12. Культура Беларусі ва ўмовах таталітарнага рэжыму 30-х гг. Палітычныя рэпрэсіі супраць беларускай інтэлігенцыі.

Усталяванне ў СССР тат-га паліт-га рэжыму прывяло да дэфармацыі нац.-культ-й палітыкі. Палітыка “вялікага скачка” патрабавала хуткага і глыбокага ўкаранення сацыял-й ідэі ў масавай самасвядомасці. Уніфікацыя дух-га жыцця была несумяшчальнай з палітыкай “беларусізацыі”. Удар нанесены па нац-й інтэлігенцыі, абвінавачана ў “нацыянал-дэмакратызме”. П- ідэалогію і практыку, накіраваную на рэстаўрацыю капіталізму ў Б. абвінавачаны А.Р.Чарвякоў, З.Ф.Жылуновіч, У.М.Ігнатоўскі. Але асн. ўдар наносіўся сфабрыкаванай справай “Саюза вызвалення Б.” (1930–1931 г.). - с/ць бел. інтэлігенцыі: арыштаваны 108 чал. 1933 – 1934 г. (справа “Бел. нац. цэнтра”). 1937–1938 г.: расстрэльвалі амаль усіх, хто меў дачыненне да бел. Нац. руху, асветы, навукі, культуры. Загінулі амаль усе арганізатары бел. Паліт., навуковага і культ. жыцця 20-х г. Астатняя частка інтэлігенцыі вымушана была стаць на шлях прыстасавальніцтва да рэжыму.

Новае папаўненне работнікаў інтэлектуальнай працы склалі вылучэнцы з асяроддзя рабочых і сялян, маладыя кадры – выпускнікі сяр. спец-х і ВНУ. Але ў =» рэпрэсій парушана пераемнасць пакаленняў інтэлігенцыі: маладыя кадры, якія атрымалі адукацыю ва ўмовах бальшавіцкай дыктатуры, былі пазбаўлены многіх з тых ведаў нац-х культ-х традыцый, якімі вызначаліся іх папярэднікі.

Б. спынена. пачалася “контрБ.”. звужваецца сфера ўжывання бел. мовы, 25 жніўня 1933 г. пастанова СНК БССР “Аб зменах і спрашчэннях бел. правапісу”. у =» наблізілася да рус. мовы. скарачэнне колькасці беларускам-х школ, хат-чытальняў, змяншэнне выдання бел-х кніг і газет і г.д. распушчаны краязнаўчыя арганізацыі, спынена этнаграфічнае даследаванне рэспублікі і музейная справа. Некаторыя з тых, хто прыстасаваўся да новага ладу (М.М.Нікольскі, М.Я.Грынблат, С.Я.Вольфсан і інш.), пачалі чарніць вядомых прадстаўнікоў “старой” культуры. Паэт-дэмакрат, заснавальнік крытычнага рэалізму ў бел. Літ-ры Ф.Багушэвіч абвешчаны “кулацкім паэтам”, а філолаг-славяніст, заснавальнік бел. мовазнаўства Я.Карскі – “вялікадзярж-м чарнасоценцам”, пісьменнікі і літаратураз-цы М.Гарэцкі і М.Каспяровіч – контррэвалюц-мі.

У к. 30-х г. камун-я ідэолагі - ў СССР, у т. л. і ў БССР, у міжваенны перыяд быў пабудаваны сацыялізм і здзейснена культурная рэвалюцыя. У пацвярджэнне прыводзіліся факты і лічбы пра пашырэнне дашкольных і школьных устаноў, ліквідацыю непісьменнасці сярод дарослага нас-ва, развіццё сяр. і выш-й школы, фармаванне новай інтэлігенцыі, працу культурна-асветніцкіх устаноў. - ілюзія “вялікіх” перамог у галіне культуры – “сацыял-й па зместу і нац-й па форме”.

Першапачатковую задачу культурнага развіцця бальшавікі бачылі ў ліквідацыі непісьменнасці. З мая 1934 г. уніфікацыя сістэмы адукацыі на ўсёй тэр. СССР. Асн. тыпамі школ пачатковыя (1 – 4 класы), няпоўныя сярэднія (1–7 класы) і сярэднія (1–10 класы). інстытут класных кіраўнікоў, пяцібальная сістэма, ўведзена школьная форма. вячэрнія школы з 3г.

