16.Аграрныя пераўтварэнні Савецкай улады. Ажыццяўленне палітыкі ваеннага камунізму у Беларусі (1918-1920гг.)

Беларусь - аграрным краем, і асн. масу нас-ва - сялянства, таму адным з важней-шых пытанняў для новай улады - зямельнае. За аснову аграрнага заканадаўства узяты Дэкрэт аб зямлі, прыняты II Усерасійскім з'ездам Саветаў. тры палажэнні: нацыяналізацыю зямлі, канфіскацыю панскіх зямель і ўраўняльнае землекарыстанне. II Усерасійскі з'езд Саветаў прыняў "Асноўны закон аб сацыялізацыі" (студзень 1918 г.), на аснов'е распрацаваны шэраг дакументаў па размеркаванні зямлі ў Б-сь II з'ездам Саветаў Зах-й вобласці (красавік 1918 г.) прыняты 'інструкцыі па размеркаванні зя­мель у Зах-й вобласці ў 1918 г.", якія ўстанаўлівалі ўраўняльны прынцып. Усе землі % на 3 катэгорыі: 1-землі і спецыялізаваныя гаспадаркі (сады, гадавальнікі, насенныя гаспадаркі і т.д.).- выключаліся з фонду ўраўняльнага размеркавання. 2- падлягалі размеркаванню: былыя памешчыцкія, казённыя, удзель-ныя, кабінецкія, царкоўныя, манастырскія. 3- нетры зямлі, лясы і воды, горы, якімі распараджаліся мясцовыя ўлады розных узроўняў. Пры размеркаванні зямлі ўлічвалася не толькі коль­касць едакоў, але і наяўнасць зямель і іх якасць.

Пры размеркаванні зямлі ў 1 чаргу ўлічваліся інтарэсы бяднейшых сялян, а потым і інш. груп земляробаў. Аднак правесці размеркаванне зямлі на ўсёй тэр. Б-сі адразу не ўдалося з-за наступления ням-й арміі ў др. Пал. 1918 г. Поўнасцю размеркаванне зямель праведзена толькі ў 7 паветах усх-й ч-кі:, Клімавіцкім, Віцебскім, Полацкім, Лепельскім і інш. У Мінскай губ. размеркаванне зямель завяршылася ў 1920 — 1921 гг. У выніку рэалізацыі Дэкрэта аб зямлі змяніўся сац. склад бел-й вёскі: асн. масу сялян - сераднякі.

Сталі арганізоўвацца 1-я калектыўныя гаспадаркі: камуны, сельгасарцелі і ТОЗы (таварыствы па сумеснай апрацоўцы зямл), адрозніваліся па ступені абагульнення сродкаў вытв-ці. найвышэйшай у камунах, - абаг. пабудовы, жыллё, дробная жывёла, птушкі, інвентар. 1 камуна ў в. Дубакрай Гардоцкага павета. пад камуны адводзіліся сярэднія па памеры маёнткі. Кожная К. прымала свой статут, у аснову "Прыкладны статут працоўнай земляробчай камуны", распрацаваны Наркамземам. У наступныя гады К распаліся, і асн. формамі арганізацыі с\г вытворчасці сталі калгасы і саўгасы.

Калектыўныя гаспадаркі - невялікімі з малой колькасцю зямлі, інвентару і жывёлы, па сац-м складзе прадстаўленыя беднякамі і батракамі. Адносіны асн-й масы сялян да гаспадарак, якія ствараліся на базе памешч-х маёнткаў, - негатыўнымі. -бачылі ў іх старыя памешчыцкія эканоміі.

1 кал-й гаспадаркай тыпу калгаса на Б-сі – сав-е памесце Няўляны ў Віцебскай губ., - 42 батракі. Да студзеня 1919 г. па 13 паветах Б-сі - 175 камун, 36 арцеляў і 75 таварыстваў па сумеснай апрацоўцы зямлі.

Арганізацыя кал-х гаспадарак на тэр-і Б-сі найбольшы размах набыла з утварэннем летам 1918 г. камітэтаў беднаты, створаны для барацьбы з голадам. Па колькасці створаных камбедаў Б. займала адно з вядучых месцаў у краіне: 125 валасных і каля 3250 вясковых. Камбедам прадастаўляліся неабмежаваныя правы. расстрэльваць, хто хаваў хлеб і не аддаваў яго. праз камбеды ішло размеркаванне прадуктаў харчавання і насення беднаце. Усе сабраныя грашовыя сродкі (штра­фы, кантрыбуцыі) ішлі на ўтрыманне членаў камбедаў, - зацікаўлены ў раскулачванні больш заможных сялян.

Камітэты беднаты збіралі хлеб для галадаючых рабочых . горада і ліквідавалі кулацкія гаспадаркі, садзейнічалі арганізацыйнаму і матэр.-тэхнічнаму ўмацаванню кал-х гаспадарак шляхам перадачы інвентару і тэхнікі з былых памеш-х маёнткаў.

Т.ч., ужо ў 1-я месяцы Сав-й улады была разгорнута шырокая праграма па сацыяліст-м пераўтварэнні ўсёй н/г Б-сі. Аднак ажыццяўленне ішло складана і было перапынена наступлением на фронце ням-х войскаў і ўвядзеннем палітыкі "ваеннага камунізму" на ўсёй тэр-і Сав-й краіны.

