Osi моделінің жалпы сипаттамасы
20 – ғасырдың 80 жыл басында OSI, ITU-T және басқа да стандартизациясы бойынша халықаралық ұйымдар желінің дамуында үлкен рөл атқарған модель өңдеп шығарды. Бұл модель ISO/OSI моделі деп аталды.
Ашық жүйелердің әрекеттесу моделі (Open System Interconnection, OSI) желідегі жүйелердің әрекеттесуінің әртүрлі деңгейін пакеттер (дестелер) коммутациясымен анықтайды, оларға стандартты атау береді және әрбір деңгей қандай функцияны орындайтынын көрсетеді.
OSI моделінде әрекеттесу құралдары 7деңгейге бөлінеді: қолданбалы, ұсыну, сеанстық, транспорттық, желілік, арналық және физикалық. Әрбір деңгей желілік құрылғылардың әрекеттесуінің белгілі аспектісімен жұмыс жасайды.
7.9- сурет. ISO/OSI ашық жүйелерінің өзара байланыс моделі
OSI моделі аппараттық құрылғы, жүйелік утилита, операциялық жүйемен іске асырылатын әрекеттесудің жүйелік құралдарын сипаттайды. Модель соңғы қолданушылардың қосымшаларының әрекеттесу құралдарын санамайды. Қосымшалардың әрекеттесуінің өзіндік хаттамалары жүйелік құралдарға қатынау арқылы жүзеге асырады. Сондықтан қосымшалардың әрекеттесу деңгейі мен қолдабалы деңгейін айыра білу қажет.
Сонымен қатар, қосымша OSI моделінің кейбір жоғарғы деңгейінің функцияларын орындай алатындығын есекеру қажет. Мысалы, кейбір мәліметтер базасын басқару жүйесінде (МББЖ) файлдарға қашықтан қолжеткізудің ендірілген құралы бар. Бұл жағдайда қосымша қашықтағы қорларға қол жеткізуді орындай отырып, жүйелік файлдық қызметті пайдаланбайды; ол OSI моделінің жоғарғы деңгейлерін айналады және OSI моделінің төменгі деңгейінде орналасқан ақпараттың желі арқылы транспортировкасына жауапты жүйелік құралдарға тікелей қатынайды.
Сонымен, қосымша қолданбалы деңгейге сұраныс жіберсін делік, мысалы файлдық қызметке. Осы сұраныс негізінде қолданбалы деңгейдің программалық қамтамасы стандартты форматтағы ақпаратты да қалыптастырады. Қарапайым ақпарат тақырыптан және мәліметтер өрісінен тұрады. Тақырып компьютер адресаттың қолданбалы деңгейіне қандай жұмысты орындау керектігін хабарлау үшін желі арқылы жіберілетін қызметтік ақпараттан тұрады. Біздің жағдайда тақырып файлдың орналасқан орны туралы ақпаратты және орындалатын операция типі туралы ақпаратты қамтуы керек. Ақпараттың мәліметтер өрісі бос болуы мүмкін немесе қандайда бір ақпараттан тұруы мүмкін, мысалы, қашықтағы файлға жазылатын мәліметтер. Бірақ бұл ақпаратты тағайындалған жерге жеткізу үшін көптеген тапсырмаларды орындау қажет. Ол тапсырмаларға төменде көрсетілген деңгейлер жауапты.