У галіне выш-й адукацыі ішоў працэс драблення ВНУ на “карлікавыя” ўстановы без падрыхтоўкі адпаведнай матэр.-тэхнічнай базы. з БДУ выйшла 6 спецыялізаваных ВНУ, з Бел-й с/г акадэміі – 11. Колькасць ВНУ у 1932 г. - 31,. У 1938 г. у - 25 ВНУ.

Цэнтрам навуковага жыцця, ( жорсткімі ідэалагічнымі рамкамі,) – Бел. акадэмія навук, ў 1931 г. перайшла з сістэмы кафедраў на сістэму інстытутаў: гісторыі, мовы, эканомікі, геалогіі і г.д. (усяго 14). аспірантура.

На развіццё літ-ры адмоўна паўплываў татальны кантроль з боку дзяржавы. Негатыўную ролю адыграла вядомая пастанова ЦК УКП(б) 1932 г. “Аб перабудове літ-на-маст-х арганізацый”. задачу паслядоўнага правядзення ў жыццё прынцыпа сацыял-га рэалізму. Крытыцы падвергнуты творы Л.Калюгі, С.Русаковіча і інш. У 1934 г. афармляецца саюз пісьменнікаў Б., становіцца звяном камандна-адмін-й сістэмы. Але, з 2 боку, з’яўляецца шэраг літ-х твораў, якія сведчылі аб глыбіні літ-га патэнцыялу М.Лынькова, Р.Мурашкі, З.Бядулі, М.Гарэцкага, К.Чорнага і інш. (раман М.Зарэцкага “Вязьмо” (1932 г.), аповесць-казка З.Бядулі “Сярэбраная табакерка” (1940 г.), раман М.Гарэцкага “Віленскія камунары” (1932 г.) інш.)

развівалася тэатральнае мастацтва. Вядучае месца належыла БДТ-1, пастаноўкі нац-й драматургіі (артысты Г.Глебаў, І.Ждановіч). Сімвалам БДТ-2 -“Несцерка” В.Вольскага. Бел. Дзярж. вандроўны тэатр пад кір. У.Галубка ў 1931 г. рэарганізаваны ў БДТ-3 (г. Віцебск). Аднак ён ў 1937 – 1938 г. расфарміраваны, як і тэатр рабочай моладзі. У.Галубка расстралялі. Такі лёс- кіраўніка Дзярж. яўрэйскага тэатра Міхаіла Рафальскага.

З 1932 г. пачала працу Бел. кансерваторыя, якая падрыхтавала нац-я кампазітарскія кадры (У.Алоўнікаў, А.Багатыроў, М.Крошнер, Д.Лукас, П.Падкавыраў і інш.). Бел. тэатр оперы і балета стаў адным з лепшых оперных калектываў СССР. У 1937 – 1938 г. заснаваны бел-я дзярж-я філармонія і Ансамбль песні і танца Бел-й ваенннай акругі.

Бел-я мастакі ствараюць карціны, прысвечаных рэвалюц-м падзеям і ўсталяванню Сав. улады, працоўным будням сав-х людзей і г.д. Афіцыйная прапаганда патрабавала паказаць трыумф партыі і геніяльнасць І.В.Сталіна. “У падпольнай друкарні” К.Касмачова, “Уступленне Чыр. Арміі ў Мінск у 1920 г.” Я.Зайцава, “Сустрэча сав. танкістаў у Зах. Бел-сі. 1939 г.” М.Манасзона, “і інш. 1939 г. – Дзярж. карцінная галерэя, а ў Віцебску – мастацкая галерэя Ю.Пэна, размяшчалася ў былой кватэры мастака.

У 30-я г. - рост колькасці культ.-асветных устаноў: Але працавалі дрэнна з прычыны слабасці матэр.-тэхнічнай базы і нізкага ўзроўня кадраў.

Рэгулярна адбывалася чыстка бібліятэк ад нацдэмаўскай і “варожай” літаратуры – навуковых работ М.Гарэцкага, Я.Лёсіка, А.Смоліча, У.Ігнатоўскага; твораў У.Дубоўкі, Ц.Гартнага і інш. Бібліятэкам даводзіўся кантрольны спіс выданняў, якія падлягалі тэрміноваму знішчэнню.

Т. ч., у 30-я г. элітарны культурна-духоўны працэс у сав. Бел-сі канчаткова быў адарваны ад нац-й глебы і падпаў пад кантроль Масквы. Культурная тв-ць кантралявалася праз створаныя Саюзы пісьменнікаў, кампазітараў, мастакоў, архітэктараў. Поспехі ў культ-м развіцці былі. Аднак таталітарная палітыка 30-х г. прывяла да грубых дэфармацый і ў гэтай галіне.