Палітыка "ваеннага камунізму". Вясной 1918 г. маладая Сав. рэспубліка аказалася ў найцяжэйшым становішчы: вайна, гаспадарчая разруха, голад патрабавалі прыняцця надзвычайных мер у галіне эканомікі, - "ваенным камунізмам". Гал. задачамі -правядзенне харчовай развёрсткі і манаполіі хлебнага ган­длю, нацыяналізацыя ўсёй прам-ці, жорсткае размеркаванне харчовых і прам-х тавараў, усеаг-я працоўная павіннасць. ліквідаваны прыватны гандаль, адзяржаўленне кааперацыі. спроба ўстанавіць прамы прадуктаабмен п/ж горадам і вёскай, вяло да натуралізацыі экан-х сувязяў.

Цэнтр-е месца ў ПВК - харчовая развёрстка. - ўлады фактычна бралі лішкі хлеба для пакрыцця выдаткаў на армію і ўтрыманне рабочых, у доўг, за папяровыя грошы. Інакш перамагчы памешчыкаў і капіталістаў у разбуранай дробнасялянскай краіне Сав.ўлада не магла.

тры дэкрэты, выдадзеныя ў 1-ы тыдзень красавіка 1918 г. - надзялялі харчовыя атрады неабмежаванымі паўнамоцтвамі і дазвалялі здабываць хлеб па цвёрдых цэнах за кошт канфіскацыі ў кулакоў.

Дзеля таго каб было прасцей рэквізаваць хлеб у сялян, - ствараць саўгасы. у лютым 1919 г. У ЦБК прымае "Палажэнне аб сац-м землеўладкаванні і мерах пераходу да сацыял-га земляробства", - паскарае працэс фарміравання саўгасаў і на тэр. Б-сі. Камісарыятам земля­робства была выдадзена дырэктыва, па якой усе нацыяналізаваныя маёнткі % на 3 катэгорыі. 1) спецыялізаваныя маёнткі з высокай культурай гаспадарання, размешчаныя блізка да буйных цэнтраў. Усе астатнія адносіліся да 2 і 3 кат-й. ў маёнтках 1 к-і ствараліся саўгасы, а астатнія прызнач-ліся для стварэння калект-х гаспадарак інш. тыпаў. Да чэрвеня 1919 г. у Мінскай губ. з наяўных 3000 памесцяў у 604 былі створаны саўгасы. Складанасць работы новых кал-х гаспадарак - не хапала с\г тэхнікі, цяглавай сілы і кадраў спецыялістаў. У асн-й масе саўгасы - нерэнтабельнымі, стратнымі. назіраўся працэс скарачэння пасяўных плошчаў як вынік дзейнасці закону аб харчразвёрстцы.

ішоў працэс скара­чэння камун і рост колькасці арцеляў.

Трэба, улічваць і страты, нанесеныя с/г рэспублікі белапольскімі акупантамі, якія на акупір-й тэрыторыі поўнасцю аднаўлялі памешчыцкае землеўладанне і права прыватнай уласнасці. Сяляне былі абкладзены велізарнымі прадуктовымі падаткамі. жорстка акупанты распраўляліся з "непаслухмянымі": вялікая колькасць вёсак пры адступленні спалена.

Усе пасяўныя плошчы Б-сі ў 1920 г. складалі 2/3 даваенных, рэзка знізілася ўраджайнасць, панесла страты жывёлагадоўля. Агульная колькасць коней да канца 1920 г. скарацілася да 80 %, буйной рагатай жывёлы — да 65,8, свіней — да 44 % даваеннага ўзроўню.

Т.ч., с/г рэспублікі к 1921 г. была ў вельмі цяжкім становішчы: саўгасы, калгасы і камуны былі стратнымі, маламоцнымі гаспадаркамі і не карысталіся папулярнасцю ў сялян. Асн. цяжар харчразвёрсткі клаўся на плечы серадняцкіх гаспадарак, якія, як і па ўсёй краіне, складалі асн. масу.

17. Аграрныя адносіны ў Беларусі ва ўмовах НЭПа (1921-1928гг.) Асаблівасцю экан. становішча Б-сі - ўвядзенне НЭПа супадала па часе з пёрадачай зямлі сялянам. большая ч. зямель - нізкай якасці, перанаселенасці. на 1 км² - 33,2 чал.

28 студзеня 1921 г. зацверджана інструкцыя Наркамзёма БССР "Аб парадку часовага размеркавання былых пам-х зямель". Але прырэзка зямлі – нязначнай. 3 нацыяналізаваных прыватнаўласніцкіх зямель толькі 23,3 % перададзена сялянам, 69,9 % - ў дзярж-я лясны і зямельны фонды, 3,8 % - саўгасам, калгасам, кааператывам.

=” Дэкрэту аб зямлі - змяненне сац. складу нас-ва. 3 ростам кол-ці сяр-х гасп-к скарацілася кол-ць дроб-х і буйных. адрозніваліся па забяспечанасці рабочай і прадук-й жывёлай, сродкамі вытв-ці, складам даходу.

Дзякуючы НЭПу ўжо да пач. 1925/26 памеры с/г вытв-ці ў БССР - даваеннага ўзроўню. жывёлагадоўлі з малочным і свінагадоўчым. пасевы тэхнічных культур.