Ақпаратты қалыптастырғаннан кейін қолданбалы деңгей төмен стек бойынша ұсыну деңгейіне жібереді. Ұсыну деңгейінің хаттамасы қолданбалы деңгейдің тақырыбынан алынған ақпаратқа сүйене отырып талап етілген әрекеттерді орындайды және ақпаратқа өзінің жеке қызметкерлік ақпаратын қосады машина адресаттың ұсыну деңгейінің хаттамасына арналған нұсқаулардан тұратын ұсыну деңгейінің тақырыбы. Нәтижесінде алынған ақпарат төмен қарай сеантық деңгейге беріледі. Ол өз кезегінде өзінің тақырыбын қосады т.с.с. (кейбір хаттамалар қызметкерлік ақпаратты тақырып ретінде тек ақпараттың басына ғана емес, сонымен қатар аяғына да «соңы» ретінде орналастырады). Сөйтіп ақпарат ең төменгі физикалық деңнейге жетеді. Ол ақпаратты байланыс линиясы арақылы машина адресатқа береді. Бұл кезде ақпарат барлық деңгей тақырыбынан «өседі».
7.10 - сурет. Әртүрлі деңгейлердің ақпарат салымдылығы
Ақпарат желі арқылы машина адресатқа келіптүскенде, ол оның физикалық деңгейімен қолданады және жоғары қарай бір деңгейден екінші деңгейге ауысады. Әрбір деңгей өзіне тән функцияларды орындай отырып, өзінің тақырыбын талдайды және өңдеп отырады, содан соң тақырыпты өшіріп ақпаратты жоғарғы деңгейге береді.
Ақпарат (message) теринімен қатар желі мамандары алмасу процесінде мәліметтер бірлігін белгілеу үшін пайдаланылатын басқа да терминдерді қолданды. ISO стандартында әртүрлі деңгей хаттамалары жұмыс жасайтын мәліметтер бірлігін белгілеу үшін мәліметтердің хаттамалар блогы деп аталатын ортақ атау қолданды (Protocol Data Unit, PDU). Нақты бір деңгейдің мәліметтер блогын белгілеу үшін арнайы атаулар пайдаланылады: кадр (frame), десте (packet), дейтаграмма (datagram), сегмент (segment).
Физикалық дейгей. Физикалық деңгей (Physical Layer) биттерді байланыстың физикалық арналары, яғни коаксиальды кабель, оратылған жұп негізіндегі кабель, оптоволокондық кабель арқылы берумен айналысады. Бұл деңгейде мәліметтерді берудің физикалық ортасының сипаттамалары жатады, мысалы, өткізу ортасы, толқындық кедергі және т.б. Осы деңгейде дискретті ақпараттарды беретін электр сигналдарының сипаттамалары анықталады. Сонымен бірге, осы жерде әрбір байланыстың мақсаты мен тетік типі стандартталады.
Физикалық деңгей:
Биттерді физикалық арна арқылы беру;
Электр сигналдарының қалыптасуы;
Ақпаратты кодтау;
Модуляциялау.
функцияларын жүзеге асырады.
Физикалық деңгейдің функциялары желіге қосылған барлық құрылғыларда жүзеге асырылады. Компьютер тарапынан физикалық деңгейдің функциялары желілік адаптермен немесе жүйелі портпен орындалады.
Физикалық деңгейдің хаттамасның мысалы ретінде Ethernet технологиясының 10Base T спецификациясы болуы мүмкін. Ол толқындық кедергісі 100 Ом болатын үшінші категориялы экрандалмаған оратылған жұп негіздегі кабельді, тетігі RJ-45, физикалық сегментінің максималды ұзындығы 100 м, мәліметтерді көрсетуге арналған манчестрлік код кабельдің өзінде, сондай ақ электр сигналдары мен беру ортасының басқа да сипаттамаларын анықтайды.
