2.Тауар-материалдық қорлар есебі. Автокөлік қызмет көрсетулерден кірістер мен шығыстар есебі.

Автокөлік кәсіпорындарындағы көлік құралдарын пайдалануға жұмсалатын жанар-жағар май (бензин, дизелдік отын, май және т.б.) есебі 1313 «Отын» шотында жүргізіледі. Жанар-жағар май материалдарын жоспарлау және оның ағымдық есебі жабдықтаушылар шотында көрсетілген сатып алу бағалары бойынша жүргізіледі. Оларды жеткізу шығындары жеке субшотта есепке алынады және ай соңында, ай ішінде жұмсалған материалдардың есепке алу бағасына сай (пропорционалды) есептен шығарылады.

Автокөлік ұйымдарда жанар-жағар май және қосалқы бөлшектер есебі № 2 ҰҚЕС 12 «Қорлар» бөліміне сәйкес рәсімделеді. Автокөлік ұйымдарындағы жанар және жағар май материалдарын кіріске алу жеткізушілердің жолдама құжаттары негізінде белгіленген тәртіпте материалға жауапты тұлға жүзеге асырады. Автокөлік ұйымдарында қоймалардағы, автомобильдер парктеріндегі жанар-жағар майлардың түрлері және материалға жауапты тұлғалар бойынша жанар-жағар майға төленген талондардың жеке есебі қамтамасыз етілуі тиіс.

Жанар –жағар май талондар түрінде де босатылады, жүк құжатымен бірге сол күні кіріске алу және сақтау үшін материалға жауапты тұлғаға тапсырылады.

Босатқанда, диспетчер жолсапардың «жанар-жағар май берілсін» жолына, жолға шығар кезде парктердегі мұнай өнімдерінің санын ескере отырып, тапсырмаға сәйкес талондар бойынша мұнай өнімдерін беруге рұқсат етілген санды (көлемді) жазбаша түрде көрсетеді. Талондарға кәсіпорынның атауы көрсе­тіле отырып, белгіленген үлгіде мөр басылады.

Жұмыс аяқталғаннан соң көлік құралдарының жүргізушілері мұнай өнімдері шығындарына есеп берулері тиіс және пайдаланылмаған талондарды қайтару ведомостары бойынша тапсырулары қажет. Жүргізушілерден талондарды қабылдайтын тұлға ведомосқа литрмен көрсетілген мұнай өнімдерінің жиын саны мен тапсырылған талондардың нөмерін, ал жол сапар парағының «жанар-жағар май қозғалысы» бөлімінің «тапсырылды» бағанасына – литрлер түрінде тапсырылған талондардың жиынтық санын жазып және оның астынан өзінің қолын қояды. Жүргізушілер талондар қайтару ведомосына қолдарын қояды.

Қоймадағы бензин мен дизелдік отын есебі кило­грам­дармен (оның үлес салмағы ауа температурасына қа­тыс­ты өзгеріп отырады), ал талондар – талондарға көр­се­тілген өлшем бірліктері мен құны бойынша жүргізіледі. Көлік құралдарын жанар-жағар маймен толтыру үшін қоймадан жанар-жағар май босату литрлермен (белгіленген үлес салмақ бойынша килограмдар литрлерге айналдырылады) жүргізіледі. Бензин мен дизелдік отын жұмсау нормалары сондай-ақ литрлермен бекітілген.

Жоспарлау бөлімі жоспарланған жұмыс көлемін ескере отырып, әрбір автомобиль үшін ай сайын жанар-жағар май материалдарын жұмсау лимитін белгілейді. Оларды жүргізушелірге беру есебі әрбір автомашинаға ашылатын лимиттік-толтыру ведомосы бойынша жүргізіледі. Осы ведомость бойынша ай бойы белгіленген лимит шегінде автомобильдерге май құю жүргізіледі. Жүргізуші жанар-жағар майды әрбір толтырып алған сайын ведомосқа қол қояды, ал қоймашы босату күні, жол сапар парақшасының нөмері туралы оған белгі соғып отырады. Сонымен бір мезгілде қоймашы жол сапар парақшасына, килограмға айналдарылып және қоймашының мойнынан шығарылатын литрлер түрінде босатылған жанар-жағар майдың санын жазып отырады.