Аднак тэмпы развіцця с/г замаруджваліся. Жывёлагадоўля- развіта слаба. Агульная таварнасць с/г нізкай, у 1926 г. не дасягнула даваеннага ўзроўню.

уся зямля аб'яўлена дзярж-й уласнасцю; тыя, хто непасрэдна на ёй працаваў, - карыстальнікамі зямлі без права яе прадаваць, дарыць, завяшчаць, закладваць. Адразу пасля узбуйнендя БССР у 1924 г. два зямельныя кодэксы: у старых раёнах БССР —кодэкс 1923 г., у далучаных - кодэкс РСФСР. = распрацаваны новы Зямельны кодэкс БССР, - з красавіка 1925 г. Хаця да 1927 у Б-сі ў асн-м захоўвалася свабода выбару землекарыстання, кодэкс 1925 г. Абмяжоўваў развіццё хутароў і вотрубаў, вызначаў адрэзкі зямель у тых, хто меў яе звыш нормы, рэкамендаваў калект. формы земле-ня.

перавага аддавалася развіццю — пасёлкаў (Гомельская, Маг-я і Мін-я акругі), хутароў і вотрубаў (Віц-я і Аршанская акругі). Наркамзем БССР, які ўзначальваў з 1925 - 1929 г. Д.Ф.Прышчэпаў (27 г.), прадугледжваў стварэнне хутароў і пасёлкаў па тыпу вотрубаў як асн-й формы землеўладкавання.

ўмацавалася с/г кааперацыя, - развівалася г. ч. па крэдыце і па забеспячэнні і збыце сродкаў вытв-ці. ў сяр. 20-х гг. у Б-сі - 884 КА -85 тыс. чал. Сав. ўлада апіралася ў асн-м на беднату і сяр-е сял-ва, якое паступова выціскала з кааператываў кулацтва.

У пач. 20-х гг. - калгаснае будаўніцтва. Ва ўмовах Б-сі, пры малой колькасці с/г-х спецыялістаў, адсутнасці вялікіх масіваў ворнай зямлі, прыгоднай для апрацоўкі трактарамі, нізкім узроўні механізацыі і нізкім узроўні с/г-х машын стварэн­не вялікіх кал-х гасп-к - нерэнтабельным. Таму ў "Матэрыялах к пяцігадоваму перспектыўнаму плану народнай гаспадаркі БССР на 1927/28 -1931/32 гг. Асн-мі формамі = камуны, сельгасарцелі і ТОЗы. колькасць камун зніжалася, а ТОЗаў і саўгасаў павялічвалася.

адрозніваліся па ступені абагульнення сродкаў вытворчасці. найвышэйшым у камунах, У с/г-х арцелях - зямля, рабочы і прадукцыйны скот, с/г інвентар, гасп. пабудовы, а ў асабістым карыстанні сяляне - прысядзібныя ўчасткі, прасцейшыя прылады працы, дам-ю жывёлу. Высокі ўзровень абагульненасці - ТОЗаў. – асн-й масе сял-ва не хацела аддаваць сваю маёмасць, таму арганізатарамі - бед­някі. створаны на землях дзярж-га зям. фонду, = рэальных прычын для масавай К. ў БССР не было.

У сяр. 20-х гг. павелічэнне кольк. калгасаў адбывалася г. ч. за кошт арганізацыі яўрэйскіх арцеляў. =распад калгасаў, створаных бел-м нас-вам, тлумачылася ўздымам сял-й аднаасобнай вытв-ці і павелічэннем магчымасцяў для яго пашырэння.

дзяржава аказвала калгасам дапамогу, адменена арэндная плата за зям-я плошчы і пабудовы, інвентар, раб. і прад-ю жывёлу; слабыя калгасы вызваляліся ад падатку. 192/28 палітыка дзяржавы рэзка змянілася. індустрыялізацыя патрабавала значных сродкаў, атрымаць якія можна было ад рэалізацыі хлеба, а сяляне адмаўляліся прадаваць дзяржаве хлеб па заніжаных цэнах. = ўлады = вярнуліся да метадаў харчразвёрсткі, канфіскуючы хлеб і забараняючы вывозіць яго на рынак. = прывяла да голаду. план выкананы, нарыхтавалі ў 3,5 р. больш. Затым пачаліся фарсіраваныя індустрыялізацыя і калектывізацыя; спынена землеўладкаванне аднаасобных гаспадарак, забаронена перасяленне з пераносам двароў.

Крызісы НЭПа і прычыны яго згортвання 1 крызіс - восенню 1923 г. "крызіс збыту" меў месца ва ўмовах таварнага голаду. са жніўня 1922 г. - ўтварацца "нажніцы цэн". fx памер павялічваўся і ў верасні 1923 г. дасягнуў кўльмінацыйнага пункту, калі цэны на прам-я вырабы пераўзышлі цэны на с/г прад-цыю ў пар-ні з даваенным узр-м больш чым у 3 р. Сялянам нявыгадна прадаваць сваю прадукцыю.

