III.Тарау

3.1 Аудармада кездесетін сәйкестіліктер туралы түсінік

Аудармада түпнұсқаның мағынасын беруде балама болып, аударма процесін біріктіруші мәтін ғана емес, сондай-ақ , түпнұсқаның жеке ой-пікірлері және оларды құрушы бірліктер де кіреді. Аудармада ТТ бірліктерін АТ қолданылуы кездейсоқтық емес. Бірліктердің екеуі де белгілі мағынаға ие, және аударма процесінде олардың бірі екіншісімен алмасуы, олардың мағыналарының бірдей болуының дәлелі. Осындай ұқсастық аудармада балама құруды қамтамасыз етеді. АТ бірлік, аудармада ТТ бірліктерін әрдайым қолдануы аударма сәйкестілігі деп аталады.

Жеке аударма теориясы трлі тілдер арасындағы сәйкестілік жүйесін немесе бір тілдің басқа тілге аударма сәйкестілігін оқытып үйретеді. Себебі, бұл жерде басты мәселе тілдер арасындағы бірліктердің сәйкестілігі, және әрбір тілдік топтарға өзіне тән сәйкес сөздер ен жеке аударма теориялары бар. Аударма сәйкестілігіне ие бір тілдің бірлігі (ТТ ) екінші бір тілдік бірлікте (АТ ) сәйкес бола бермейді, егер берілген тіл аударылатын тілде қолданылса, онда аударма кері бағытта орындалады. Сондықтан жеке аударма теориясы екі тілдегі бірліктерді жеке жеке оқытып үйретеді.

Аудармада балама қатынасы айтылған сөздің құрамында кесдесетін ТТ мен АТ бірліктері арасында қалыптасады. Бірліктер арасындағы ұқсастық олардың мағынасымен, сөйлемде қолданылуымен айқындалады. Сондықтан да аудармада кездесетін сәйкес бірліктерді слыстыры отырып анықтауға болмайды, оны бірдей айтылған ой-пікірден анықтау қажет. Бұл аударманы салыстыру арқылы талдануын мақсат етеді, мұнда түпнұсқа мен аударма ТТ мен АТ бірліктерімен анықталып, аударма барысы салыстырылады.

Жеке аударма теориясының практикалық мақсаты - сөздіктің құрамындағы бірліктер мен ТТ грамматикалық құрылымын және аса қиындық тудыратын мәселелерді қарастырады. Сонымен, ағылшын-орыс мәтіндерін салыстыру барысында, олардың зат есім, сын есім секілді бөліктерінде параллель қолданылуы анықталды, және сондықтан да аударма детальді түрде берілмейді. Керісінше, орысша сәйкестіліктер ағылшынның түрлі етістік категорияларына жеке жеке қарастырады. Ағылшын тілінде етістіктің жеке емес формасында басты көңілді инфинитивке (әсіресе перфект) бөледі, ал аударманы суреттеу тәсілінде инфинитив қолданылу барысында жеке жеке талданады, бұл аударма барысында қиыншылыққа тәуелді. Басқа сөзбен айтқанда, түпнұсқа тілдің жүйесінде аудармашылық релевантты құбылыстарының бөлінуінен болады. Мұндай бөліну АТ сәйкестіліктеріне байланысты құрылады. Бұдан шығатыны, тілдің әрбір тобы өзіндік аударма қиыншылықтарына ие.

Талдау пунктінің қайнар көзіне ТТ бірліктері жатады, бұл бірліктерге АТ сәйкестіліктері қарастырылады. Осындай сәйкестілік принциптері бойынш ТТ бірлігі үшін тілдік жүйенің әрбір деңгейн қарастыруға болады: фонемадан қосымшаға дейін.

Фонема деңгейіндегі сәйкестілік: lady –леди , speaker -спикер, tribalism-трайбализм, Churchill-Черчилль, Liverpool – Ливерпуль және т.б. Қазақша сәйкестілікте әрбір ағылшын сөзінің фонемасы қазақ тілінің артикуляциясымен айтылу фонемаларына ұқсас. Ағылшынның Heath тегі қазақ тілінде «Хит» болып беріледі, [һ] қазақша [х'] фонемасымен, [і:] қазақша дауысты [и] әрпімен, ал спирант [Ө] – қазақша дауыссыз [т] әрпімен алмастырылады.