Арналық деңгей. Физикалық деңгейде биттер қайтажіберіледі. Бұл кезде бір бірімен өзара әрекеттескен бірнеше компьютерлермен ауысымды түрде байланыс линияларында физикалық беру ортасы бос болмауы есепке алынбайды. Сондықтан арналық деңгейдің мақсаты беру ортасының бос болуын тексеру механизмдерін іске асыру. Бұл үшін арналық деңгейде биттер бір топқа жинақталады, оларды кадрлар (frames) деп атаймыз. Арналық деңгей әрбір кадрдың басы мен соңында тізбектелген биттерді орналастыру арқылы әрбір кадрдың дұрыс берілуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, кадрдың барлық биттерін белгілі бір әдіспен өңдеу арқылы бақылау сомасын есептейді және бақылау сомасын кадрға қосады. Кадр желі арқылы келгенде қабылдаушы алынған мәліметтердің бақылау сомасын есептейді және нәтижені кадрдағы бақылау сомасымен салыстырады. Егер олар сәйкес келсе, кадр дұрыс деп саналып қабылданады. Егер де бақылау сомасы сәйкес келмесе, онда қате фиксацияланады. Арналық деңгей тек қана қателерді тауып қана қоймай, сонымен қатар зақымдалған кадрларды қайталап жіберудің арқасында түзейді. Арналық деңгей үшін қателерді табу функциясы міндетті болып табылмайды. Сондықтан, бұлдеңгейдің кейбір хаттамаларында бұл функция болмайды, мысалы, Ethernet-те және frame relay-де. Арналық деңгейдің функциялары
Дестелердің сенімді жеткізілуі:
Кез келген топологиялы желідегі екі көрші станциялар арасында;
Типтік топологиялы желідегі кез келген станциялар арасында:
Бөлінетін ортаға қол жетімділікті тексеру;
Желі арқылы келіп түскен мәліметтер ағымынан кадрларды бөлу; мәліметтерді жіберу кезінде кадрларды қалыптастыру;
Бақылау сомасын есептеу және тексеру.
Жергілікті желіде пайдаланылатын арналық деңгейдің хаттамаларында компьютерлер арасындағы байланыс құрылымы жәнеолардың адрестелу әдістері салынған. Арналық деңгей локальды желінің кез келген екі түйін арасында кадрларды жеткізуді қамтамасыз еткенімен, ол бұны тек желіде белгілі бір байланыс топологиясымен жасайды. Мұндай типтік топологияға «жалпы шина», «сақина» және «жұлдызша», сонымен бірге олардан көпір және коммутаторлар көмегімен алынған құрылымдар жатады. Арналық деңгейдің хаттамаларына мысал болып Ethernet, Token Ring, FDDI, 100VG-AnyLAN табылады.
Жергілікті желіде арналық деңгейдің хаттамалары компьютерлермен, көпірлермен, коммутаторлармен және маршрутизаторлармен қолданылады. Компьютерлерде арналық деңгейдің функциялары желілік адаптермен және оның драйверінің бірлескен қызметінің көмегімен жүзеге асырылады.
Глобальды желіде арналық деңгей жеке байланыс линияларымен байланысқан екі көрші компьютерлер арасында ған ақпаратпен алмасуды қамтамасыз етеді. «Нүкте-нүкте» хаттамасына мысал ретінде кең таралған РРР және LAP-B хаттамалары бола алады. Мұндай жағдайда соңғы түйіндер арасында ақпаратты жеткізу үшін желілік деңгейдің құралдары пайдаланылады. X.25 желілері дәл осылай ұйымдастырылған. Кей кезде глобальды желілерде арналық деңгейдің функцияларын таза түрінде айыру қиын, өйткені олар бірдей хаттамада желілік деңгейдің функцияларымен бірігеді. Мысал ретінде ATM және frame relay технологияларының хаттамалары бола алады.
Жалпы арналық деңгей желі түйіндерінің арасында ақпаратты жіберудегі ең күшті функцияларға ие. Кейбір жағдайларда арналық деңгейдің хаттамалары өзіне жеткілікті транспорттық құрал болып табылады, сол кезде олардың үстінен қолданбалы деңгейдің хаттамалары немесе қосымшалар жұмыс істей алады, желілік және транспорттық деңгейлердің қатысуынсыз.