Шағын ыдыстарға салынған май мен майлау материалдары тексеріліп өлшенген, трафаретте көрсетілген масса бойынша қоймадан босатылады.

Автокөлік кәсіпорнында жүргізілген жанар және жағар май материалдарын қабылдау және босату құжаттары негізінде (тауар-көлік жүк құжаттары, талап қағаздар, жанар-жағар май материалдарын беру есебінің ведомостары, тығыздығы мен температурасын анықтау, көлемдік бірліктен массалық және керісінше көлемде жанар-жағар май санын қайта есептеудің дұрыстығын куәландыратын ведомостар) материалға жауапты тұлға материалдар қозғалысы туралы есеп жасайды. Бір рейспен бір тонна жүкті тасмалдау саны шақырым қашықтыққа көбейтіледі. Мысалы жүргізушінің көлігімен 1 тонна жүк 3 рет 125шақырым қашықтыпен тасымалданды, сонда 3х 125км. болады 375т/км. Ай соңында осындай жол парақтардың мәліметтері жинақталып саналады.

Материалға жауапты тұлғаның есебіне тіркелген, жанар-жағар майды беру немесе қайтару және олардың есеп ведомосымен салыстырылып болғаннан кейін, жол парақшалары жазулары негізінде, әрбір көлік құралына ашылатын жанар-жағар май жұмсау есебінің карточкасы толтырылады. Карточкаға жанар-жағар майдың нақты және нормативтік шығыны жазылып, нәтижесі шығарылады. Маңызды түрде артық жұмсау фактілері немесе жанар-жағар майды үнемдеудің шынайы еместігі туралы фактілерді артық жұмсау немесе үнемдеудің шынайы еместік себептерін жоюдың қажетті шараларын қолдану үшін кәсіпорын жетекшісіне хабарлау қажет.

Жанар-жағар май жұмсау есебі карточкасының мәліметтері негізінде жүргізушілердің жеке шот карточкалары жүргізіледі және бір ай ішіндегі олардың нәтижелері шығарылады. Бір тоқсандағы жұмыс қорытындысы бойынша бензиннің немесе дизелдік отынның артық жұмсалуы жағдайында, артық жағылған жанар-жағар майдың саны мен құны көрсетілетін, жүргізушілермен есеп айырысу ведомосы жасалады. Жүргізушілер кінәсінен артық жұмсалған жанар-жағар май құнының орнын толтыру туралы шешім қабылдау үшін ведомость кәсіпорын жетекшісіне беріледі. Кәсіпорын жетекшісінің қабылдаған шешімі негізінде белгіленген нормадан артық жұмсалған жанар-жағар май сомасы белгіленген тәртіпте кінәлі тұлғалардан өндіріледі. Жанар-жағар майды артық жұмсағаны үшін, кінәліден оның толық құны ұсталынады.

Автокөлік өндірісінің шығындарын есепке алу үшін 8-ші бөлімнің шоттары қолданылады, мысалы:

есептік кезеңдегі жол парақтары бойынша жүргізушінің пайдаланған жанар-жағар майы 345600тг. құрады. Д 8110 К 1310;

автокөлікті күтіп үстау үшін материалдар қолданылды 13000тг. Д 8110 К 1310/2;

істелген жұмыс көлемінің наряды бойынша есептелген е/ақы 104200тг. Д 8112 К 3350;

есептелген е/ақыға әлеуметтік салықпен сақтандыру төлем есептелінді 10316 тг., 4689тг. Д 8113 К 3150,3210

автокөлікке тозу есептелінді 34400тг. Д 8415 К 2420

автокөлікке жөндеу жасалды 44828тг. Д 8417 К 3390

Автокөлік ұйымының қызметтерінің өзіндік құны анықталды: 526073тг. Д 7010 К 8110.

Тасымалдаудан жасалған кірістер сомасы 436700тг. құрады. Есептік кезеңде қаржылық нәтиже анықтау үшін кірістер шоттары жабылды Д 6010 К 5610;

Шығыстар шоты жабылды Д 5610 К 7010 ; қаржылық нәтиже анықталды Д 5510 К 5610 - 89373тг. залал.