Жалғау деңгейіндегі сәйкестіліктер: table-s-үстел-дер , back-bencher-артқа отыру-шы, strict-ness – қатал-дық және т.б. қазақша аудармада әрбір ағылшын сөзінің жалғауына қазақша сөздердің жалғаулары сәйкес келеді. Бір- бірімен сәйкес болып, түбірдегі жалғаулар, аффикстер, соның ішінде сөз құрамын өзгертетін суффикстер жатады.

Сөздің деңгейіне байланысты сәйкестіліктер, мысал ретінде ағылшын-орыс сәйкестіліктерін алайық: he came home – он пришел домой, I locked at her - я посмотрел на нее, my brother lives in Moscow - Мой брат живет в Москве. Бұл жерде әрбір сөзде аударылған орысша сөздердің сәйкестілігін байқауға болады. Аудармада сөзбе-сөз аудару сөйлемнің күрделі құрылымында пайдаланылады:

The industrial Revolution brought into being the industrial - Промышленная революция вызвала к жизни промышленной

proletariat and with it the fight for civil and political - пролетариат и вместе с ним борьбу за гражданские и политические

rights, trade-unions and the right to vote.права, трейд - юнионы и право голоса.

Сөзбе-сөз аудармада түпнұсқаның барлық элементтерінде сәйкестілік бар, бірақ қазақ немесе орыс тілдерінде ағылшынның артикльдеріне және кейбір көмекші сөздеріне тікелей балама жоқ .

Сөз тіркесі деңгейіндегі сәйкестіліктер: to take part принимать участие, to spill the beans - выдать секрет, to come to the wrong shop – обращаться не по адресу. Бұл кезде түпнұсқа мен аудармада балама толық берілген, бірақ сөздің құрамында ешбір сәйкестілік жоқ .

Сөйлемдегі сәйкестіліктер:

Keep of the grass –шөптің үстімен жүруге болмайды

There's a good boy!- неткен тәртіпті бала!

Will you leave a message? оған не айтайын? Сөйлемдегі балама түпнұсқамен аударманың ешбірінде жоқ . Сонымен қатар, қазақша сөйлемдер әрдайым ағылшын сөйлемдерінің сәйкес мағыналары ретінде беріледі және олар ешқандй күмәнсіз толық сәйкестілікке ие.

Аударма сәйкестілігін суреттеуде ең басты назар лексикалық, фразеологиялық және ТТ грамматикалық бірліктеріне бөлінеді. Іс жүзінде, аудармада сәйкес бірліктер қатысады.

Ағылшын сөйлемінде екпін әдетте көмекші етістігінде беріледі: But he' will meet her орыс тіліне лексикалық бірліктер көмегімен беріледі: «Но он ведь объязательно встретится с ней» (лексикалық-фонетикалық сәйкестілік). Осындай тәсілмен грамматика-лексикалық (Give me some bread – Дай мне хлеба ) және грамматикалық сәйкестіліктер (The delegation had been received by the prime – minister- до этого делегация была принята премьер-министром) құрылады.

Аудармада сәйкестілік ретінде АТ жүйесінде орын алатын бірліктер басқа да бірліктердің қатысуымен жасалуы мүмкін. Ағылшын және орыс сөздіктерінің құрамында жалпы мағыналы сөздер бар ( to go, to leave, to be, to have, to come-двигаться, оставлять, быть, иметь, прибывать и т.д. ) және нақты мағынаға ие сөздер бар (to fly, to slip away, to stand, to possess, to burst in – летать, удрать, стоять, обладать, ворваться). Егер сөздерді олардың сөйлемде қолданылуына байланысты қарастырсақ, онда ағылшын тілінде орыс тіліне қарағанда жалпы мағыналы сөздер көп қолданылады. Осыдан кейін, ағылшынның «to be» етістігіне орыс тілінде сәйкестіліктер көп; « быть», сонымен қатар «стоять», «находиться», «жить» және т.б., ағылшынның to go - «идти», «ехать», «летать», «умирать» және т.б. Мұндай құбылысты аудармада екі сөйлемді салыстыру арқылы байқауға болады.

Allready the policy of international money - lenders is beginning to get the inevitable answer from the Latin American peoples.

Политика международных растовщиков уже начинает встречать неизбежный отбор со стороны народов Латинской Америки.(сал: answer- отпор)

My feelings then would have been even stronger had I known that Karl Stock was to be burnt in the incinerators of Maidaneka.

Мое тогдашнее возмущение было бы большим, если бы я знал, что Карлу Стоку суждено погибнуть в печах Майданека (сал. feelings - возмущение).

