7.Эпоха Асветніцтва і яе асаблівасці на б.

40-50 г. XVIII ст. эпоху Асветніцтва. паводле Э.Дарашэвіча, – гэта антыфеад-я, бурж-я ідэалогія перыяду станаўлення капіталізму, якая прапаведавала прыярытэт асветы, навукі і розуму ў жыцці асобы, грам-ва і дзяржавы. Пасля Адраджэння і Рэфармацыі - трэці духоўны пераварот, які практычна поўнасцю пакончыў з сярэднявечнай сістэмай каштоўнасцяў. Польскі даследчык Мацяеўскі А-ва як фармацыі ў развіцці культуры, якая ахоплівае комплекс ідэйных пазіцый, перакананняў і “густаў”, грам-х дзеянняў і паводзін, а таксама народжаную ў іх выніку “культурную” прадукцыю. А. найбольш выразна праявілася на бел-х землях у др. Пал. XVIII – пач. ХІХ ст. - як пераходны перыяд, канчаткова фармуецца новы тып культуры. закладвалася кодавая аснова сучаснай культуры, фармаваліся інстытуты яе функцыянавання, многія працягваюць дзейнічаць і сёння.

ў якасці дамінантных працэсаў гіст.-культ. развіцця ЭА вылучаць: секулярызацыю, палітызацыю, паскарэнне змены ідэйна-стылявых накірункаў, фармаванне нац. аблічча культуры, яе новай кодавай сістэмы.

Падзел бел-х земляў у 1772 г. на дзве часткі дзярж-й мяжой абумовіў уплыў на іх развіццё двух тыпаў Асветніцтва (РП і Рі), не супадаючых па тэмпах, па глыбіні. Гэтая розніца прасочвалася ва ўсіх вымярэннях культуры.

Маст.-стылявое аблічча ЭА багацейшае, чым папярэдняй эпохі, дзе панавала барока. - класіцызм, сентыменталізм, праявы асвет-га рэалізму і прадрамантызму, працяг барочных тэндэнцый, якія перараслі ў ракако.

Ніводная ранейшая эпоха не дала столькі яркіх імёнаў, як эпоха др. Пал. XVII–XVIII ст. Аднак пакладзены пачатак працэсу эміграцыі. І 1-й вялікай стратай - Сімяон Полацкі –паэт, мысліцель, асветнік. масавы хар-р у XVIII–ХІХ ст., “эмігрыравалі” або ў польскую, або ў рускую культуру.

У др. Пал. XVII – пер. пал. XVIII ст. працягваюць дзейнічаць школы розных канфесій. Аднак памяншаецца колькасць праваслаўных (брацкіх) школ. Пратэстанцкія школы занепадаюць, выцясняюцца школамі каталіцкіх ордэнаў, - езуіцкімі. Гал-х прычынаў, якія забяспечылі поспех распаўсюдж-вання каталіцызму і паланізацыі, - перавага ў адукацыі. у былой сав-й гістарыяграфіі езуіцкае асв-ва ацэньвалася адмоўна – як польска-каталіцкая экспансія. А на справе езуіты стварылі на Б. і Літве дастаткова высокую адукацыю, школьны тэатр, увялі прафесійнае выкладанне паэтыкі, рыторыкі і філасофіі. Цэнтрам адукацыі і навукі на Б. - Віленская езуіцкая акадэмія.

Б., % ў 1772 г. на дзве часткі, апынулася падзеленай і п/ж дзвюма рэформамі адукацыі. Зах. і цэнтр. Б-сь мела ў выніку рэформы асветы ў РП разгалінаваную сетку свецкіх навуч-х устаноў, адметнасць– пераемнасць курсаў і строгая іх іерархія, перадавая для таго часу канцэпцыя навучання, настаўніцкія і выкладчыцкія кадры. Заход абганяў усход на 2 дзес.

У к. XVII ст. у глыбокім заняпадзе - бел. кірылічнае кнігадрукаванне канцэнтруецца ў сценах Супрасльскага манастыра кнігі па-ранейшаму выдаваліся і перапісваліся на мовах стараслав-й і старабел-й. у краі панавала польскае і лацінскае друкаванае слова.