Бухгалтерлік есеп шоттарында жанар-жағар май ма­те­ри­алдарымен жасалатын шаруашылық операциялары:

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Корр. шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1	Қой­ма­ға түскен жанар-жа­ғар май материалдары үшін жеткізушінің шоты акцептелді:	Шот-фактура
	жанар-жағар май құны		1313	3310
	қосылған құн салығы		1420	3310
	темір жол тарифі		1313	3310
	қосылған құн салығы тариф сомасынан		1420	3310
2	Өз көлігімен жанар-жағар майды жеткізу көрсетіледі	Есеп айырысу	1313	8110, 8310
3	Жанар-жағар майды тиегені (артқаны) үшін жұмыскерлерге есептелген еңбек ақы:		1313	3350
4.	Түгендеу кезінде жанар-жағар майдың артық шығуы анықталады	Түгендеу тізімі – салысты-рып тексеру ведомосы	1313	6280
7.	Жүргізушілерге берілген жанар-жағар май құны лимиттік-құю ведомостары негізінде есептен шығарылады	Лимиттік-құю ведомосы	1313	1313
8.	Сату бағасына жанар-жағар май өткізілді
	- сатып алушыларға ұсынылған шотқа	Шот-фактура	1210	6010
	-қосылған құн салығы сомасына		1210	3130
9.	Автокөлікті пайдалану кезінде жұмсалған жанар-жағар майдың құны есептен шығарылды	Автокө-лік жұмысы есебінің ведомосы	8111, 8311	1313

Автокөлік кәсіпорнына қосалқы бөлшектер мен агре­гат­тар әр түрлі жабдықтаушылардан түседі. Олар 1315 «Қосалқы бөлшектер» шотында нақты өзіндік құны бойынша есепке алынады. Талдау есебі есепке алу бағасы бойынша заттай және ақшалай түрде жүргізіледі. Дайындау-көлік шығыстарының сомасы талдау есепте жеке есепке алынады. Дайындау-көлік шығыстарының сомасын есептен шығару жұмсалған қосалқы бөлшектер құнына пропорционалды ай соңында жүргізіледі.

1315 «Қосалқы бөлшектер» шоты бойынша авто­мо­биль­дер мен тіркемелерден шешіп алынған жаңа қосалқы бөл­шектер, оның ішінде қолдануға жарамды және жөндеуді қажет ететін, сондай-ақ жөнделген, жарамсыз және металл сынықтарына тапсыруға жататын қосалқы бөлшектер есебі бойынша субшот ашылады.

Бухгалтерлік есеп шоттарында қосалқы бөлшектеге жасалатын операциялар:

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Корр. шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1	Қоймаға кіріске алынған келіп түскен қосалқы бөлшектер:
	-жеткізушілерден	Шот-фактура	1315	3310
	қызметкердің аванстық есебі бойынша	Аванстық есеп	1315	1252
2.	Қоймаға қосалқы бөл­шек­тер жеткізу шығын­дары көрсетіледі:
	- жеткізуші көлігімен	Шот	1315	3310
	- өз көлігімен	Есеп айырысу	1315	8110, 8310
3.	Қосалқы бөлшектерді артып-түсірген үшін есептелген еңбекақы
	-негізгі құрамға кірмейтін жұмыскерлерге	Есеп айырысу ведомосы	1315	3350
	-еңбек ақыға есептелетін салықтармен аударымдар		1315 1315	3150 3210
4.	Қосалқы бөлшектерді аванстық есебі негізінде түсіргені үшін
	- есеп берілетін сомадан төленді	Аванстық есеп	1315	1252
5.	Көмекші өндіріс цехтарында өндірілген қосалқы бөлшектер кірістелді	Есеп айырысу	1315	8310
9.	Автомашиналарды жөндеу кезінде пайдаланылған қосалқы бөлшектер құны есептен шығарылады	Шығыс жүк құжаты	8111	1315

Автокөлік ұйымдарындағы автомобиль ши­на­ла­ры (покрышка, камера және табақша лента) есебінің өзге материалдық құндылықтар есебімен салыстырғанда өзге­ше­лігі бар. Автомобиль шиналарының (доңғалақ саны бой­ын­ша) жиыны (комплект) және бір қосалқы доңғалақ (ши­намен бірге) кәсіпорынға автомобильмен бірге түседі және негізгі құралдардың инвентарлық объектісі ретінде ав­то­мо­бильдің жалпы құнына кіреді. Шиналар есебі есеп -карточкаларда жүргізіледі.