Аудармада әрдайым сәйкесттіктердің болуы, ТТ-ң бірліктерінің аударма процесіне қатынасы мен арнайы деңгейдегі сәйкестіктері бойынша екі түрге бөлінеді. Сәйкестіктердің бірінші түрі бірліктік (тұрақты) және көпше (нұсқалық) сәйкестіліктер болып бөлінеді. Сәйкестіктің екінші түрі лексикалық, фразеологиялық және грамматикалық болып бөлінеді.

Қажет болған жағдайда деңгейаралық сәйкестіктер де суреттеледі. Тілдік бірліктің құрамында морфемалық жне фонемалық сәйкестітер жоғары деңгемен қарастырылады.

Біріктік сәйкестіліктер - бұл түпнұсқаның барлық түрінде кездесетін ТТ-ң тұрақты тәсілі. Бірліктік сәйкетіліктер аударылатн бірліктің тұрқты баламасы бола отырып, оның толық мағынасын береді. Ең бастысы, тілдік брліктер термидер, жеке атауларда, географиялық атауларда және де сөз тіркестерінде кездеседі :oxygen - оттегі, capitalism - капитализм, House of Commons - жалпы ұлттық палата, Roosevelt - Рузвельт , Eugene O'Neil –Юджин О'Нил , Cleveland - Кливленд, contrabandist – контрабандист және т.б. Бірліктік сәйкестілік барлық сөзде түгелдей немесе олардың мағыналарының бірінде болуы мүмкін. ( Senator - әрқашан «сенатор», President – «президент»).

Көптік сәйкестілік – ТТ- дегі бірліктің әрқашан аудармада бірнеше тәсілдерінің болуы. Бұл кезде әрбір сәйкестіктің түрлері түпнұсқа бірлігінің жартылай мағынасын береді: attitude ~ қарым-қатынас , actual ~ расталған, тура, қазіргі кездегі сәйкестіліктің түрлері бір мағыналы немесе көп мағыналы болуы мүмкін: trade-union ~ жұмысшы бірлестік, трейд – юнион; labour party ~ жұмысшы партия, лейбаристік партия; sincerity ~ шынайылық, ақ жүректі адалдық; chamber ~ 1)бөлме,горница, апартаменттер, тыныштық, 2) қонақ бөлме, палата, конференция бөлмесі, 3) ғимарат, камера, жұмыс бөлмесі және т.б. Көбінесе сәйкестіктің түрлері синонимдес болады: importance ~ , slander ~ , writing ~ , flying ~ ұшып жатқан, ұшатын, ұшқыш.

Сәйкестіктердің тұрақты және нұсқалық түрлерін, ең басты фразеологиялық және лексикалық сәйкестіктерде қолданылады. Ал түпнұсқаның грамматикалық бірліктері мүлдем өзгеше. Сйлемдегі грамматиканың мағынасы ақпараттың жалпы құбылысына ие, және олар лексикалық бірліктердің мағынасымен тығыз байланысты. Аудармада грамматикалық формаларды таңдауда түпнұсқаның грамматикалық бірліктерімен емес, берілген ақпараттың құрылысына байланысты. Сондықтан ТТ-ң грамматикалық бірліктері үшін бірліктік сәйкестілікке негізделмейді, ТТ –ң бірліктерінің көптік сәйкестілігі нұсқалық-лексикалық сәйкестіктерден ажыратылады. Олардың ішінде біртиптік (однотипные) және түрлі типтіліктерін (разнотипные) ажырата білу керек. Біртиптік сәйкестілік ТТ мен АТ бірдей анықталып, екі тілде грамматикалық мағына мен аналогиялық атауларда ие. Аудармада түпнұсқаның типтік сәйкестігін пайдалану оның мазмұнын толық қамтамасыз етеді. Ең алдымен, мұндай сәйкестілік тілдерде грамматикалық категориялардың бірдей болуымен анықталады. Ағылшын орыс тілдерінде мұндайға зат есім, сан есім категоиялары жатады. Түрлі типтегі сәйкестілік тілдердегі анықтамалар мен атауларға сәйкес келмейді.

ТТ мен АТ синонимдес грамматикалық бірліктерінде, егер ТТ бірліктері түрлі типтік немесе бір типтік сәйкестіктерге ие болса, онда осы синонимдес бірліктер арасында баламалық қатынас туындайды. Мысалы,

He was quest of honour at a reception given by Soviet youth for delegates to the world youth forum, which opened here last Wednesday.