13.Грамадска-культурная сітуацыя ў Зах. Беларусі (20-30-я гг.). Умовы і асаблівасці развіцця бел. культуры. Сав-я гістарыяграфія малявала гісторыю заходнебела-х земляў перыяду ІІ РП чорнымі фарбамі. нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, бел. культура ў складзе пол-й дзяржавы развівацца і мела здабыткі, хаця, і стратаў.

Асвета і навука. Ва ўмовах асіміляцыйнай палітыкі пол-х уладаў грам. арганізацыі Зах. Б., дзеячы культуры і палітыкі імкнуліся забяспечыць развіццё бел. культуры, найперш асветы. Аднак колькасць бел-х школ памяншалася. Бел-я гімназіі - ў Вільні, Клецку, Наваградку і інш. Але ў пер. пал. 30-х г. закрыты амаль усе бел. Нав-я ўстановы.

Вядучай культурна-асветнай арганізацыяй За. Б. (ТБШ), 1921 г. У склад кір-ва - Б.Тарашкевіч, Р.Астроўскі, І.Дварчанін, А.Луцкевіч, і інш. с/ць паланізацыі, адкрывала бел-я школы, павышала агульнаадукац. ўзровень нас-ва, яго нац-ю свядомасць. забаронена пол-мі ўладамі ў 1936

У 1925–1927 г. нац.-вызваленчай арганізацыі Бел-й сялянска-работніцкай грамады (каля 120 тыс. членаў). Дзеячы Грамады перанялі кантроль над ТБШ, Бел-м навуковым таварыствам, Бел-м выдавецкім таварыствам, віленскім Бел-м нац-м камітэтам, Бел-м студэнцкім саюзам і інш. Стыхійнасць грамадаўскага руху і адначасна легальныя метады дзейнасці – засноўванне чытальняў, бібліятэк, структур ТБШ, пазыковых касаў, с/г кааператываў, самадзейных калектываў і выдавецтваў – выклікалі бяссілле паліцыі і мясцовай адміністрацыі.

Пасля разгрому грамадаўскага руху працягвалі легальную дзей-ць цэнтрысцкія і памяркоўныя нац.-дэмакр-я партыі і культ.-асветныя арганізацыі. Бел. хрысціянская дэмакратыя, Бел. сялянскі саюз, Цэнтр. саюз культ-х і гаспадарчых арганізацый і інш. партыі і арганізацыі часам дамагаліся ўступак у галіне бел. Нац. культуры. Бел. інстытута гаспадаркі і культуры, у 1926–1937 г., Таварыства бел. асветы і інш.

Большасць грам.-паліт-х і культурна-асветных арганізацый Зах. Б. размяшчаліся ў Вільні, і выдавецтвы: Бел-е выдавецкае таварыства, выдавецтва ТБШ, выдавецтва БІГіК і інш.

Партыі левага накірунку, -, КПЗБ, мелі падпольныя друкарні. газету “Чырвоны сцяг”, часопіс “Бальшавік” і інш. Перыяд-я выданні на бел., пол-й, рускай, літ-й і яўр-й мовах. У 1926 – 1928 г. прагрэсіўны сатырычны часопіс “Маланка”, у 1934 г. – “Асва”. = асвятлялі пытанні культ. жыцця Зах. Б.і і нац.-вызв. руху. Дэпутацкі клуб “Змаганне” легальна друкаваў газеты: “На варце”, “Да працы”, “Голас працы” і інш.

Пачалася паланізацыя. Бел. школы ў Мінскай акрузе. В. Іваноўскаму - адкрыць у Мінску Бел. пед. інстытут. На Гродз. і Віл-не бел. школы закрываліся, католікам перадаваліся прав-я храмы. 3 Усх. Б. ў Польшчу вывозіліся рэдкія кнігі, карціны.

Літ-ра і маст-ва У 20–30-я г. на бел. нац.-вызв-чы рух паўплывала тв-ць М.Танка (Я.І.Скурко), П.Пестрака, В.Таўлая, Л.Родзевіча, М.Васілька, А.Салагуба, Н.Арсенневай, Х.Ільяшэвіча, і інш.