Др. Пал. XVII–XVIII ст. –складаны, перыяд у развіцці бел-й літ-ры. з’яўлялася літаратурай пераходнага тыпу. Гэта – злучальнае звяно п\ж сярэднявеччам і Новым часам. Большасць твораў – уся песенна-інтымная лірыка, гумарыстычная і парадыйна-сатырычная паэзія і проза, інтэрмедыі, 1 бел-я “Камедыя” К.Марашэўскага і “Песня беларускіх жаўнераў 1794 г.” – і сваёй гутарковай мовай, і выразна свецкім зместам належаць ужо да новай традыцыі, ствараюць “пярэдадзень” новай літ-ры.

8.Асноўныя тэндэнцыі гісторыка культурнага працэсу на Б. у пер. Пал. ХІХ ст.- часам узнікнення многіх новых з’яваў і працэсаў. Даследчыкі (С.Я.Куль-Сяльверстава)– культуры Новага часу. працягваліся дамінантныя працэсы гісторыка-культурнага развіцця, якія акрэсліліся ў др. Пал. XVIII ст.: секулярызацыя, дэмакрызацыя, палітызацыя, паскарэнне змены ідэйна-стылявых накірункаў, фармаванне нац-га аблічча культуры, яе новай кодавай сістэмы. Кожны з гэтых працэсаў на бел-х землях меў свае асаблівасці, утвараючы непаўторны па зместу тып культуры.

Да новых форм арганізацыі культ-й дзей-ці - камерцыйны тэатр, мастацкія выставы, перыяд. друк, публічныя бібліятэкі, кніжныя крамы і г.д. пачынаецца працэс фармавання інтэлігенцыі як адной з груп бурж-га грам-ва. У адрозненне ад Расіі, дзе ў інтэлігенты ў гэты час выбіваліся пераважна прадстаўнікі падатных саслоўяў, на . інтэлігенцкія прафесіі абіралі для сябе шляхціцы, пераважна небагатыя. У 1 дзес. розніца п/ж 2 рэгиёнами пачала паступова нівеліравацца, шляхам «падцягвання» усх-х інстытутаў да зах. Асабліва адчувальна ў сферы адукацыі і тэатра.

Важным паказчыкам пабудовы новага культ-га асяроддзя - паступовае перамяшчэнне культ-га жыцця з магнацкіх сядзібаў у губернскія і ўездныя гарады і некаторыя мястэчкі.

Росквіт класіцызму – апош. дзес. ХVIII ст., замацаваўся ў літ-ры, жывапісу, скульптуры, тэатры і музыцы, інш. галінах маст-ва. У адрозненне ад К. сентыменталізм ствараў лепшую глебу для прафесіяналізацыі традыцыйнай культуры. Звяртаючыся да сусвету пачуццяў, ствараюцца 1 творы новай бел-й літ-ры. С. пераплецены з 1 праявамі рамантычнага светаўспрымання. Адмаўляючы космапалітычныя каноны класіцызму, Р. знаходзілі апірышча ў народных вытоках. Маст-ва пакінула праслаўленне антычных багоў і герояў і перайшло да адлюстравання жыцця звычайных людзей. Узрасла цікавасць да мінулага народаў, іх мовы. Рамантызм і сентыменталізм - давалі прастору для фармавання новай бел-й культуры.

Б.– пол-й і рускай. Адама Міцкевіча са спаланізаванай шляхты (Навагрудчына) і Фёдара Дастаеўскага з абруселай бел-й шляхты (в.Дастаева Іванаўскага раёна). пачаткам 1 этапу - асветніцкі рух студэнтаў і выпускнікоў Віленскага унів-та, тайныя тав-вы філаматаў і філарэтаў.