Парушэнне рыначнай раўнавагі выклікана, 1) хуткім аднаўленнем с/г, чым прам-ці, = прадукцыя 1-й танней. 2) церазмерным крэдытаваннем Дзяржбанкам дзярж-х і кааператыўных арганізацый, якое выклікала "агонію" саўзнака. 3) манапольным узняццем цэн на прам-я вырабы з боку трэстаў і сіндыкатаў. 4) умовамі здавання сельгаспадатку, які па жаданні сялян збіраўся натурай або грашыма. Восенню 1923 г. (ураджайнага) сяляне аддавалі перавагу грашовай форме разліку. выкінулі на рынак вялізную масу хлеба, =выклікала рэзкае зніжэнне цэн на хлеб. 5) неразвітасцю гандлёвага апарату і памяншэннем крэдытавання гандлю ў верасні — кастрычніку 1923 г. У гандлёвых арганізацый не было магчымасці перавезці прам-я тавары з месца вырабу ў месца продажу.

Для выпраўлення сітуацыі ў цэнаўтварэнне ўмяшалася дзяржава. ўстаноўлены дырэктыўныя цэны на прадметы спажывання. Спрыяльна паўплывала і грашовая рэформа 1924 г. Але ўстанаўленне цэн зверху - неўласціва рын-й эканоміцы прывяло ў 1925 г. да таварнага голаду, але так і не было адменена, і стала элементам накіроўваючай эканомікі.

2крызіс 1925/26 гг. адрозненне - ўзнік востры дэфіцыт тавараў. Хар-на- недахоп тавараў"праявіўся не ў выніку разбурэння вытворчьіх сіл, а на ступені іх хуткага росту. 1)пралікамі ў планаванні, калі дзяржаве не ўдалося закупіць хлеб у сялян па нізкіх цэнах, як гэта было раней (1925 г. неўраджайны). У =” экспарт - меншым, намечаньш тэмпы разгортвання прам-ці не былі дасягнуты. 2) залежнасцю рынку прамтавараў БССР ад іх паступлення з-за межаў. 3)значным ростам пакупніцкай здольнасці сел-га і гарад. нас-ва, якую прам-ць не паспявала задавальняць. Дзяржава адрэагавала: скарочаны імпарт, замарожаны новабудоўлі, павялічаны ўскосныя налогі. 1925 г. - уведзены дзярж. продаж водкі; павялічама нарыхтоўчая цана на зерне, выкарыстаны ўсе рэзервы і пушчаны ў ход закансерваваныя старыя, тэхнічна адсталыя прадпр-вы. Надоўга хапіць гэтых рэзерваў не магло.

У =” дзякуючы НЭПу, які дазволіў спалучыць дзярж-я і асабістыя інтарэсы, была паспяхова адноўлена с/г, атрымала стымул да развіцця прам-ць. Спажывецкі рынак напоўнены, павялічваў абароты гандаль. Аднак Б-сь заставалася слаба развітай у індустр-м плане, удзельная вага яе ў прам-ці СССР нізкай: у 1923/24 - 0,7 %, у 1925/26 -0,67 %. Нягледзячы на бясспрэчны патэнцыял для далейшага руху наперад, патрэбна была мадэрнізацыя экан-га комплек­су як усяго СССР, так Б.. У канцы 20-х гг. перад паліт-м кір-м краіны паўсталі нялёгкія пытанні выбару шляхоў мадэрнізацыі.

18.Прадумовы і падрыхтоўка масавай калектывізаці с/г у Беларусі. У пач. 20-х гг. пач. калгаснае буд-ва. Ва ўмовах Б-сі, пры малой колькасці с/г-х спецыялістаў, адсутнасці вялікіх масіваў ворнай зямлі, прыгоднай для апрацоўкі трактарамі, нізкім узроўні механізацыі і нізкім узроўні с/г-х машын стварэн­не вялікіх калект-х гаспадарак - нерэнтабельным. Таму ў "Матэрыялах к пяцігадоваму перспектыўнаму плану народнай гаспадаркі БССР на 1927/28 -1931/32 гг. - "асобных перспектыў на значнае павелічэнне плошчы калгасаў і саўгасаў не м.б.", што "прадукцыйнасць іх нават ніжэй прадукцыйнасці зямель працоўнага землекарыстання". Саўгасы як дзярж-я гаспадаркі павінны былі быць "праваднікамі мерапрыемстваў урада па падняцці с/г культуры". Асн-мі формамі калект-х гаспадарак = камуны, сельгасарцелі і ТОЗы. Па маёмасным становішчы сярод членаў с/г-х кааператываў - сярэднія сяляне: колькасць камун зніжалася, а ТОЗаў і саўгасаў павялічвалася.

Камуны, сельгасарцелі і ТОЗы адрозніваліся па ступені абагульнення сродкаў вытв-ці. найвышэйшым у камунах, - пабудовы, жыллё, дробная жывёла, птушка, інвентар. У с/г-х арцелях - зямля, рабочы і прадукцыйны скот, с/г інвентар, гаспадарчыя пабудовы, а ў асабістым карыстанні сяляне - прысядзібныя ўчасткі, прасцейшыя прылады працы, дам-ю жывёлу. Высокі ўзровень абагульненасці хар-ны і для ТОЗаў. – асн-й масе сял-ва не хацела аддаваць сваю маёмасць, таму арганізатарамі і ўдзельнікамі калгасаў былі амаль усе бед­някі. створаны на землях дзярж-га зям. фонду, Гэта значыць, што ніякіх рэальных прычын для масавай К. ў БССР не было.