Піліп Пестрак, зборнік вершаў “На варце”(1940 г.), - прысвечаны барацьбе бел. народа с/ць пол-й улады. зборнікі вершаў: “На павольных гонях” Родзевіча “На этапах”, “Журавіны цвет”, “Пад мачтай” М.Танка канфіскаваны паліцыяй. падручнікі для бел. школ С.Рак-Міхайлоўскага,

У 30-я -А.Іверс, Ф.Грышкевіч, Н.Тарас, Я.Брыль, С.Крывец, Г.Новік і інш. Вакол “Бел. газеты” у 1933 г. аб’ядналіся паэты з мэтай стварэння пісьм-й арганізацыі. У снежні 1933 г. нелегальны з’езд зах.бел-х літаратараў, заявілі аб сваім адзінстве з бела-м народам. У студзені 1934 г. улады забаранілі “Бел. газету” і арыштавалі.

мастацтва Язэп Драздовіч 1 пачаў касмічную тэму. 3 серыі: “Жыццё на Марсе”, Сатурне”, Месяцы”. афармляў зах.бел. часопіс “Маланка”, малюнкі стараж-х помнікаў Літвы і Б.. + Язэп Горыд, - майстрам карыкатуры. Пётр Сергіевіч атрымаў адукацыю на мастацкім факультэце Віцебскага універсітэта. -“Усяслаў Полацкі”, “Каліноўскі сярод паўстанцаў” і інш. У Вільні - Міхася Сеўрука тэматычныя карціны “На ўборцы буракоў”, “Ля студні”, “Стрыжка авечак”,Жніво”.

музычнай культуры - К.Галкоўскі, Л.Рагоўскі, М.Забэйда-Суміцкі. работу па стварэнню народных хораў і збору бел-х народных песень праводзілі А.Грыневіч, Р.Шырма, Г.Цітовіч і інш.

Народнае маст-ва канцэнтравалася ў вёсках. Развіваліся народ. промыслы, якія забяспечвалі нас-ва неабх. рэчамі. ствараліся драўляныя малыя архіт-я формы для ўпрыгожвання дамоў – ганкі, франтоны.

развіццё бел. вясковага фальклору. Абраднасць атрымала шырокае распаўсюджанне, зафіксавана бел і пол-мі этнографамі.

Т. ч., у З. Б. ў 1920–1930-я, нягледзячы на процідзеянне пол-х уладаў, захоўваліся і развіваліся традыцыі культурна-адраджэнскага бел. руху нашаніўскай пары. Развіццю нац. культуры і свядомасці садзейнічалі ТБШ, Бел. сялянска-работніцкая грамада, Бел. навуковае тав-ва, Бел. музей у Вільні, Бел. Хрысціянская Дэмакратыя і інш. арганізацыі, дзеячы культуры і палітыкі З. Б.: А.Луцкевіч, Б.Тарашкевіч, і інш., зах.бел. перыядычны друк, творчасць пісьменнікаў Н.Арсенневай, М.Васілька, У.Жылкі, М.Танка, В.Таўлая і інш., шырокае развіццё самадзейнага і паўпрафесійнага тэатр. Маст-ва. Зах.бел. асветнікі, пісьменнікі, дзеячы мастацтва і навукі здолелі супрацьстаяць паланізацыі, захаваць тыя традыцыі бел. Дарэвалюц-й культуры, якія былі пад забаронай і “класавым астракізмам” у БССР. Дзякуючы культурна-асветніцкай дзейнасці бел. інтэлігенцыі, непісьменнае альбо паўпісьменнае бел. Сял-ва далучалася да высокай нац-й культуры, пераўтваралася ў яе актыўнага спажыўца. У асяроддзі сялян-беларусаў актывізаваліся працэсы нац-й самаідэнтыфікацыі, якая выцясняла лакальную, канфесійную і сац-ю тоеснасць. Аднак у =” рэпрэсій польскім уладам удалося дасягнуць поспеху ў разгроме бел. руху і фактычна спыніць культурна-асв-ю працу на вёсцы. Знач. ролю - рэпрэсіі с\ць дзеячаў бел. культуры, ў 1930-х г. у Сав.Саюзе.

лёс многіх з прадстаўнікоў бел-й інтэлігенцыі З. Б. склаўся трагічна. асуджаныя правадыры Грамады пасля ў пабыўкі ў пол-х турмах перададзены ўладам СССР у рамках абмену палітвязнямі. Загінулі падчас бальшавіцкай расправы над бел-м нац-м рухам у 1937–1938 г., абвінавачаныя ў шпіёнскай дзейнасці на карысць Польшчы.