Літ-ны працэс прыпынены (нац.-вызв. руху 1830–1831), рэпрэсій бел-й інтэлігенцыі. У 1840–я нац-літ-ны рух аднавіўся: 6 тамоў літ.-фалькл-х зборнікаў “Сялянскіх песняў з-пад Нёмана і Дзвіны” (1837–1846) Я.Чачота, зборнік літ-х апрацовак бел-х казак і легендаў Я.Баршчэўскага “Шляхціц Завальня, альбо Б. у фант-х апавяданнях”, публіцыстыка Р.Падбярэзскага. Заснавальнікам новай бел-й літ-ры, нац-х оперы і драматургіі - В.Дунін-Марцінкевіч. ананімныя паэмы ў жанры народнага гратэску “Энеіда навыварат” (к. 1830-х г.), “Тарас на Парнасе” ( к. 1850-х г.), спыненая ў 1828 г. урадавымі рэпрэсіямі тв-ць паэта Паўлюка Багрыма

выданне бел-х буквароў (лемантароў). У 1835 г. у Вільні выдадзена на бел-й мове пол-й лацінкай чытанка для дзяцей а ў 1862 г. у Варшаве – “Лемантар для добрых дзетак-каталікоў”. ( 1854 г. бел-ю граматыку).

Рэпрэсіі 30-х г. ХІХ ст. палітыка русіфікацыі - спрыяла працэсу бел-га культурнага накаплення. Хар-я рысы– усведамленне самабытнасці Б. як “Зах. Русі”, апеляцыя да гіст-х традыцыяў Полацкага княства, высокая ацэнка ролі прав-й царквы ў гісторыі “зах.рускіх зямель”, антыпол-ць і антыкаталіцкасць. Па канфесійнай прыналежнасці большасць прадстаўнікоў З.Р. традыцыі – уніяты, а пасля 1839 г. – вернікі праваслаўнай царквы. Многія належалі да прав-га дух-ва, займалі дзярж-я ці вайсковыя пасады або былі звязанымі з рас-мі магнатамі. Літ-ныя і публіц-я творы - па-руску і па-бел.. Бел-я мова, наз. “З.Р. гаворкай”, перадавалася кірыліцай. З.Р.. традыцыя ў пер. Пал.ХІХ ст. развівалася на Гомельшчыне і Магілёўшчыне. Яе прадстаўнікоў А.Цвікевіч назваў “беларусафіламі ў расейскай культуры”.

ў Магілёве. У 1793 г. гіст. праца “Аб Зах. Расіі”. Станіслаў Богуш-Сестранцэвіч даказаць “гіст. правы” Расіі на валоданне бел-мі землямі.

У пер. пал. ХІХ ст. цэнтрам зах.рус. культурнай традыцыі - Гомель. пад апекай рас. магната графа Міхаіла Румянцава распачалася навуковая дзейнасць заснавальніка бел-й археаграфіі Івана Грыгаровіча. У 20-40-я ён 9 тамоў гіст-х дакументаў. 5т. выданне “Актов Зап. России”. Бел. мову ён называў то “З.Р. гаворкай”, то “літоўска-рускай (бел-й) мовай”.

Т.ч., бел. землі паступова набывалі ўсё больш выразны бел. этнакультурны воблік. У пер. Тр. ХІХ ст. працэс бел-га культурнага накаплення адбываўся ў межах ліцвінства. Паступова ён дапоўніўся тэндэнцыяй бел-га культ-га накаплення ў межах заходнерус. культурнай традыцыі. развівалася ў 30 – пач. 60-х г. ХІХ ст.

Цэнтрам культурнага жыцця Б. і Літвы - Вільня. З Віленскай акадэміяй, рэарганізаванай у 1803 г. па ўзору новаеўрапейскіх універсітэтаў.

Пры універсітэце - Віленская мастацкая школа (кафедра малюнку, жывапісу, скульптуры, гравюры), выкладалі Ф.Смуглевіч, Я.Рустэм і К.Ельскі. асаблівасць – імкненне да адлюстравання падзей, звязаных з гіст-й краю. ў гіст-м жанры Ян Дамель, у партрэтным – Валенцій Ваньковіч і Іосіф Аляшкевіч, у клас-м нацюрморце – Іван Хруцкі. Іх творчасць паўплывала на станаўленне бел-й школы выяўленчага мастацтва.