Қоймалардағы, сондай-ақ техникалық пайдалану қызметі айналымындағы, станциялардағы, техникалық көмек көрсету (қосалқы түрде) автомобильдеріндегі автомобиль шиналары 1315 «Қосалқы бөлшектер» («Қоймадағы автомобиль шиналары» және «Айналымдағы автомобиль шиналары» аналитикалық есебінде) шотында есепке алу бағасы бойынша айналу құралдары құрамында нөмерленеді және есепке алынады. Шиналар ауыстырылған есепті кезеңдегі тасымалдаудың өзіндік құнынан тікелей есептен шығарылатын дайындау-көлік шығындары жеке есепке алынады.

Қолданыста болған автомобиль шиналары кепілдік нормаға дейін қалған жүруі бойынша есептелген бағада есепке алынады; жарамсыз шиналар - өтел бағасы бойынша, протектор салу әдісімен жөнделген шиналар – табақша бағасы қосу протектор салу құны бойынша есепке алынады.

Автомобиль шиналарына: мөлшері, шығарушы-зау­ыт­тың атауы немесе сапалық белгісі, жасап шығарылған жы­лы мен айы, покрышкалардың сериялық нөмері және т.б. арнайы белгілері соғылады. Оларды пайдаланудың ұзақ­тығымен байланысты автомобиль шиналарының есебі айналым құралдарының басқа түрлерінің есебінен өзге­ше­ле­ніп көрінеді. Қоймада әрбір автомобиль мөлшері, мар­ка­сы және бағасы бойынша соған сәйкес карточкалар жүргі­зі­ле­ді.

Автомобиль шиналарын пайдалану ережелерімен шығарылған күнінен бастап (бұл мерзімге қоймада сақталған уақыт кіреді) жаңа шиналарды бес жыл бойы жөндеусіз жүруге кепілдік нормалары белгіленген.

Жүретін доңғалаққа қосалқы қақпақ қою кезінде оның жүгіруі нақты жүгірген жолына есептелінеді. Есеп карточкада сондай-ақ покрышкаларды жөндеу мен оның жөндеуден кейінгі түсу есебі жүргізіледі. Өндірістік ақау нәтижесінде белгіленген мерзімнен бұрын жарамсыз болып қалған автомобиль шиналары, шы­ға­рушы-зауыттың өтеусіз айырбастауына жатады. Өндірістік ақаулар бойынша есептен шығарылған шиналарға шығарушы-зауытқа талап білдіру үшін акт жасалады.

Автомобиль бойынша шиналардың тозуын есептеу мөлшерін анықтау үшін тұтастай түрде 1000 км жүгіруге шығындар нормасын автомобильдің доңғалақтар санына (қосалқы доңғалақсыз) көбейтеді. Алынған сома километрмен есептегендегі автомобильдің бір айдағы нақты жүгіруіне көбейтіліп және 1000-ға бөлінеді.

Шиналардың тозуын қалпына келтіру мен жөндеуге жұмсалатын ағымдағы айдағы шығындар сомасы айырбасталған шиналар бойынша толық жүгірмеу және артық жүгірулерді ескере отырып, есептеліп шығарылады. Егер автомобиль шиналары есептен шығару кезіне белгіленген нормаларға керісінше толық жүгірмеуі орын алса, есептелген тозу сомасы толық жүгірмеуге келетін аударымдар сомасына көбейтіледі, ал артық жүгірген жағдайда, шығындардың осы бабы бойынша тасымалдаудың өзіндік құнына тікелей түрде енгізілетін осы шиналардың мөлшерден артық жүгіргені үшін кәсіпорын қызметкерлеріне төленген сыйлықтар сомасын қоспағанда, азаяды. Жарамсыздығына байланысты одан әрі пайдаланудан шығып қалған жекелеген автомобильдердің шиналарын, сондай-ақ покрышкаларын, камералары мен табақша ленталарын айырбастау бухгалтерлік есепте:

• 1360 «Қорларды есептен шығару бойынша резерв» шоты дебеті бойынша – келісілген баға бойынша тозғандарының орнына айырбасқа берілетін автомобиль шиналарының құнына;

• 8111 немесе 8311 шоттардың дебеті бойынша – тозғандарының орнына айырбастау үшін берілген автомобиль шиналары бойынша көлік шығындары мен үстеме шығыстар сомасына;

• 1315 «Қосалқы бөлшектер» шоты кредиті бойынша – тозғандарын айырбастау үшін босатылған шиналардың нақты өзіндік құнына көрсетіледі.