Көріп отырғанымыздай, сөйлемнің грамматикалық мағыналары сәйкес келуде. Given орыс тілінде «устроенный» немесе «который был устроен» , ал which opened- «открывшегося» немесе «которые открылись» деп аударуға болады:

Он был почтенным гостем на приеме, устроенный (который был устроен) Советской молодежью для делегатов Всемирного форума молодежи, который открылся (открывшегося ) в Москве в прошлую среду.

Келтірілген мысалда екі тілдің құрылымында ағылшын тілінің құрылымы орыс тілінде бір типтік және түрлі типтік сәйкестіліктерге ие.

Жеке аударма теориясында сәйкесілік түсінігі мәтіннің ситуативтік және лингвистикалық түсінігімен тығыз байланысты, бұл түсініктер аудармада бірдей немесе өзге де сәйкестіліктерді анықтайды. Лингвистикалық мәтін тілдік байланыспен түсіндіріледі. Мәтін құрылымына байланысты тар (микромәтін) және кең (макромәтін) болып бөлінеді. Тар мәтін дегеніміз тілдік бірліктер, және олардың көмегімен құрылған сөйлем немесе сөз тіркесі. Кең көлемді мәтінде тілдік байланыстың құрамындағы бірліктердің көмегімен құралатын мәтіндік контекст және тілдік бірліктер сөйлемде аралас беріледі. Мәтіннің нақты көлемін көрсетуге болмайды, ол топтасқан сөйлем болуы мүмкін, абзацтың, сөйлемнің басы толық шығарманың өзі болуы мүмкін. Тар контекстті өз алдына синтаксистік және лексикалық деп бөлуге болады. Синтаксистік контекст - сөйлем мен сөз тіркестерінің қатысуымен болатын синтаксистік құрылым. Лексикалық контекст – бұл тұрақты сөз тіркестерінен тұратын лексикалық бірлік. Экстралингвистикалық контекст өзіне іс-әрекеттің жағдайын, уақыты мен орнын қосады және аудармашыны қажетті ақпаратпен қамтамасыз етеді.

Аудармашылық сәйкестіктерді қолдану әрқашан мәтіндегі ақпаратты анықтайды. Сәйкестілік - бұл АТ бірліктері, бұл бірліктер ТТ бірліктерімен мағыналас және сондықтан да алдын-ала түпнұсқадағы берілген бірліктің мағынасын анықтау қажет. Көп жағдайда тілдік бірліктер көп мағыналы, бірақ мәтінде олар қандай-да бір потенциалдвы мағынада қатысады. Тілдік бірліктегі потенциалды мағыналарды салыстыру, олардың сөйлемде қай мағынасының берілгендігін көрсетеді. Мысалы мына ағылшын сөйлемін қарастырайық: The striking unions have won concessions the despite bitter oppositioof the employers.

Сөйлемдегі толық мағыналы сөздер контекстен тыс алынған, және бірнеше мағыналарға ие. To strike етістігі «ұру, соғу, тауып алу, соқтығысу, таңқалдыру, күресу, тереңге жіберу» мағыналарына ие. Union зат есімі «союз, бірлестік, қосылыс, профсоюз, жұмыс үйі, ерлі-зайыптылар» деген мағыналарды беруі мүмкін. To win етістігі – «ұту, бір жетістікке жету, алу, табу, сендіру» . Concession зат есімі – «төмен түсім, концессия. Bitter сын есімі -«ащы, қиналу, шапшаң, қиындатылған» , Opposition зат есімі – «контраст, қарама-қарсылық , оппозиция», Employer зат есімі – «жұмыс беруші , жұмысқа қоюшы».

Сөйлемдегі сөздердің мағынасын салыстыра отырып, олардың мағынасы тек қана мына сөздерді қолданғанда сәйкестілік болады: «көтеріліске шығу» , екіншісі- «жұмысшы бірлестігі» мағынасында , үшіншісі – «жетістікке жету», төртіншісі - «төмен түсу» , бесіншісі – «қатал тәртіппен» және соңғысы – «қарсыласу». Employer - «басқарушы» сөзі тез арада сөйлемнің не туралы екендігіне анықтама беріп тұр және де басқа да сөздердің мағынасын айқындау үшін мына сөз тіркестерінің өзі жеткілікті: striking unions, win concessions, bitter opposition.