Мысалға, Ethernet-пен қоса SNMP желісін қолдану хаттамасы бар, бұл хаттама ІР желілік хаттамасы мен UDP транспорттық хаттамадан бұрын жұмыс істейді. Әрине бұндай қолданым шектеулі болады-бұл әртүрлі технологиялардың құрама желісіне сай келмейді, мысалы Ethernet және X.25, және барлық сегментінде Ethernet қолданылатын желі үшін, бірақ сегменттер арасында ілгіш тәрізді байланыс бар. Ал көпірмен біріктірілген екі сегментті Ethernet желісінде SNMP ді арналық деңгейде қолдану жұмысқа икемді болады.
Кез келген топология және технологиялы желіде ақпараттың сапалы тасымалын қамтамасыз ету үшін арналық деңгей функциясы жеткіліксіз, сол себептен OSI моделінде бұны шешу екі деңгейде орындалады-желілік және транспорттық.
Арналық деңгей жоғарғы деңгейлерден белгіленген түйінге адресі арқылы жіберілетін тәсілмен келетін деректер дестесін жіберуді қамтамасыз етеді. Арналық деңгейдің хаттамалары оларға жіберілген дестелерді өз форматындағы кадрға орналастырады, оған қоса кадрды бақылау сомасын бақылайды. Арналық деңгей хаттамасының локальды мағынасы бар, ол деректер кадрлерін қарапайым топологиялық байланысты желі мен бір типті немесе жақын технологиялы желі арасында жеткізеді, мысалы, бір сегментті Ethernet желісінде немесе көпсегментті Ethernet желісінде және көпірлер мен коммутаторлар арқылы бөлінген Token Ring иерархиялық топологияда. Бұл барлық конфигурацияларда көздеу адресінің берілген желі үшін локальды мағынасы бар және түйін қайнар көзден көздеу түйініне кадрдың жүруінде өзгермейді. Деректерді әртүрлі технологиялы локальды желілер арасында жіберу мүмкіндігі бұл технологияларда бірдей форматты адрестер қолданылатындығына байланысты, оған қоса желілік адаптер өндірушілері технологияға бағынышсыз адрестер уникалдылығын қамтамасыз етеді.
Арналық деңгейдің хаттамаларының басқа да қолданылу облысы болып глобальды желінің «нүкте-нүкте»типті байланысы табылады, арналық деңгейдің хаттамасы кадрдің көршіге жетуіне жауапты. Бұл жағдайда адрестің мәні жоқ, ең қажеттісі болып хаттаманың өңделген және жоғалған кадрлерді қайта қалпына келтіру табылады, себебі территориялы арналардың көбіне коммутацияланатын телефондық арналардың нашар сапасы осындай шаралардың орындалуын талап етеді. Егер жоғарыда айтылған шарттар орындалмаса, онда арналық деңгей хаттамасы түйіндер арасында деректер жіберумен өзі айналыса алмайды және желілік деңгей хаттамасынан көмекті талап етеді, мысалы, Ethernet сегменттері арасындағы байланыстар ілгіш тәріздес құрылымнан тұрады немесе біріктірілген желілер Ethernet және X.25 желілеріндегідей әртүрлі адресация тәсілдерін пайдаланады.
Желілік деңгей. Желілік деңгей (Network layer) бірнеше желілерді біріктіретін бір транспорттық жүйенің пайда болуы үшін қажет, бұл біріктірілген желілер соңғы түйіндер арасында ақпаратты жіберудің түрлі принциптерін қолдана алады және байланыс құрылымының туындысы бар болады. Оларды локальды желілерді біріктіру мысалында қарастырайық.