Пер. трэць ХІХ ст. - росквітам класіцызму ў грамадз-й, культавай і жыллёвай архітэктуры. (К.Багаміле, О.Бетыні, Дж.Кларк, і інш.). Гомельскі палац П.А.Румянцава (1785). Дамінавалі палацава-сядзібныя комплексы віленска-варшаўскай архітэкт-й школы. У культавым буд-ве прыярытэты аддаваліся праваслаўным храмам (Петрапаўлаўскі сабор у Гомелі, 1809 – 1811; царква Раства Багародзіцы ў в.Дубае Пінскага раёна, 1811 г. і інш.). Тыповыя каталіцкія храмы ў стылі класіцызму – Іосіфаўскі касцёл піяраў у Лідзе (1787–1825), касцёл святой Тэрэзы ў Шчучыне (1829).

З 1840-х г. адыход ад класічных архіт-ых школ, распад стылявога адзінства, пашырэнне готыкі ў рэчышчы рэтраспектыўнай (эклектычнай) плыні, спалучэнне класіцызму (аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя) і элементаў гатычнага дэкору (палац у Косаве Івацэвіцкага р-на, архіт-ры Ф.Яшчолд і У.Марконі; Петрапаўлаўскі касцёл у в.Ражанка Шчучынскага р-на і інш.). нав-я ўстановы пад рэнесанс, тэатры – пад барока, касцёлы – пад готыку.

кампазітара, паліт. дзеяча Міхала Клеафаса Агінскага. Класікам пол. і бел-й музыкі - Станіслаў Манюшка, жыў у Мінску. оперы, у -“Галька”. У Варшаве прабыў 12 апошніх гадоў свайго жыцця. Муз-я кампазіцыі для фартэпіяна Антона Абрамовіча (“Бел-е вяселле”, “Зачараваная дуда”). деци В.Д.-Марцінкевіча – піяністаў Камілы і Міраслава.

Бел-я творы, што ўзніклі ў пер. Пал. ХІХ ст., тады яшчэ не заўсёды ўсведамляліся і не ўспрымаліся як творы самаст-й нацыі. 1 самабытнасць бел-га народа прызналі ўкраінцы. Лібер.-асв.і і рамантычны этап бел-га адраджэння не выявіў усіх закладзеных ім магчымасцяў, бо гвалтоўна спыніўся ў выніку жорсткага падаўлення паўстання 1863 г.

9.Агульная хар-ка ўмоваў і асаблівасцяў культ-га працэсу ў Б. ў др. Пал. ХІХ ст. У перыяд усталявання рускай дамінацыі (др. Пал.ХІХ ст.). Навукова-мастацкая тв-ць беларусаў стала магчымай толькі ў рускамоўнай форме. Царызм імкнуўся ізаляваць бел. край ад польска-еўрапейскіх уплываў і гвалтам насаджаў рас.-візант-я культ-я традыцыі. Польскамоўная духоўная тв-ць губляла дзярж-ю падтрымку. Бел. друк фактычна забараняўся. У краі не было ніводнай ВНУ. = прыгнятала і збядняла культурныя працэсы ў Б.

Парэформенныя дзес.ХІХ – пач. ХХ ст. - важным перыядам для працэсу паступовага фармавання бел-й нацыі. Нацыя, (А.Смаленчука) –сац. група, прасякнутая нац-й свядомасцю, складовымі якой з’яўляюцца ўсведамленне супольнасці інтарэсаў, адметнасці ўласнай культуры, мовы, рэлігіі і паліт-й гісторыі, уяўленне пра ўласную этнічную тэр-ю. неспрыял-я ўмовы царскай Расіі замаруджвалі складванне бел-й нацыі (і нац-й самасвядомасці бел-ў як асн-й прыкметы нацыі), працэс - незавершаным.

Падзеі пер. пал. 60-х паўплывалі на далейшую эвалюцыю працэса бел-га культурнага накаплення. Адмена прыг. ладу (1861) і паўстанне 1863 г. прыспешылі працэс пэўнай дэмакратызацыі грамм-ва, які генетычна звязаны з нац-м Адраджэннем. Аднак дэмакр-цыя, адбывалася ва ўмовах рэзкага ўзмацнення палітыкі русіфікацыі. працэс бел-га культурнага накаплення, якое адбывалася ў межах ліцвінскай і заходнерускай культурных традыцыяў, паспрыяў афармленню ўласна бел-й культ-й традыцыі. Прычыніліся да гэтага і ліцвіны і «заходнерусы». Беларускасць у пэўным сэнсе была спробай прымірэння двух розных цывілізацыйных тыпаў, якія дзялілі Б.

