2.4. Овда

Руш йылмыште «байки» мут уло. Марлашке тудым кузе кусараш? Манеш-манеш але йомак манаш? Овда нерген ойлымаш-влакым кузе лўмдаш: миф, легенда, йомак, манеш-манеш але вес семын? Тыште легендат, йомакат, манеш-манеш-влакат варналт пытеныт, садлан айста нуным «пучымак» манына.

Пермь крайысе Тляково ялыште тыге ойлат. Овда-влак айдеме гаяк, но чара капан лийыныт. Нуно вынемыште (пещерыште, землянкыште) иленыт. Илемышт гыч иктаж-кушко лектын кайыме годым мемнан рвезе-влак нунын атышєрыштым налын толыныт. А атышєрышт да калакышт (совлашт) ший да шєртньє гыч ышталтыныт. Нуным шолыштмылан овда-влак вес вере илаш кусненыт.

Овда айдеме гаяк, но кужу ўпан, кугу чызан, пўйжє кўртньє гай пе‰гыде. Тудо вуйжым капше гыч кора‰да да тушто тийым кычалеш. Нуно тулым ылыжтен, имньым кушкыжын огытыл.

Овда-влак марий-влак дене марла ойласеныт, тўрлє ка‰ашым пуэныт. Нуно чыла паленыт: е‰ын лўмжым, кушто яндар вўд уло, мыняр кол мурдашке пурен…

Мишкан районысо Тымбай ялыште овда-влак нерген тыге каласкалат ыле.

Ожно марий-влак кечывалвелне овда-влак деч тораште огыл иленыт. Овда кува-влак кужу ўпан, кугу чызан лийыныт. Овда пєръе‰-влак йўдым марий-влакын имньышт дене кудалыштыныт. Эрдене имне-влак пўжалтын, шо‰ешталтын пєртылыныт. Овдам кучаш манын, марий-влак имне-влакым киш дене йыгеныт. Эрдене имне овда дене пырля толын. Марий-влак овдам кыреныт, а тудо сырен да марий-влакым карген, «Имньыдам чаманеда – ялдам йомдареда» манын.

Овда пєръе‰ пуйто кок вуян улмаш. Ик вуйжо той гыч ыштыме лийын, да эше ик вуйжо весышкыже пурен.

Юзо Яшпай овда тукым улеш.

Пўрє районышто илыше марий-влак тыге ешарат. Марий-влак пундышым шелыныт, тушко овдан кидшым чыкеныт да ишкым луктыныт. Овдан кидше ишалтмек, тудым кыреныт. Мыйын шонымаште, тыге пєръе‰ым гына индыраш лиеш.

Пучымак-влакын куныштым (кєргє смыслыштым) палашлан луктыш (вывод)-влакым ышташ кўлеш. Шымлымаш деч вара тыгай луктыш-влак лийын кертыт.

Овда-влакын илемышт марий-влакын воктене верланен, но нуно пе‰гыде кылым кучен огытыл, овда-влак марла ойлен моштеныт, овда ўдырамаш-влак юзо лийыныт.

Овда-влак землянкыште иленыт, марий-влакат, легенда-влаклан ўшанаш гын, 800-1000 ий ожно тыгай пєртыштє иленыт, пєртым ачалыме годым сєремым кучылтыныт (тунам тўрлє ўзгар укелан кєра кугу пєртым чо‰аш йєн лийын огыл); пучымак-влак огыт умылтаре, кузе да кушеч овда-влак шийым да шєртньым погеныт.

Марий-влак овда ўдырамаш-влакым чўчкыдынрак ужыныт, а пєръе‰ыштым – шуэнрак, садлан кызытсе Урал марий-влак овда-влакым амазонкылан шотлат, а Пўрє районышто илыше марий-влак шонат, пуйто овда ўдырамаш-влак азам шочыкташ марий пєръе‰-влакым кучылтыныт, но шочшо эрге-влакым пуштеденыт.

Мемнан кундемыште теле пеш йўштє, садлан овда ўдырамаш-влак куштылго вургемым ке‰ежым гына чиен кертыныт, нунын чызышт да кужу ўпышт койын. Та‰астарена гын, марий ўдырамаш-влак кужу вургемым чиеныт, ўпыштым шымакш але ялук (шовыч) йымак шылтеныт, о‰ыштым петыреныт.

Овда-влак таза кап-кылан лийыныт, тидым кугу чызышт, кужу нугыдо ўпышт, кўртньє гай таза, пе‰гыде пўйышт ончыктат.

Поро койышан, пошкудо калыклан полшаш ямде овда-влак культурышт да койышышт дене марий-влак деч ойыртемалтыныт, садлан южгунам нуным марий-влак умылен огытыл.

Пучымак-влакыште овда-влакын могай кушкылым куштымышт, могай вольыкым ашнымышт, телым могай вургемым чийымышт нерген огеш рашемдалт. Ойыртемже шуко лийын огыл дыр, садлан тидын нерген иктат огеш ойло.

Историк-влакын шымлымышт гыч палена: мемнан кундемышке ожно сарзе-влак илаш кусненыт. Тыштак шєртньым да шийым кучылтшо алан але сармат-влак иленыт. Археолог-влак поян римлянин але византиецын шўгаржым муыныт. Тушто той бляшка киен. Бляшкысе сўретыште военоначальник-влакын шлемыштым пыстыл дене сєрастарыме ончыкталтын. Ме палена, легионер але гвардеец-влакын шлемыштышт имне поч але оржа лийын.

Пучымак ден археолог-влакын материалыштым иктешлаш гын, тыгай икымше гипотеза шочеш: у эран тў‰алтыштыже Спартак вуйлатыме войскан ужашыже, Аппенин да Карпат курык-влакым вончен, мемнан кундемыште илаш тў‰алыныт. Корно мучко таза ўдырамаш-влакым погеныт. Кул-влак паленыт: таза ўдырамаш кужу да нугыдо ўпан, кугу чызан, пе‰гыде пўян лийшаш. Нунын коклашке шукыракше эрзя, марий да удмурт ўдырамаш-влак логалыныт, садлан овда-влак марла кутырен моштеныт, юзо койышан лийыныт.

Овда пєръе‰-влакын шлемышт той гыч ышталтын, сєрастараш оржам але имне почым кучылтыныт. Сарзе, шлемым кудашын, оржам тєрлатен гын, марий ўдырамаш-влаклан кокымшо вуйышто тийым кычалме гай койын.

Кокымшо гипотеза: Марий-влак венгр (мадьяр)-влакым овда манын лўмденыт.

Кумышо гипотеза: поян е‰-влак куснен толыныт Шем те‰ыз да Византий могыр гыч, кушто император-влак толеныт поян е‰-влакым (салтак-влаклан пашадарым тўлыман лийын, а казнаште чўчкыдын окса лийын огыл).