Мәтіндегі сөздің мағынасын анықтау ТТ тұрақты сәйкестіктерді анықтауға мүмкіндік береді. Және бұл үшін мәтіннің ситуативтік және лингвистикалық контекстіне қайта оралуымыз қажет. Міне attitude зат есіміне қатысты бірнеше мысалдар: (1) I don't like your attitude to your work. (2) There is no sign of any change in the attitudes of the two sides. (3) He stood there in a theatening attitude. (4) He is known for his reactionary attitude. Бұл тар контекстте бірінші кезеңге қазақша «қатынас (жұмысқа)» , екіншісінде «ой-пікір (екі жақтың)», үшіншіге – «кейіп таныту (үрей тудыратын), және төртіншісінде – «көзқарас».

Бірақ кейде сәйкестілікті таңдауда кең көлемді контекстке жүгінуі мүмкін. Ағылшынның chair сөзіне қазақша «орындық» және де «кресло» сәйкес келеді. The arms were in sad shape, because everybody was sitting on them . Сөйлемдегі «кресло» сөзін таңдауымызға болады.

Аудармада бірнеше сөздің сәйкестіліктерінің біреуін таңдау аудармада кеңінен таралған тәсілдерінің бірі болып табылады. Аудармашының шеберлігі аудармада түпнұсқаның мазмұнына сәйкес бірліктерді таңдауына байланысты. Бірақ ТТ –гі бірліктер өзге тілдегі бірліктермен де сәйкес бола бермейді. Қандай да жағдай болиасын аудармашы өзінің аудармасында берілген контексттегі ТТ –ң бірліктерінің мағынасын тура беруге талпынуы керек. Аудармада түпнұсқаның бірліктері уақытша қолданылуын оккациональді сәйкестілік немесе контекстуальді ауыстырым деп аталады.

Аудармашы контексттегі шарттарға байланысты өзінің жұмысын тоқтатуы мүмкін. Географиялық атаулар тұрақты сәйкестіктерге ие, олар аудармада өзге тілдік имитация арқылы құрылады. Американдық New Haven қалалық атауы қазақ тіліне «Нью Кейвин» секілді беріледі. Бірақ орыстың аудармашысы Е. Калашникова Фицджеральдің «Великий Гэтси» атты романын аударғанда, тұрақты сәйкестіліктерді қлданбаған: I graduate from New Haven in 1915, «Я окончил Цельский университет в 1915 году» секілді, бұл контекст түпнұсқада қаланың аты оқу орнына айтылып, жанама түрде берілген. Сондай-ақ аудармашыға Нью – Хешмир атауы көмек көрсетуі мүмкін, себебі осы жерде АҚШ – ң әлемге әйгілі Иель университеті орналасқан.

Көп жағдайда аудармашы контекстке байланысты түрлі сәйкестіліктерді таңдауынан бас тартады. Бұл жағдайда аудармашы контекстуалды ауыстырымға сәйкес бірліктерді іздестіреді. Осыған мысал келтірейік:

1). He has a friendly attitude towards older.

Біз attitude сөзінің мағынасын алдында қарастырғанбыз, ол қазақша бас тарту, ұстаным, кейіп таныту, көзқарас ұғымдарын береді. Бірақ олардың ешқайсысын аудармада қолдану мүмкін емес. Сондықтан оккозоциональді сәйкестілікке мынадай аудармамен айтуға болады: « Ол барлығына достық көзбен қарайды» .

2) History has dealt with Hitler; history will deal with would be Hitlers. Сөйлемдегі to deal етістігіне қазақша мына сәйкестіліктер тән: «хабарласу (поступать), өзін ұстау».

Шынында да, тарих Гитлердің өмірін жай ғана өзгерткен жоқ, ол оның өмірін қатыгездікке, қиыншылыққа айналдырды. Қажетті сөздің мағынасы мына сөздермен ауыстырылуы мүмкін: сазайын тартты, көрсетті, аяқтау.

Сондай-ақ окказациональді сәйкестіліктер стилистикалық мақсатта қолданылады. To hide етістігі міндетті түрде орыс тілінің «прятать, скрывать, таить» және де т.б. сәйкестіктеріне тән. Бірақ келесі аудармада контекстуалды ауыстырым ретінде «тонуть» етістігі сәйкес болар еді: The moutain tops were hidden in a grey waste of sky – Вершины гор тонули в сером небе . «Тонули» етістігі аспандағы бұлттарды тамаша суреттеп тұр. (Waste of sky).

Осындай тәсілмен, аудармада жекеше сәйкестіліктердің де көмегі тиеді.