15. Дәріс. Аграрлық сектор экономикасының мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру.

Дәріс мазмұны

1. Агроөнеркәсіп кешенің эк-н мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру алғышарттары

2. Аграрлық сектордың мемлекеттік реттеуінің негізгі қағидалары

3. Аграрлық секторға мемлекеттік қолдау көрсету механизмі

1. Аграрлық сектор – мемлекеттік реттеуді аса қажетті реттеу, нарық жағдайында мем-ті реттеу экономиканың мүмкін коньюктуралық құлдырауына көтерілуіне мемлкеттік түзету енгізіп отыратын делдал ретінде жүргізіледі. Баға белгілеудің мемлекеттік реттеу міндетті бағаға инфляцияның жоғарғы деңгейі болдырмауы керек. Ауыл шаруа-ғы өндірушілерінің қажетті табыстылығын қам-з етуге б/п отыр. Бағаны мемлекеттік реттеу мем-т орг. жүргізілетін және жекелеген тауарлар бағасының әрекет етуші деңгейімен экон-қ және әлеуметтік қарама-қайшыл-ды білу үшін бағаның жалпы деңгейін сақтау немесе міндетті түрде бағытталған шаралар жүйесі ретінде жүргізіледі.

Бағаны реттеу дег-з – бағағ кез келген әсер ету емес (оол мем-т органдарының қандай да бір щараларының нәтижесі болуы мүмкін), ал бағаға оның деңгейіне, жүйесіне және динамикасына мақсатты, сапалы түрде әсер етуі. Экон-қ аграрлық сектор-ң мемлекеттік жүргізілген жалпы тұжырымдамасынан шыға отырып, баға белгілеудің нысандары мен әдістерін анықтау кезінде ауыл шаруашылығы, шикізат пен азық-түлік нарығын, сонымен қатар келісім шарт негізінде орталықтандырылған қорларға жеткізудің бірнеше белгілердді көрсетуі қажет.

Мем-ң а. ш-ғы эк-на араласуы нарықтық қатынастар дамуымен анық-ды. Дерективті түрде бағаны орнату сұраныс пен ұсыныс тепе-теңдік заңын мойындалады. Бағаны мемлекеттік реттеудің жалпы құн қағидаларын пайдалана отырып, құрған яғни бағдарламалық тұрақтандыру және төмендету. Өтпелі кезеңдегі аграрлы сектор эк-н мемлекеттік реттеу жүйесін қалыптастыру мен дамудың алғашарттарына келесілер жатады:

1. Табиғи-климаттық жағд-ң сан алуан түрі

2. Табиғи факторлармен катар нарық жағд-на б-ты болатын бағал-ң тұрақсыздығы

3. А. ш-ғы монополизацияны төмен дәрежесі және ресур. қам-з етуші және қызмет көрсетуші салардағы моноп-ң жоғарғы дәрежесі

4. Ұдайы өндіру процесімен ерекш-ке қарай а.ш. инвестициялау әлсіз тартымдылығы

5. Ауылдың әлеуметтік инфрақұрылының қалыптастыру ерекшелігі

6. А. ш-ғы өнд-ті экологиялау қажет

Республикамыздың агроонеркәсіп ксшені экономиканың аса маңызды саласы және экономикалық дағдарысты жою, тамақ және жеңіл өнеркәсіптерін дамыту, саяси-әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында шешуші рөл атқарады. Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы Қазақстан халқына жолдауында Республика Прсзиденті Н.Ә.Назарбаев: "Ауыл дегеніміз - сайып келгснде, халықтың тұр-мыс салты, мәдениетіміздің, дәстүріміздің, әдет-ғүрпымыз бен рухани тіршілігіміздің қайнары. Осынау саяси-моральдық және әлеуметтік факторлардың өзі-ақ бізден ауылға барынша байсалды қарауымызды талап етеді", -деп атап көрсетті. ("Егемсн Қазақстан" газеті, 30 сәуір, 2002 ж.) Көптеген жылдар бойы өнімді еңбекке ынталандыру тетіктерін жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бірдсн-бір жолы, сөзсіз, осы салада кешенді және жүйелі түрде экономикалық реформа жүргізу еді. Ал оның қалай жүзеге асырылып жатқандығына талдау жасайтын болсақ, ең алдымен нарықтық қатынастарға көшу тактикасындағы орын алған қателіктерді атап өту керек. Бұл ауыл және барлық халық шаруашылығында реформа жүргізудің стратегиялық бағытын жүзеге асыруда қолдан жасалынған қиыншылықтар тудырды. Әуелі көптеген жылдар бойы орталықтан басқару жағдайында қалыптасқан шаруашылықпен айналысу мен еңбек ету психологиясын жекеменшік өрістеген жағдайға бейімдеу революциялық емес эволюциялық процесс екені ескерілмеді. Әсіресе мал шаруашылығын дамытуда жергілікті халықтың еңбек ету "философиясы" ескерілмеді: - эволюциялық өзгерістер нарыққа өтуге даиын емес ортаға "секіріспен" ауыстырылды.

