (тармақты нұсқаумен). Көлiк кәсiпорынға тауардың берiлуi нақты шарт орында болады.

Жоғары айтылған жағдайларда, тауарды тасушыға берген кезде сатушыдан сатып алушыға тәуекел мен шығындардың өтуі орындалады.

F тобына қосылған жабдықтау шарттарымен, сатушы сатып алушыға тасымалдауға арналған тауарды, сатып алушының талаптарымен сәйкес, жеткізуі қажет, осыдан кейін барлық тәуекелдер сатып алушыға өтеді. Ал сатушы өз есебіне экспорттық лицензияны алу керек, және егер қажетті болса, тауарды шығаруға арналған барлық кеден нысаншылықтарын орындау керек.

Жүк тиеу орынға дейін көлік шығындары мен тауардың кездейсоқ опат болған немесе бұзылған тәуекелдің төлеуін, керек кезде тексеру шығындарын, қоймаға жинауын,кемежайға(FAS ), кеменің бортына (FOB)немесе тасушының қоймасына(FCA) күйін өзгерту (жүк тиеу түсіру жұмыстары) шығындарының төлеудерін жабдықтаушы жүзеге асырады. Ірі порттың маңайында жіберуші табылған кезде тараптар FAS пен FOB шарттарын шарт бойынша қайтадан талқылайды, осы кезде сатып алушы басқа континентте дислокациялай алады. Тасымалдау кезінде FCA шарттарымен әріптестер, әдеттегідей, бір континентте тұрады, ал жүктің тасымалдауын жаяу жолымен жүзеге асыруға болады.

Экспортпен айналысатын адам көрcетiлген шарттардың қолдану артықшылығын көредi :

• сатып алушыға дейін қашықтықтың ұзақтығы кезінде (әсіресе мұхит пен теңіздерден өткен кезде), ол болса жүкті сақтандыру жұмысында қосымша шығындарды талап етеді.

• тауарларды үлкен тәуекелі бар өлкелерiне тасымалдау кезде(әскери әсерлерінен, ерекше қылмыстектi аудандарынан, сапасыз жолдарынан жiберу жағдайда );

• портты қалалары немесе сенiмдi көлiк-экспедициялық фирмалардың жақын орналасу жағдайында;

• негiзгi көлiк және жүктi сақтандыру төлеуiне арналған қосымша шығындарын төмендету үшiн.

Сатып алушы F тобының шарттарына келесі жағдайда келіседі:

• егер ол негiзгi көлiкпен жеткiзу төлеудi минимизациялай алатын болса, мысалы, арзанырақ көлікті қолданып немесе экспортпен айналысатын адамның жүкті жеткізу мен сақтандыру бағаларына қарағанда көлік фирманың қызметтерін төлеу оған жағымдырақ болған жағдайда.

• тауар-жарлық құжаттарына ауыса (мысалы, аккредитивтік немесе инкасса төлеу формада) тауардың толық сомасын толеген жағдайда. Бұл жүкті жана күйінде жеткізетін кепілдік береді, бірақ тауардың сапасына кепілдік бермейді. Осы жағдайда сатып алушы (импортпен айналысатын адам) немесе көлік фирма жіберу бекетінде тауарды жүктеп жіберілуінің алдында беріліс құжаттарымен сәйкес оның комплекттігін тексеруге болады.

ИНКОТЕРМС-тің үшінші тобы - «С» келесi шарттарды қосады :

• CFR-cost and freight ~ құн және фрахт(қабылдаушы портты нұсқауымен). Жіберу портында тауар кеменің жиегіне жүзеге асатындай жүктелді. Тауар кеменің жиегіне өтіп болғаннан кейін сатушыдан сатып алушыға тауарды жоғалту немесе бұзылу тәуекелі болады. Сатушыдан сатып алушыға құнның өткелi кеме қабылдаушы портқа келгеннен кейiн болады (франко-борт пен фрахт).