У сяр. 20-х гг. павелічэнне колькасці калгасаў адбывалася г. ч. за кошт арганізацыі яўрэйскіх арцеляў. У той жа час адбываўся распад калгасаў, створаных бел-м нас-вам, тлумачылася ўздымам сял-й аднаасобнай вытворчасці і павелічэннем магчымасцяў для яго пашырэння.

дзяржава аказвала калгасам значную дапамогу, адменена арэндная плата за зямельныя плошчы і пабудовы, інвентар, рабочую і прадукцыйную жывёлу, меліярацыйныя збудаванні; слабыя калгасы зусім вызваляліся ад падатку. Да 1927 г. калгасы падтрымліваліся г.ч. экан-мі мерамі, але пачынаючы з хлебанарыхтовак 192/28 палітыка дзяржавы рэзка змянілася. Пачатая індустрыялізацыя патраба-вала значных сродкаў, атрымаць якія можна было ад рэалізацыі хлеба, а сяляне адмаўляліся прадаваць дзяржаве хлеб па заніжаных цэнах. Тады ўлады ўпершыню з пачатку НЭПа вярнуліся да метадаў харчразвёрсткі, канфіскуючы хлеб і забараняючы вывозіць яго на рынак. = прывяла да голаду. Аднак план дзяржаўных хлебанарыхтовак 1927/28 выкананы, хлеба нарыхтавалі ў 3,5 р. больш. Затым пачаліся фарсіраваныя індустрыялізацыя і калектывізацыя; спынена землеўладкаванне аднаасобных гаспадарак, забаронена перасяленне з пераносам двароў…………

С/г-я вытв-ць Бел-сі ў к. 20-х гг. займала гал. месца ў народнай гаспадарцы. Па дадзеных Дзяржплана БССР, прадукцыя с/г ва ўсёй валавой прадукцыі рэспублікі (у цэнах 1927 г.) у 1928 - 1929 гг. - 51 %.

У параўнанні з даваенным перыядам с/г дасягнула некаторых поспехаў. ўдасканалена структура пасяўных плошчаў. Трехпольная сіст. земляробства паступова замянялася шматпольнай.

Аднак узровень развіцця с/г заставаўся нізкім. У сувязі з памяншэннем плошчаў паменшыліся валавыя зборы зерня і бульбы, = выклікала скарачэнне колькасці жывёлы. У =” нізкіх ураджаяў р-ка не забяспечвала сваіх патрэб у збожжы. Тэмпы росту таварнай прадукцыі з 1927 — 1928 гг. зніжаліся. 1927/28 г.- хлебанарыхтоўчы крызіс. Экспарт збожжа ўпаў да нуля, пад пагрозай - планы індустрыялізацыі. У гарадах ўведзена сістэма забеспячэння прадуктамі па картках.

Абставіны паграбавалі ўраўнаважанага падыходу ў вызначэнні шляхоў і метадаў далейшага далучэння вёскі да сацыялізму. Для І.Сталіна і яго паплечнікаў крызіс хлебана-рыхтовак растлумачваўся "кулацкай стачкай" — выступлен­ием кулацтва, якое вырасла ва ўмовах НЭПа, с/ць Сав-й улады.

М.Бухарын і яго аднадумцы прычыны - ў недахопах і памылках органаў улады, -трэба рабіць упор не на ўзмацненне адмін.-кам-х метадаў кіравання эканомікай, а на ўдасканаленне работы партыі і дзяржавы, на ажыццяўленне індустрыялізацыі краіны і сац. кааперыравання с/г па меры выспявання аб'ектыўных і суб'ектыўных умоў. Іх прапановы па выхаду з сітуацыі, створанай крызісам хлебанарыхтовак, на шляхах НЭПа (адказ ад "надзвычайных" мер, захаванне курсу на ўздым сял-й гаспадаркі і развіццё гандлёва-крэдытных формаў кааперацыі, павышэнне цэн на хлеб і інш.) былі адкінуты як уступка кулаку і праяўленне правага ўхілу.

Бухарынскі варыянт рашэння праблемы не быў адзінай альтэрнатывай сталінскаму. варыянт, прадугледжаны 1 пяцігадовым планам развіцця нар-й гаспадаркі і куль­туры СССР (1928 — 1933 гг.). -ўсе формы с/г-й кааперацыі - ахапіць да 85 % сял-х гаспадарак, 18 — 20 % - у калгасы, а па Б-сі - (9,8 %). Планаваліся рэальныя меры, накіраваныя на пад'ём вы творчасці ў асабістым сектары. Усё гэта падмацоўвалася неабходнымі матэрыяльнымі рэсурсамі, тэхнікай, падрыхтоўкай кадраў. У аснове - прынцыпы НЭПа і кааператыўнага развіцця.

Выбар шляхоў адбыўся ў к. 1929 г. і знайшоў праяву - асуджэнні групы М.Бухарына як праваапартуністычнай і ў адхіленні яе ад удзелу ў паліт-м кір-ве краіны (лістападаўскі пленум). дкінуты і 1 пяцігадовы план: прадуманыя і ўзаемаўвязаныя заданні сталі адвольна пераглядацца ў бок павелічэння без уліку рэальных умоў і магчымасцяў.