Асвета і навука 1 публічная праява бел-й культ-й традыцыі адначасова была спробай яе прарыву на «паліт-ю тэр-ю». У к. 70 – пач. 80-х бел-я народнікі выступілі з тэарэт-м абгрунтаваннем існавання бел-ў як «асобнай галіны слав-га племені» (у народніцкіх выданнях «Пісьмы пра Б. Пісьмо першае» Данілы Баравіка, «Пасланне да землякоў беларусаў» Шчырага беларуса, двух нумарах часопіса «Гомон» ды інш.).

Ідэю самаст-ці бел-ў адстойвалі аўтары публікацый у легальнай ліберальнай газеце «Мінскі лісток» (1886–1902). Гісторык Мітрафан Доўнар-Запольскі ў артыкулах (1888) даказваў існаванне бел-й нацыі, падкрэсліваючы самабытнасць бел-й гісторыі і мовы. Газета гуртавала вакол сябе цэлую групу аматараў бел-й культуры і гісторыі. штогоднім дадатку да газеты "Паўн.-Зах. каляндар" (1888–1893). вершы Янкі Лучыны на б-й мове.

На канчатковае афармленне бел-й культурнай традыцыі моцна паўплывала літ-ная дзейнасць Францішка Багушэвіча. У прадмове да «Дудкі бел-й», выдадзенай у Кракаве ў 1891 г., абвясціў існаванне самаст-й і паўнацэннай б-й мовы, акрэсліў тэр-ю яе распаўсюджвання. 1 ў прадмове ўсе этнічныя бел-я землі атрымалі назву «Беларусь». Ёсць усе падставы лічыць бел-х народнікаў і Ф.Багушэвіча «піянерамі» уласна бел. Адраджэння.

Т. Ч., да 70–80-х г. ХІХ ст. развівалася ў межах альбо ліцвінскай, альбо заходнерускай традыцыі. Толькі нараджэнне ўласна б-й кул-й традыцыі, якая ўвабрала ў сябе ранейшыя дасягненні ліцвінства і заходнерусізма, завяршыла фармаванне «беларускасці» як самаст-га фактара культурнага жыцця.

У др. пал. ХІХ ст. дасягненні ў развіцці навуковага белару-ва. Царскі ўрад пасля паўстання 1863 г. мабілізаваў афіц-ю навуку для пошуку доказаў таго, што Б. спрадвеку з’яўлялася рускім краем. У 1870 г. 1 бел.-рускі слоўнік Івана Насовіча. У др. пал. ХІХ ст. этнографы Б. Павел Шэйн, Мікалай Нікіфароўскі, Еўдакім Раманаў. творы — своеасаблівая энцыклапедыя побыту і культуры бел-ў царскага перыяду. акадэмік Яўхіма Карскага (1860–1931), родам з Гродзеншчыны. 3т. навуковая кніга "Беларусы", даследуе паходжанне і развіццё бел-й мовы. 1т. у 1903 г. Сваё даследаванне Карскі пачынае з вызначэння межаў бел-га этнасу ў адпаведнасці з распаўсюджваннем яго мовы. 3 80-х г. Пач. навукова-асветная дзейнасць М. Доўнар-Запольскага.

Крыніцай трываласці - бел-е сял-ва. Самаізаляванасць ратавала іх нац-ю самабытнасць, якую і выявілі навукоўцы — этнографы, мовазнаўцы, гісторыкі. Афіц-я дактрына рус. бел-га края не пацвярджалася. падрывала пазіцыі мясцовых прыхільнікаў «заходне-русізма». Інтэлігенцкія сілы Б.і, і самі навукоўцы, пачалі пераходзіць на нац-ю глебу.