Жоғарыда жүргізілгсн талдау мәліметтері көрсеткендей, Қазақстан ауыл шаруашылығының "құлдырауына" не себеп болды?

Біріншіден, жекешелендірілген ауыл шаруашылық кәсіпорындарының мүшелерінің негізгі бөлігінің өз бетімен шаруашылық жүргізуге дайын болмауы, нарық жағдайына өтуге ауыл шаруашылық жұмысшыларының психологиялық дайындықсыздығы, еңбекті ұйымдастырудың ұжымдық формасына дағдыланғандықтан өз шаруашылығын ұйымдастыру тәжрибесінің жеткіліксіздігі.

Екіншіден, іс жүзінде жекешелендіру формальды түрде, яғни тек сыртқы көрінісін, түрін өзгертумен шектелді, оның түрлері мен әдістері біржақты сипат алды. Алғашқы кезеңде жеке шаруашылық жүргізу үшін жағдайлар жасалмастан негізінен ірі кәсіпорындарды ұсақ және шағын кәсіпорындар мен шаруа қожалықтарына бөлшектеу қалыптасқан өндіріс процесінің бұзылуына, ішкі және сыртқы байланыстарының үзі-луіне алып келді. Оның үстіне, ауыл шаруашылығында айналым заттарының қоры болмауы мен баға қайшылығынан жағдай қиындай түсті.

Үшіншіден, жекешелендіру бағдарламасы тұтастай аграрлық саясат пен экономиканы тұрақтандыру шараларымен нығайтылмады. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы дамуын мемлекеттік қолдау деңгейі анықталмады. Жекешелендірумен Мемлекеттік мүлік комитеті жеткілікті мөлшерде негізделген экономикалық есептеусіз айналысты. Аграрлық кәсіпорындар деңгейінде жекешелендіру жұмыстарының жағымсыз зардаптарын болдырмау шаралары жасалынбады және өндірістік бөлімшелердің қызмет көрсетуші, қосалқы, көмекші көсіпорындармен өзара қарым-қатынас механизмі дайын-далмады.

Төртіншіден, АӨК-тің өндеуші кәсіпорындарын жекешелендіру де жеткілікті экономикалық негіздеусіз жүргізілді, нәтижесінде ауыл шаруашылық тауар өндірушілерінің өніміне төменгі сатып алу бағалары және өз өнімдеріне жоғары өткізу бағалары монопольды жағдайда белгіленді. Бұл ауыл тауар өндірушілерін әділетсіз, ауыр жағдайларға душар етті. Бұл жерде ұтымды тәжірибе ретінде, кезінде Алматы темекі фабрикасын басқаруға алған американдық "Филипп Морис" компаниясының қызметін атауға болады. Компания темекі өсіруші шаруашылықтармен фючерстік келісім-шарттар жасап, күзде алынатын өнім есебінен олардың көктемгі жұмыстарын қаржыландыру шараларын жүргізді, темекі түқымымен, тыңайтқыштармен, басқа да заттармен қамтамасыз ете білді. Сатып алынған өнімнің ақысын уақыт өткізбей төлеп отырды. Соның салдарынан темскі дақылының түсімі 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда 3,5 есеге өсті.

Жоғарыда айтылғандарды және аграрлық секторды нарық жағдайына бейімдеу тәжрибесін ескере отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

• аграрлық сектордың өндірістік-әлеуметтік ерекшелігіне қарай онда нарықтық механизмді ешқандай шектеусіз және түзету енгізусіз "таза күйінде" пайдалану өндірістік потенциалды қолдану тиімділігінің төмендеуін және әлеуметтік мәселелердің шиеленісуін тудырады;

• меншік пен шаруашылық жүргізудің түрлері мен әдістерін өзгерту процесі бәсекелес нарықтық орта құрудың алғы шарты ретінде мемлекеттің бағыттауы мен қолдауы нәтижесінде біртіндеп дамуы тиіс; сондықтан көпукладтылық, ұсақ тауарлы жеке және ірі өндірістің (ерікті кооперация негізінде) үйлесуі ұзақ мерзімге сақталады;

- аграрлық сектор нарықтық өзін-өзі реттеудің бастапқы алаңы" рстінде нарықтың дамуы үшін рсттсу мсн қолдаудың ерекше мемлсксттік саясаты енгізілетін экономиканың бірінші саласы болуы қажст; оның мәні-окімшілік емес, экономикалық құралдарды (баға, салық, несис,т.б.) өзара байланысқан жүйе ретіндс пайдалану болып табылады.