Жергілікті желінің арналық деңгейінің хаттамасы тек сәйкес типті топологиялы желіде ғана түйіндер арасында деректерді жеткізуді қамтамасыз етеді. Мысалы, иерархиялық жұлдыз топологиясы. Дамыған құрылымды желіні құруға мүмкіндік бермейтін бұл қатаң тыйымдар, мысалы өнеркәсіптің бірнеше желісін бір желіге біоіктіретін желі немесе түйіндер арасында артық байланыстары бар жоғары сенімділікті желілер. Арналық деңгейдің хаттамасын ілгіш тәріздес байланысты қолдау үшін қиындатуға болар еді, бірақ деңгейлер арасында міндеттерді бөлу басқа шешімге әкеледі. Бір жағынан типті топологияларға деректерді жіберу процедурасының қарапайымдылығын сақтау үшін, екінші жағынан туынды топологиялардың қолданылуын іске асыру, қосымша желілік деңгей қосылған.
Желілік деңгейде «желі» терминінің өзі арнаны мағынасымен көре түсуде. Бұл жағдайда желі деп өзара бір стандартты типті топологиялардың біреуімен байланысқан және деректерді жіберу үшін бұл нақты топологияға сәйкес келетін арналық деңгейдің хаттамаларының бірін пайдаланатын компьютерді айтамыз.
Желі ішінде деректерді жеткізу сәйкес арналық деңгей арқылы қамтамасыз етіледі, ал желілер арасында деректерді жеткізу үшін желілік деңгей қолданылады, ол құрайтын желілер арасында байланыс құрылымы арналық деңгейдің өте жақсы болу үшін ақпарат жіберу маршрутының дұрыс таңдалым мүмкіншілігін қолдайды.
Желілер өзара маршрутизатор деп аталатын арнайы құрылғымен байланысқан. Маршрутизатор – бұл желі аралық байланыстар топологиясы жөнінде ақпарат жинайтын құрылғы және желілік деңгей дестелерін көздеу желісіне жібереді. Бір желідегі жіберушіден ақпаратты басқа желідегі қабылдаушыға жіберу үшін желілер арасында бірнеше транзитті жіберулер орындау керек немесе әр уақытта сәйкес маршрут таңдай отырып хоптар орындау керек.(hop-секіру). Осыдан маршрут дестелер өтетін маршрутизатор тізбектерінен тұрады.
Ең жақсы жолды таңдау мәселесі маршрутизация деп аталады, оның шешімі желілік деңгейдің басты мәселелерінің бірі болып табылады. Бұл мәселенің қиыншылығы ең қысқы жол - әрқашан да дұрыс бол бермейді. Әдетте маршрут таңдау критериі болып деректерді жіберу уақыты табылады; ол уақыт өтісімен өзгере алатын интенсивті трафик және байланыс арналарының жібергіш қабілеттілігіне байланысты. Басқалары ұзақ уақыттағы орташа көрсеткіш негізінде шешім қабылдаса, маршрутизацияның кейбір алгоритмдері ауыртпалық өзгерісіне бағыныштала бастайды.
Толық жағдайда стандартты емес құралдарды байланыстармен ақпарат жіберу функциясына қарағанда желілік деңгей функциясы ендірек. Желілік деңгей әртүрлі технологиялар біріктірілуінің, үлкен желілердегі адресацияларды қысқартылуының мәселесін және сенімді және жұмсақ баръерлерді желілер арасында керек емес жолдарда құрудың мәселелерін шешеді.
Желілік деңгей аппараттарын «десте» (packet) деп атау көзделген. Желілік деңгейде дестелерді жеткізу ұйымында «желі нөмірі» ұғымы қолданылады. Бұндай жағдайда қабылдаушы адресі үлкен бөлік – желі нөмірінен тұрады. Бір желінің барлық түйіндерін адрестің үлкен бөлігін қамту керек. Сондықтан «желі» терминіне желілік деңгейде формальды түрде басқа анықтама беру керек: желі – бұл желілік адрестері бірдей желі нөмірінен тұратын түйіндер жиыны.