Такая экан-я палітыка адлюстроўвала пазіцыю І.Сталіна і яго акружэння. "Тэарэтычным" абгрунтаваннем фарміравання калектывізацыі з'явіўся артыкул І.Сталіна "Год вялікага пералому", 7 лістапада 1929 г., -то ў калгасы пайшлі асн-я серадняцкія масы сял-ва. На самой справе звыш 1/3 ч. вёскі - бедната.

Пачалася гонка за "тэмпамі". Каб забяспечыць высокія тэмпы калектывізацыі, у вёску паслалі тысячы ўпаўнаважаных; у гарадах на прамысловых прадпрыемствах ствараліся спец-я брыгады дапамогі К-і. дваццаціпяцітысячнікі. камуністы - 71 %.

19 Ажыццяўленне масавай калектывізацыі с/г у Беларусі. Вынікі пераутварэння вёскі. Пачынаецца масавае стварэнне калектыўных гаспадарак. за тры месяцы 1930 г. (студзень — сакавік) у Б-сі ў калгасы - 430 тыс. Сял-х гаспадарак, і % К. падскочыў у 10 р. У 7 раёнах завершана суцэльная К. Студзеньскі (1930 г.) пленум ЦК КП(б)Б пастанавіў скончыць суцэльную К. да 1931 г. хаця згодна з пастановай ЦК УКП(б) тэрмін заканчэння - 1932 - 1933 гг., канец пяцігодкі.

Фарсіраваныя тэмпы К прывялі да шырокага ўжывання гвалтоўных метадаў арганізацыі КГ, запалохвання і прымусу. Нават сераднякоў і беднякоў, абвяшчалі класавымі ворагамі, агентамі кулацтва, падкулачнікамі; іх арыштоўвалі, пазбаўлялі права голасу і нават высылалі. =” сталі нарастаць сялянскія хваляванні, аж да антысав-х узброеных выступленняў..

Незадаволенасць гвалтоўнай К. сялян вылілася ў расправу з камуністамі і калгаснымі актывістамі. Акты тэрору супраць партыйных і сав-х работнікаў - масавы хар-р. пач. студзеня - сяр. красавіка 1930 г. - 520. Сяляне не мелі матэр-х стымулаў уваходжання ў калгасы. Жывёла і інвентар абагульняліся бясплатна. Многія забівалі жывёлу, знішчалі насенне, кармы.

2 сакавіка 1930 г. на старонках "Праўды" надрукаваны артыкул І.Сталіна "Галавакружэнне ад поспехаў", - асуджалася практыка прымусовай К, давалася указание весці работу ў адпаведнасці з мясцовымі ўмовамі, не абагульняць прысядзібныя землі, агароды, жылыя будынкі, пэўную частку жывёлы, хатнюю птушку і г.д. змяшчаўся Прыкладны статут с/г арцелі. Ён рэгуляваў і замацоўваў прынцыпы пабудовы калгасаў і ўнутрыкалгасных адносін. Асноўнай формай арганізацыі с/г-й вытв-ці - с/г арцель. Але станоўчага выніку статут не меў, складзены паспешліва, у адмін-м парадку, без удзелу калгаснікаў і ўліку іх інтарэсаў.

= хвалю выхаду сялян з калгасаў. Да 1 чэрвеня 1930 г. працэнт калек-К. сял-х гасп-к знізіўся з 58 да 11, а ворнай зямлі — з 66 да 15. Пакідаючы калгасы, людзі забіралі абагульнены да гэтага інвентар, жывёлу, фураж. У =” ч. сельгасарцеляў распалася, шмат на мяжы распаду.

пачалася новая хваля К. Актыўную ролю адыгралі МТС (машынна-трактарныя станцыі). У пач. 1930 г. Пач. арганізацыя МТС у БССР, - 6 (Койданаўская, Асвейская, Капыльская, Ветрынская, Чырвонаслабадская і Заслаўская). 1932 г. 57 МТС. У зоне дзейнасці МТС прыліў у калгасы большы. да лістапада 1931 г. у зонах МТС - 57,4 %, па рэспубліцы — 50 %.

У адпаведнасці з рашэннем Студзеньскага (1933 г.) пленума ЦК і ЦКК УКП(б) у шэрагу МТС рэспублікі былі створаны палітычныя аддзелы, - апорнымі пунктамі бальшавікоў па К дробнатаварнай вытворчасці і арганізацыйна-гаспадарчым ўмацаванні калгасаў. Яны фарміраваліся з правераных людзей, -ў вопыт работы ў органах дзяржбяспекі або ў арміі. Палітаддзелы кіравалі дзейнасцю МТС, а таксама павінны былі наглядаць за мясцовымі партыйнымі арганізацыямі, ліберальнымі ў адносінах да сялян.

Дзейнасць МТС і мясцовых партыйных і сав-х органаў па сацыял-й перабудове вёскі - станоўчыя вынікі. У пач. 1932 г. К сял-х гаспадарак - 50,4 %. Аднак вясной ў =” слабай арганізацыі працы, адсутнасці ўліку і матэр-й зацікаўленасці ў працы % К паменшыўся да 43,7 — распалася 1000 калгасаў.