Ең алдымсн экономикалық рсттеудс жср рефор-масы - мсмлекст дсңгейіндсгі үлттық мәселелерді қам-титын аса күрделі процесс. Әлемдік төжірибеде жерге шексіз жскс мсншіктік қүқығын бермей, мемлекет және қоғамдық мүдделсрдің артықшылыгын қамтамасыз ете-тін ер түрлі шектеулер бар. Мүндай қүқықты беру - иқсат смсс, тек жерді пайдалану тиімділігін арттыру үшін пайдаланатын құрал. Ауыл тұрғандарын көбірек толғандыратын мәселс жерге жеке меншік орнатудан горі, одан алынатын оз еңбегінен түсксн нотижеге иелік ету қүқығы. Атап айтқанда, кеңінен етек алған бүрынғы тәжірибені, яғни алдымен ауылдың бар онімін, пайдасын алып қойып, соңынан дотация, қарыздарын отеу түрінде біртіндел қайтарудан арылу мүмкіндігін бсру қажет болды.

Ауыл еңбеккерінің жсрді сенімді пайдалануы үшін республикамыздың Ата заңына сойкес жерді үзақ мсрзімгс жалға, нсмесс омірлік мүрагерлікке беру оте тиімді екенін баса айту керск. Сондықтан жер туралы заңда бүл процссті аягына дейін жеткізу моселесін қарастыру оте маңызды іс екені белгілі.

Жер қатынастарын реттеудің негізгі бағыттары:

а) ауыл шаруашылыгында ондірістің исгізгі қүралы ретінде жердің багасын апықтау; ә) жердің сапасына қарай жер салығының молшерін белгілеу;

б) ауыл шаруашылығына қолайлы жерлерді қоргау мен тиімді пайдалану жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру, оның ішінде жердің қүнарлылығының сақталуы мен жақсаруын бақылау. Ауыл шаруашылығы мен онеркосіп онімдерінің айырбасындағы біздер әу баста жіберіп алған баға қай-иіылыгы қүн заңын сақтамаудың, ал нақтырақ айтқанда, ерікті бага белгілеудің қагидасын дұрыс пайдаланбаудың салдарынан болганын өмір корсетіп отыр. Ауыл шаруашылық онімінің бағасын реттеу жүйесі түтынушылардың да, ондірушілердің де мүдделсрін қор-ғауы керек. Нарықты тез арада азық-түлікпен то-лықтыру үшін агроонеркосіп , кешенінің 2-саласында баға қүрылу процесі барынша срікті болғаны тиімді.

2. Аграл-қ сек-ды негізгі қағидалары

1. Аграрлық протекционизм 2 аспекиісі

1) а) ішкі экономикалық аспект

б) А. ш-ң басқа салаларымен өзара қатынасын қамтиды.

Оларға өнд-ң жоғарлауының агроөнеркәсіптік кешенін 3 саласының салыстырмалы дамуы және себептерді таңдау мүмкіндігін болмауы. А.ш. қорғау қажеттгін талап етеді.

2) Сыртқы экономикалық аспект.

А.ш. салаларының экспорты мен импортына қатысты б-ды. Дағдарыс кезінде тіпті жоғарғы сапалы а.ш. өнімдерін шетелден сатып алу отандық а.ш. салаларын өндірушілердің қаржылық жағд-на қосымша жағымсыз әрекет етеді.

2. Экономикалық және әлеу-к мақс-ды үйлестіру. Мемлекеттік реттеу шараларымен экономикалық реттеуді шешуде ғана бағытталып қоймай а.ш. әлеу-к психологиялық және ұлттық ерекшеліктерін назарға алуы к-к.

3. Бағдарламалық реттеу.

А.ш-мен оған қатысты саларды реттеу жүйесінің маңызды элементі м-ті бағд-а б.т. Мемлекеттік бағд-а агроөнер-к кешенін дамытуды жалпы ұлттық міндеттемелеріне қол жеткізуге бағытталған. Мем-ң өзара бай-қа шараларымен істеу жүйесін көрсетеді.