Желілк деңгейлерде хаттамалардың екі түрі анықталады. Бірінші түрі – желілік хаттамалар (routed protocols) – желі арқылы дестелердің жылжуын орындайды. Тек бұл хаттамалар желілік деңгей хаттамасы туралы айтқанда белсенді болып табылады. Бірақ та желілік деңгейге маршрутты ақпаратпен алмасу хаттамасы немесе маршрутизация хаттамасы деп аталатын басқа хаттаманы жатқызуға болады. Бұл хаттамалар көмегімен маршрутизаторлар желі аралық байланыстар топологиялар туралы ақпарат жинайды. Желілік деңгей хаттамалары операциялық жүйенің программалық модульдерінен оған қоса, программалық және маршрутизациялық аппараттық құрылғыларынан пайда болады.
Желілік деңгейде локальдық желідегі желілк деңгейде қолданылатын түйін адресінің көрінуіне жауап беретін хаттамалар да бар. Бұндай хаттамалар адрестерге беру хаттамасы – Address Resolution Protocol, ARP. Кейде оларды желілік деңгейге жатқызбайды, ал арналық деңгейге жатқызады.
Желілік деңгейдің хаттамаларының мысалы ретінде IP стегінің желіаралық өзара қатынасының хаттамасы болып табылады. TCP/IP және IPX стегінің дестелер мен желі аралық алмасу хаттамасы Novell-ді алуға болады.
Транспорттық деңгей. Жіберушіден қабылдаушыға дейінгі жолда дестелер өзгеріске ұшырап және жоғалып кетуі мүмкін. Кейбір қосымшалардың өзіндік қателерді талдау құралдары бар, кейбірлері тіпті бірден сенімді байланыстармен жұмыс істейді. Транспорттық деңгей (Transport layer) қосымшаларға стегтің жоғарғы деңгейлері қолданылады және сеанстық деңгей деңгейлерге олар олар қажет ететін сенімділіг дәрежесінде деректерді жіберуді қамтамасыз етеді. OSI моделі транспорттық деңгейлерді көрсететін бес сервис кластарын анықтайды. Бұл сервис түрлері көрсетілетін қызмет түрімен ерекшелінеді: лезділік, үзілген байланысты қайта келтіру мүмкіншілігі, толық транспорттық хаттамалар арқылы әртүрлі қолданбалы хаттамалар арасында бірнеше байланыстарды мультиплексирлеу құралдарының барлығы, ең бастысы - өзгеріске ұшырау, жоғалту және дестелерді дублирлеу секілді жіберу қателерін жөндеу және табу мүмкіншілігі.
Транспорттық деңгейдің сервис класын таңдау бір жағынан транспорттық деңгейге қарағанда жоғары хаттамалар мен қосымшалар арқылы шешілетін сенімділікті қамтамасыз ету мәселесі қай дәрежеде шешілетіні анықталады, ал екінші жағынан желідегі деректерді транспорттау жүйесі қаншалықты сенімді екеніне тәуелді.
Транспорттық деңгей – желінің кез келген түйіндері арасында қажетті сапалы ақпаратты жеткізуді қамтамасыз етеді:
Сеанстық деңгейдің ақпараттарын дестелерге бөлу, олардың олардың нөмірлері;
Қабылданатын дестелер буферизациясы;
Қабылданған дестелерді орналастырау;
Қолданбалы процестердің адресациясы;
Ағынды басқару.
Ережеге сай транспорттық деңгейден бастап және одан жоғары барлық хаттамалар желінің соңғы түйіндерінің программалық құралдарынан пайда болады. Транспорттық деңгей хаттамаларына мысал ретінде TCP/IP стегінің TCP және UDP хаттамаларын және Novell стегінің SPX хаттамасын алуға болады.
Төменгі төрт деңгей хаттамаларын жалпылама желілік транпорт немесе транспорттық жүйе астары деп аталады, себебі олар туынды топологиялы құрама желілердің берілген сапа деңгейлі ақпаратты транспорттау есебін толығымен шешеді. Қалған жоғарғы үш деңгей транспорттық желі астарының негізінде қолданбалы сервистерді көрсету есептерін шешеді.