Автомобиль шиналарын жөндеу құны сондай-ақ есептелген резерв есебінен шығарылады. Осыған орай 1360 «Қорларды есептен шығару бойынша резерв» шотының дебеті бойынша және шығындар сипатына қатысты әртүрлі шоттар кредиті бойынша бухгалтерлік жазу беріледі.

Автомобиль шиналарының құны қалпына келтірілген жиынына айырбастаумен шина жөндеу зауытына қалпына келтіру үшін шиналар тапсыру кезінде 1315 «Қосалқы бөлшектер» шоты ішінде «Қалпына келтіру үшін шина жөндеу зауытына берілген автомобиль шиналары» аналитикалық шотынан аударылады. Қалпына келтіру үшін берілген автомобиль шиналарының есебі заттай және ақшалай түрде жүргізіледі.

Пай­да­лану шығындары тиісті өндірістік шоттарда есепке алынады. Егер автокөлік кәсіпорны ірі болып саналатын болса, онда бұл мақсаттар үшін 8110 «Негізгі өндіріс» ак­тив­ті калькуляциялық шоты, ал автокөлік кәсіпорны қандайда бір шаруашылық субъектісінің балансында болса, онда 8310 «Көмекші өндіріс» шоты пайдаланылады. Кез келген жағ­дай­да пайдалану шығындарының есебі бірдей есептеу баптары бойынша жүргізіледі.

Автокөлік кәсіпорны 8110 «Негізгі өндіріс» шотындағы шығыстарды әрбір тасымал­дау түрі бойынша бөлек есепке алады, бұл үшін 8110 шотына: 8110.1 «Бір тонна тасымалдау жүгі тарифі бойын­ша жұмыс істейтін автомобильдер шығындары», 8110.2 «Сағаттық тариф бойынша жұмыс істейтін автомобильдер шығындары», 8110.3 «Жеңіл автокөлікті пайдалану шы­ғын­­дары», 8110.4 «Түсіру-тиеу және экспедициялық жұмыс­тар­ды орындау шығындары» субшоттары ашылады.

8112 «Өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысы» шоты жолсапар парақшалары, нарядтар және өзге де құжаттар негізінде жүргізушілердің, жүк тиеушілердің, экспедитор­лар­дың еңбек ақыларын топтастыруға арналған.

8113 «Еңбек ақыдан бөлінген аударымдар» шоты 8112 шотында көрсетілген еңбек ақыдан жасалған аударымдар­ды есепке алады.

8114 «Үстеме шығыстар» шотына үстеме шығыстарды бөлгеннен кейін есепті кезең соңында 8410 «Үстеме шығыстар» шотынан осы бапқа есептен шығарылады.

Енді, бухгалтерлік есеп шоттарында пайдалану және өзге өндірістік шығындардың көрсетілуін қарастырып көреміз.

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Корр. шот
			Дебет	Кредит
1.	Жанар-жағар май материал­да­рының (есепке алу бағасы бой­ын­ша), құны есептен шығарылды	Жолсапар парақшасы	8111	1310
2.	Жанар-жағар май материал­да­рын үнемдегені, автомобиль ши­на­­­ла­ры­мен көп жүргені үшін жүр­гізу­шілерге ақы есепте­ле­ді	Есеп айырысу ведомосы	8111	3350
3.	Жұмсалған жанар-жағар май материал­дары үлесіндегі дайындау-көлік шығыс­тарының сомасы есептен шығарылады	Есеп айырысу	8111	1310
4.	Автомобиль шиналарын жөндеу және тозуын қалпына келтіру шығындарын жабу үшін резервке аударымдар жасалады	Есеп айырысу	8111	1360
5.	Жүргізушілердің, жүк тиеушілердің және экспедиторлардың негізгі және қосымша еңбек ақыларының барлық түрлері есептелді	Есеп айырысу ведомосы	8112	3350
6.	Есептелген еңбекақы сомасынан белгі­лен­ген мөлшерде және тәртіпте ауда­рым­дар жасалды	Есеп айырысу	8113	3150, 3210
7.	Пайдалану шығындарының құрамына үстеме шығыстар есептен шығарыл­ды	Есеп айырысу	8114	8410
8.	Нақты пайдалану шығындарының жалпы сомасы құралады	Есеп айырысу	8110	8111- 8114

Есепті кезең соңында, клиенттерге көрсетілген, сол кезеңдегі нақты шығындар сомасына тек автомобиль арқылы және өзге көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құны есептен шығарылады, өйткені автомобиль өндірісінде аяқталмаған өндіріс болмайды:

Дебет 7010 «Өткізілген өнім мен көрсеткен қызметтердің өзін­дік құны»

Кредит 8110 «Негізгі өндіріс».