Літ-ра і маст-ва. У часы паўстання 1863 г. з’явілася прапагандысцкая літ-ра на бел-й мове. І паўстаўшыя палякі, і імперская ўлада заклікалі бел-га селяніна прыняць іх бок. «Мужыцкая праўда» К.Каліноўскага заклікала да змагання за ўласныя інтарэсы. "Марыська чарнаброва, галубка мая". Але бел-я літ-ра замёрла з-за цэнзурнага ўціску.

1 нац. свядомым бел-м паэтам, заснавальнікам бел-й класс-й літ-ры Ф.Багушэвіч. належаў да прадстаўнікоў паўстанцкай бел-й інтэлігенцыі, якія цудам уцалелі ад царскіх рэпрэсій. паэт з Мінска Янка Лучына.Бел-я літ-ра др. пал. ХІХ ст. узб-Адама Гурыновіча, Казіміра Кастравіцкага (Каруся Каганца), Альгерда Абуховіча (1 нац. байкапісец). Бел-я паэзія мела рэвалюцыйную накіраванасць. многія творы не былі надрукаваны.

Захавальнікамі бацькоўскай мовы - вучнёўскія і студэнцкія гурткі бел. моладзі, пад уплывам этнаграфічных даследаванняў Б. паўсталі ў к. ХІХ ст. у Пецярбургу, Маскве, Варшаве, Кіеве, Кракаве, Адэсе, Харкаве.

Архітэктура і мастацтва. У архітэктуры - мясцовая культурная традыцыя. у дойлідстве - адыход ад рус. класіцызму і ўсталяванне стылю эклектызму, які дапускаў выбар архітэкт-х форм з мінулых эпох. Жывапісу мала што спрыяла ў Б-сі. Толькі ў Вільні - рысавальная школа, Казіміру Альхімовічу,Нікадзіму Сілівановічу, Апалінарыю Гараўскаму працаваць па-за межамі Б-сі, бо тут яны не маглі знайсці сабе працу. польскіх мастакоў Станіслава Віткевіча, Юльяна Фалата, рус. жывапісца Івана Трутнева, які кіраваў Віленскай рысавальнай школай, Ільлю Рэпіна, які ў 90-х жыў у Здраўневе каля Віцебска. - прысвячалі свае творы бел. краю.

У др. пал. ХІХ ст. толькі рускі тэатр атрымаў на Б-сі права на існаванне. Урад не шкадаваў сродкаў на ўзвядзенне ў губ-х гарадах тэатр-х будынкаў. У Мінску і Магілёве яны захоўваюцца і цяпер. =русіфікатарская місія. Аднак насуперак разлікам вялікадзярж-х шавіністаў вядучым у тэатр-м мастацтве - дэмакратычны накірунак. Мясцовая публіка прымала вялікую рус. актрысу М.Савіну і акцёра В.Далматава, тэатр. кар’еру пачыналі ў 1869 г. на мінскай сцэне. ўкраінская драматургія, якую дэманстравалі ў бел. гарадах трупы М.Старыцкага і М. Крапіўніцкага.

Т. Ч., у д. п. ХІХ ст. над Бел-сю павісла атмасфера русіфікацыі, Далучэнне нас-ва да рускай мовы і культуры ва ўмовах адсутнасці ўласнай дзяржавы і адметнай рэлігіі давала эфект дэнацыяналізацыі. Яго ратавала, (З.В.Шыбека), дастаткова магутная этнічная маса, руска-польскае супрацьстаянне, непрывабнасць імперскіх ідэалаў, а пазней – абуджаны нац. дух. З.В.Шыбека звяртае ўвагу на феномен выжывання нац-х культур ва ўмовах нац-га прыгнёту. Аб поўнай дамінацыі рус. культуры ў Б-сі не магло быць і гаворкі. Культурная пераарыентацыя на Расію закранула ў большай ступені яўрэяў і праваслаўных беларусаў, у меншай – палякаў і беларусаў-католікаў. Тут складваўся пласт шматкультурнай інтэлігенцыі, прадстаўнікі якога залічалі сябе адначасова да некалькіх культур. Традыцыя полікультурнасці існавала на бел. землях здаўна. - дапамагала народам, якія тут пражывалі, ратавацца ад поўнай русіфікацыі, а пры спрыяльных умовах магла служыць скарбніцай развіцця бел-й элітарнай культуры.