Сеанстық деңгей. Сеанстық деңгей (Session layer) диалогты басқаруды қамтамасыз етеді: қазіргі уақытта қайсысы активті екенін анықтайды, синхронизация құралдарын ұсынады.
Сеанстық деңгей – қолданбалы деңгей объектілерінің диалогтарын басқару.
Ұсыну деңгейі. Ұсыну деңгейі (Presentation layer) – ақпараттың мазмұнын жоғалтпай желі бойынша жеберілімінің формасын пайдаланады. Ұсыну деңгейі негізінде бір жүйенің қолданбалы деңгейімен жіберілген ақпарат басқа жүйенің қолданбалы деңгейіне әрқашан да түсінікті. Берілген деңгейдің құралдары көмегімен қолданбалы деңгейдің хаттамалары деректерді көрсетуде немесе символдар кодында синтаксикалық айырмашылықты жеңе алады, мысалы ASCII жән EBCDIC кодтарында. Бұл деңгейде барлық қолданбалы қызметтері үшін деректер алмасуға құпиялық сақталатын, шифрлеу және кері шифрлеу орындалады. Мұндай хаттамаға мысал ретінде TCP/IP стегінің қолданбалы деңгейінің хаттамалары үшін құпиялы ақпарат алмасуды қамтамасыз ететін Secure Socket Layer (SSL) хаттамасын алуға болады.
Ұсыну деңгейі – екі қолданбалы процесс арасындағы өзара байланысты көрсетеді:
Деректердің сыртқы форматтан ішкі форматқа ауысуы;
Деректерді шифрлеу және кері шифрлеу.
Қолданбалы деңгей. Қолданбалы деңгей (Application layer) – желі қолданушылары файл, принтер, гипертекстті Web беттер сияқты бөлінген ресурстарға кіру рұқсатын ала алатын әртүрлі хаттамалар жиыны, оған қоса ол біріккен жұмысты ұйымдастырады, мысалы, электрондық пошта көмегімен қолданбалы деңгейді анықтайтын деректер бірлігі әдетте ақпарат (message) деп аталады.
Қолданбалы деңгей – жүйе соңғы қолданушыға ұсынатын барлық желілік сервистер жиыны:
Идентификация, кіру құқын тексеру;
Принтер, файл-сервис, пошта, өшірілген рұқсат.
Қолданбалы деңгейдің көптеген әртүрлі қызметтері бар. мысал ретінде бірнеше көп таралған файлдық қызметтерді алайық: Novell NetWare операциялық жүйесіндегі NCP, Microsoft Windows NT-ғы SMB, NFS, FTP және TFTP-TCP/IP-ге кіреді.
Желілік өзара қатынастың құралдарын көп деңгейлі ұсынудың өзіндік арнайылығы бар, ол дегеніміз ақпаратпен алмасқан кезде екі жақ ортақтасады, яғни бұндай жағдайда әртүрлі компьютерлерде жұмыс істейтін екі «иерархиялық» келісілген жұмысын ұйымдастыру қажет. Желілік алмасудың екі қатысушысы көптеген келісімдер қабылдаулары керек. Мысалы, олар деңгейлерді, электрлік сигналдардың формасын, ақпараттың ұзындығын анықтау тәсілін келістіру керек. Басқа сөзбен айтқанда, келісімдер төменгі деңгейден жоғарғы деңгейге дейін барлық деңгейлер арасында орындалу керек.
7.11-суретте екі түйіннің өзара қатынасы көрсетілген. Өзара қатынастың құралдары әр жағынан төрт деңгеймен көрсетілген.
7.11-сурет. Екі түйінннің өзара қатынасы
Ақпараттың форматын және жалғасын анықтайтын формаланған ережелермен желілік компаненттер алмасатын әртүрлі түйінде, бір деңгейде жататындарды хаттамалар деп атаймыз.