ў лютым 1932 г. ЦК УКП(б) прыняў пастанову " Аб чарговых мерапрыемствах па арганізацыйна-гаспадарчым умацаванні калгасаў", а ў чэрвені—пастанову аб калгасным гандлі і памяншэнні падатку на гандаль с/г прадуктамі. намечаны мерапрыемствы па арганізацыі, уліку і аплаце працы, умацаванні грамадскай гаспадаркі, аб размеркаванні ўраджаю і даходаў калгасаў, па забеспячэнні асабістай жывёлы калгаснікаў кармамі, вызначаны меры па паляпшэнні калгаснага гандлю. -садзейнічала ўмацаванню калгасаў.

Гал. метадамі - гвалтоўныя: запалохванне, прымус, раскулачванне, спецпасяленні, расстрэлы. пастанова ЦВК і СНК СССР ад 1 лютага 1930 г., заканадаўча замацоўвала ліквідацыю кулацтва як класа. Кулацтва % на 3 катэгорыі: Усіх аднесеных да 1 к-і без суда і следства, паводле рашэння "троек" (першы сакратар райкама партыі, старшыня райвыканкама і начальнік ДПУ) арыштоўвалі і накіроўвалі ў месцы зняволення або расстрэльвалі. Залічаных у 2 к. разам з сем'ямі вывозілі на Поўнач, Урал, у Сібір , Казахстан. 3 к. раскулачваемых пазбаўлялася права на надзел зямлі ў сваёй вёсцы і атрымлівала ўчасткі за межамі калгасаў. Але ў Б-сі - нястача зямлі, = ў катэгорыю спецпасяленцаў, якія знаходзілійя пад адмін-м наглядам у своеасаблівых рЬзервацыях. ( ўмоўны хар-р), (лю­ты-май 1939 г.) раскулачана 15 629 сял-х гаспадарак, - 2 %. Вясной 1931 г. новая хваля раскулачвання. Дзеля кіраўніцтва і кантролю за яе ажыццяўленнем створана спец. камісія на чале з намеснікам старшыні СНК СССР А. Андрэевым.

Адначасова - будаўніцтва саўгасаў. Колькасць павялічвалася. але ў 1941 г. - 132 (памяншэнне за кошт узбуйнення) і кол-ць раб-х 56,4 тыс. чал.

С. ствараліся на меліяратыўных, дзярж-х і сял-х землях. Нягледзячы на тое, што яны лепш, чым калгасы, забяспечваліся рознымі с/г машынамі і ўраджайнасць у іх была крьгху вышэй, чым у сялян-аднаасобнікаў і калгасаў, не карысталіся павагай бел-х сялян і не змаглі стаць прыкладам вядзення буйной сац-й с/г. Іх доля ў 1932 г. - 6 %.

Т. ч., за гады 1 пяцігодкі калектывізавана 47,8 % сял-х двароў, створана больш 9 тыс. калгасаў. Каля 50 % пасяўных плошчаў належалі сацыял-му сектару. Ад­нак намечаны ўзровень с/г вытв-ці не дасягнуты. рост вытв-ці валавой прадукцыі пасля 1930 г. - хутка скарачацца. Ураджайнасць збожжа культур к к. пяцігодкі заставалася на ўзроўні 1927/28 г. г..

У першыя гады 2 пяцігодкі працягвалася К. аднаасобных сял-х гаспадарак. Уступленне ў калгасы не суправаджалася павелічэннем вытворчых фондаў. (знішчалі). У =” пагалоўе жывёлы працягвала скарачацца.

Недастатковае забеспячэнне жывёлы кармамі - гал-й прычынай яе нізкай прадукцыйнасці. У =” скарачэння коней зацягваліся пасяўная, уборка і інш. палявыя работы. Аплата працы - нізкай, а ў многіх калгасах - адсутнічала.

ў сувязі з правядзеннем К. зменена форма нарыхтовак с/г прадукцьй. Да К-і дзяржава заключала дагаворы з сял-мі гаспадаркамі на кантрактацыю розных прадуктаў, закупала лішкі ў сялян. У 1932 г. ўведзены абавязковыя пастаўкі мяса і малака, у 1933 г. — збожжа, бульбы і інш. прадуктаў земляробства, у 1940 г. — агародніны, сена, сямяналейных культур, у 1941 г. — яек.

Абавязковыя пастаўкі вылічваліся зыходзячы з плана сяўбы с/г культур і фактычнай колькасці пагалоўя жывёлы. -не стымуляваў уздыму земляробства і жывёлагадоўлі і ў 1940 г. заменены пагектарным прынцыпам. = больш прагрэсіўны, не ўлічваў спецыялізацыі калгасаў, якасці глебы і інш.

На прадукцыю, якая прадавалася дзяржаве ў парадку абавязковых паставак, былі ўстаноўлены цэны, якія ў большасці выпадкаў не пакрывалі затрат на вытворчасць здаваемай прадукцыі. ў 10 — 12 р. ніжэй рыначных.

Адной з адмін-х спроб паліт-га кір-ва ўмацаваць эканоміку с/г - Другі Усесаюзны з'езд калгаснікаў-ударнікаў (люты1935 г.) (калгасных актывістаў), прыняў Прыкладны статут с/г арцелі. Уся зямля знаходзілася ў карыстанні калгасаў, і навечна замацоўвалася за калгасамі. Увядзенне здзельнай аплаты працы садзейнічала арганізацыйна-гаспадарчаму ўмацаванню калгасаў, паляпшэнню ўнутрыгаспадарчых адносін. Статут прадугледжваў асабістую гаспадарку з мэтай палепшыць матэр-е становішча калгаснікаў.