• -CIF - coat, insurance, freight – құн, сақтандыру, фрахт(қабылдаушы портты нұсқауымен). Тауар Жіберу портында кеменің жиегіне жүзеге асатындай жүктелген кезде, жүктiң сақтандыруы жасалған кезде тауарды жоғалту немесе бұзылу тәуекелінің өтуі болады, сонымен бірге Сатушыдан сатып алушыға құнның өткелi кеме қабылдаушы портқа келген кезінде болады(франко-борт пен фрахт және сақтандыру);

• -СРТ - carriage paid to тасымалдау алдын ала төлеген(тағайындалу орынды нұсқауымен). Сатушыдан сатып алушыға тауардың опат болу немесе бұзылу тәуекелінің өтуі Тауарды жүру орнында бірінші көлік фирмаға жіберілу кезінде болады. Кұнының өтуі тауар тағайындалу орнына жеткен кезде болады.

• -CIP - carriage and insurance paid to - тасымалдауы мен сақтандыруы алдын ала төленген(тағайындалу орынды нұсқауымен). Сатушыдан сатып алушыға тәуекел мен кұнының өтуі СРТ шартымен сияқты, бірақ көлік сақтандырудың төлеуін косуымен болады.

Осы топтың ИНКОТЕРМС шарттары жіберілу келісімдерін ойлайды, демек сатушы жүкті жіберіп, негізгі көлікпен тасымалдауы (CFR , СРТ) мен жүк сақтандыру(CIP , СIF ) ақыларын төлейді: қабылдаушы портына дейін, қабылдаушы бекетіне дейін.

«С» тобына қосылған жеткізу шарттары басқа топтың шарттарынан айырмашылығы бар. Жеткізудің шарттары тауар сатушымен үйлесімді жерге жеткізіліп қойғанда қолдану кезінде тәуекелдің сатып алушыға өтуі дәл келмейтінінде турады. Және тауардың опат болған немесе бұзылған жағдайда, тауардың жеткізілуі болар алдында сатушыдан сатып алушыға өтеді.

Сатушының міндетіне тауар тасымалдау келісімін және шығарылымға арналған кеден ресімдеуін өз есебімен ресімдеу кіреді.

«D» тобына қосылған шарттар сатушы тауардың үйлесілген жерге немесе шекарадағы қабылдаушы бекетіне немесе импорт еліне жеткізу үшін жауаптылығын білдіреді. Сатушы тауарды осы жерге дейін жеткізуінің барлық тәуекелдері мен шығындарын алып жүру міндетті.

ИНКОТЕРМСтің соңғы тобы – «Д» шарттары – келу шарттары:

-DAF - delivered at frontier шекарада жабдықтау (орындарды нұсқаумен ) сатушыдан сатып алушыға тәуекел мен кұнының өтуі , тауар өзінің жеткізілетін жерінде (шекарада)турған кезде болады;

DES – delivered ex ship - Кемемен жеткізу (белгіленген портты көрсетілуімен) белгіленген портта кеме жүкті түсіруге дайын болғанда құн мен қауіптің ауысуы жүзеге асырылады;

DEQ - delivered ex quay - Кедендік баждарды төлеумен айлақтан жеткізу . айлақта белгіленген портта кедендік алымдардың төленуінсіз тұрған сәтте тауардың құны мен қаупі ауысады;

DDU – delivered duty unpaid - баждар төлемінсіз жеткізілім (белгіленген жерді көрсетілуімен) . тауардың құны мен қаупі тауар айлақта белгіленген портта кедендік баждард төленуінсіз тұрғанда ауысады;

DDP – delivered duty paid - Кедендік баждардың төленуімен жеткізілім ( белгіленген жердің көрсетілуімен). Тауар импорттаушының елінде және кедендік баждар төленіп болған соң тауардың құны мен қаупі сатушыдан сатып алушыға ауысады.

Жеткізілімінің «D» жағдайларын қолданған кезде , тасымалдау және сақтандыру шығындарына, асулық шығындар, кедендік рәсімдеу, қоймаландыру мен кіргізуге байланысты т.б. шығындар қосылады.

Әдетте «D» тобының импортерлерінің шарттары, барынша төлеуге қабілетті және өзіне тауарды жеткізуді ұйымдастыру мен қауіпті қалауы жоқ азаматтар болып табылады.

Тауарларды құрлықтық және теңіздік және сыртқы экономикалық мәмілелердің базистік жағдайларын көрнекілік үшін сызбанұсқа түрінде ұсынамыз (6,7-нұсқа)