Бір түйінде орналасқан және көршілес деңгейлерді анықтайтын модульдер өзара нақты ережелер көмегімен байланысқан. Бұл ережелер интерфейс деп аталады.
Интерфейс – бір түйіннің көрші деңгейлерде орналасқан желілік компаненттермен алмасатын ақпарат форматын және тізбегін анықтайды.
Негізінде, хаттама мен интерфейс бірдей мағынаны білдіреді, бірақ дәстүрлі желілерде әртүрлі қызмет түрлері анықталады: хаттамалар әртүрлі түйіндегі бір деңгейдің модульдерінің өзара қатынасының ережесін анықтайды, ал интерфейс – бір түйіндегі көрші деңгейлер модульдерінің өзара қатынасының ережелерін анықтайды.
Әрбір деңгей құралдары біріншіден өз хаттамасын, екіншіден көршілес деңгейлермен интерфейсті өңдеулері керек.
Желіде түйіндер арақатынасын жеткілікті ұйымдастыру үшін иерархиялық хаттамалардың ұйымдастырған жиыны коммуникациялық хаттамалар стегі деп аталады.
Коммуникациялық хаттамалар программалық және аппараттық анықталуы мүмкін. Төменгі деңгей хаттамалары программалық және аппараттық құралдар комбинациясымен анықталады, ал жоғарғы деңгей хаттамалары – тек программалық құралдарымен анықталады.
Біріктірілген (ауқымды) желілерде арнайы хаттамалар қолданылады. Мұнда бір хаттама жиыны пайдаланылады. Ол TCP\IP хаттамасы. Бұл хаттамада көп деңгейлік ұйымдастыру принципі қолданылады. Бірақ 5 деңгей ғана анықталған: физикалық, желілік интерфейс, желіаралық, транспорттық, қолданбалы.
Интернет желісінің хаттамалр стэгі OSI моделінен бұрын жасалынған, сондықтан интернет стэгіндегі хаттамалар деңгейі OSI моделі деңгейлеріне сәйкес келмейді.
Қолданбалы деңгейдің хаттамалары интернет желісінің қызметтерінің функцияларын іске асырады. Бұған кіретін хаттамалар:
SMTP – электрондық поштаның қарапайым хаттамасы;
FTP – файылдарды тасымалдау хататмасы;
DNS - домендік аттар жүйесі;
SNMP- электрондық поштаның хаттамасы;
NFS- файлдық жүйеге желілік қатынасты ұйымдастыру хаттамасы;
RPС – процедураларды қашықтықтан шақыру;
TFTP – деректерді тасымалдаудың қарапаыйм хаттамасы;
HTTP – гипермәтінді тасымалдау хаттамасы.
Транспорттық деңгейдің хаттамалары:
UDP – қолданушының дейтаграммалық хаттамасы;
TCP – тасымалдауды бақылайтын хаттама.
Желіаралық деңгей хаттамасы:
ICMP – басқарушы хабарламалар хаттамасы;
IGMP – интернеттегі пайдаланушылар топтарын басқару хаттамасы;
RIP – маршруттық ақпаратпен алмасу хаттамасы;
OSPF- ең қысқа каналды таңдауға арналған ашық хаттама;
BPF – шектелген маршрутизация хаттмасы;
RARP – адрестерді кері түрлендіру хаттамасы;
ARP- адресті табу хаттамасы.
Желілік интерфейс:ETHERNET; TOKENRING; FDDI; PPP.
Бұл хаттамалар желідегі пайдаланылатын технологиялармен анықталады.
Физикалық деңгей:
PDH – плезиохронды цифрлық иерархия;
SDH – синхронды сандық иерархия;
ATM – асинхронды тасымалдау режимі.
Интернет хаттамалырынң базалық стэгі иерархиялық, диалогты модульдерден жасалынған.Әр модуль өзіне тағайындалған функцияларды орындайды.Бұл модульдер өзара тәуелді емес.