Партыйнае кір-ва рзспублікі ў гады 2 пяцігодкі імкнулася падштурхнуць развіццё жывёлагадоўлі. Пачалося будаўніцтва грамадскіх жывёлагадоўчых двароў, але без тыпавых праектаў і механізацыі вытворчых працэсаў. У калгасах ствараліся племянныя фермы, што спрыяла паляпшэнню парод калгаснай жывё­лы. -і толькі 1-я крокі ў падняцці прадукцыйнасці калгаснай жывёлагадоўлі. У =” ўзбуйнення калгасаў іх колькасць у к. 2 пяцігодкі паменшылася ў параўнанні з 1935 г. на 1,2 тыс. гаспадарак.

ўмацавалася тэхнічная база с/г. Колькасць трактараў вырасла з 3,2 да 8,1 тыс., Праводзілася меліярацыя балот і забалочаных угоддзяў.

Пасяўныя плошчы калгасаў за пяцігодку пашырыліся на 67,1 %. ,шматпольныя севазвароты, прымянялася новая агратэхніка. Палепшылася структура збожжавых, больш пшаніцы і інш. культур. Аднак павелічэнне збора зерня і валакна было дасягнута за кошт расшырэння пасяўных плошчаў, шляхам асваення новых зямель і скарачэння пароў.

Нягледзячы на некаторыя поспехі ў развіцці калгасаў і саўгасаў, 2 пяцігадовы план развіцця с/г па многіх відах прадукцыі земляробства і жывёлагадоўлі не быў выкананы. прычыны, гало. - панаванне адмін.-кам-й сістэмы ў с/г, жорсткае планаванне з цэнтра, слабасць матэр.-тэхнічнай базы калгасаў і саўгасаў, нізкія закупачныя цэны на с/га прадукцыю, адсутнасць матэр-й зацікаўленасці калгаснікаў і рабо­чых саўгасаў у выніках сваёй працы.

Да пачатку 3 пяцігодкі К на Б-сі ў асн-м - завершана, сацыялістычны спосаб вытворчасці ў с/г стаў пануючы.План 3 пяцігодкі (1938 — 1942 гг.) прадугледжваў павелічэнне ўраджаю і ўсёй валавой прадукцыі с/г ў 2 разы. Планавалася расшырэнне пасеваў тэхнічных культур, - каноплі, лён. павялічыць унясенне арганічных угнаенняў у 2 р., мінеральных — у 3.Пагалоўе буйной рагатай жывёлы павялічыцца на 44 %, свіней — на 60 %.

Важнай задачай - далейшае асваенне тарфяных балот. Колькасць МТС планавалася павялічыць з 200 у 1937 г. да 300 у 1942 г.

У 1939 г. для больш рацыянальнага выкарыстання зямель у калгасах пачынаецца ссяленне хутароў у калгасныя цэнтры.

3 далучэннем Зах. Б-сі ў 1939 г. плошча ворных зямель вырасла з 4,6 да 6,2 млн га. ліквідавана 3325 панскіх маёнткаў і буйных кулацкіх гаспадарак. У выніку беззямельньш і малазямельныя сяляне атрымалі звыш 1 млн га зямлі. Пасля гэтага тымі ж гвалтоўнымі метадамі, што і ва Усходняй Беларусі, пачалася К. сял-х гаспадарак. Нягледзячы на шырокае дэкларыраванне ленінскіх прынцыпаў добраахвотнасці і папярэджванне ад захаплення чыста адміністрацыйнымі метадамі, к маю 1940 г. у Зах-й Беларусі створана 430 калгасаў, якія аб'ядноўвалі 32 тыс. Сял-х гаспадарак і 28 саўгасаў.

Аднак гэта - першыя крокі: К ахапіла - 6,7 % зямельнай плошчы.

звышвысокія тэмпы К мелі ў гэтых раёнах цяжкія вынікі. 3 верасня 1940 г. па студзень 1941 г. пагалоўе буйной рагатай жывёлы скарацілася на 6,1%, свіней — на 26,1, авечак — на 9,9, коней — на 8,5 %.

У цэлым у БССР на канец 1940 г. мелася 10 165 калгасаў і 92 саўгасы.

Паволі раслі і грашовыя даходы калгасаў і саўгасаў рэспублікі. - значная частка прадукцыі выкарыстоўвалася ў сваёй гаспадарцы.

Т. ч., практыка і метады суцэльнай К ў Б-сі, у 30-я гг. сталі адным з буйнейшых паліт-х злачынстваў с/ць сялянства ў сусв-й гісторыі. Дробнатаварная гаспадарка была разбурана і ператворана ў буйную сацыялістычную. Аднак узровень с/г вытворчасці ўсё ж

заставаўся нізкім, намечаньш планы павелічэння с/г прадукцыі не былі выкананы.

У далейшым жыццё паказала, што "вялікі эксперымент" у вёсцы праваліўся, а с/г апынулася ў стане глыбокага крызісу.