Пайдалану шығындарының есебі №1 ведомосте субшоттар бойынша және тұтастай автокөлік кәсіпорны бойынша тікелей және үстеме шығыстар бөлек-бөлек жүргізіледі; ал №2 ведомоста олардың нақты өзіндік құнын анықтау үшін автомобиль және өзге де қызмет түрлері бойынша жүргізіледі. №1 ведомостың қорытынды мәліметтері №10 жорнал-ордерге түсіріледі, мұнда автокөлік кәсіпорны көрсеткен қызметтердің нақты өзіндік құны есептен шығарылады.

Автомобильдермен тасымалдауды басқаруға және қызмет көрсетуге жұмсалатын шығыстар, оның көлемі автомобиль паркінің жұмысына әрқашанда қатысты емес тұрақты шығыстар болып саналады. Құрал-жабдықтарды ұстап тұру және пайдалану шығындары осындай шығыс­тарға жатады.

Аралас тасымалдау түрлерін және көлік-экспеди­ция­лық операцияларды жүзеге асыратын автокөлік кәсіпорын­дарында, негізінен, үстеме шығыстарды тасымалдау түр­ле­рі мен көлік қызметтері бойынша, сондай-ақ өндірістік бөлімдер (автокалонна, цехтар) бойынша бөлек-бөлек есеп­ке алу қажет.

Үстеме шығыстар келесідей номенклатура бойынша топтастырылады:

1. Өндірістік – жол бойындағы қызметкерлер (негізгі және қосымша) – диспетчерлер, механиктер, тех­ник­­­тердің еңбек ақысы.

2. Көмекші және қосалқы жұмысшылар – шебер­ха­на­лардағы құрал-саймандарды таратушылар, маши­на жуушылар, жылжымалы құрамға техникалық күтім жасау және жөндеу жұмыстарын жүргізетін жұмыс­шылардан өзге қосалқы жұмыскерлер мен құрал-саймандарды жөндейтін жұмыскерлердің еңбек ақысы (негізгі және қосымша).

3. Оқушылардың еңбек ақысы (негізгі және қосымша). Жөндеу жұмыстарына есептелген оқушылардың келісімді еңбек ақысы бұл бапқа жатпайды.

4. Күзет ұстау – негізгі және қосымша еңбек ақы.

5. Өндіріс ғимараттары мен автокөлік кәсіпорнының аумағын ұстап тұру-жылыту үшін газ, су, бу, отын құны, сондай-ақ жарықтандыру электр қуатының құны, канализацияны ұстап тұру шығыстары, жұмыс орнын таза ұстауға жұмсалған материалдар мен инвентарлар құны және т.б.

6. Еңбек қорғау, техника қауіпсіздігі және арнайы киімдер бойынша шығыстар, барлық шығындар жұмыскерлер үшін қауіпсіз еңбек орнын жабдықтауға (қоршаулар, қалқандар және т.б.) жұмсалады; қауіпті жерлер туралы ескертетін, жұмыс ережелерін түсіндіретін плакаттар, жазулар сатып алуға жұмсалатын шығыстар, еңбек қауіпсіздігі туралы арнайы ақыл-кеңес беру және лекциялар оқығаны үшін ақылар; қажетті дәрі-дәрмектер, арнаулы және қорғаныс киімдерін сатып алуға кететін шығындар, сондай-ақ жұмыс­шыларға тегін берілетін арнайы кезекші киімдер сатып алу шығындары.

7. Құрал-жабдықтарды жөндеу және ұстап тұру; станоктарды, стендтерді, электродвигательдерді, көтергіштерді гараждағы көлік құралдарын жөн­деу шығыстары, автокөлік кәсіпорындарының шебер­ханаларындағы құрал-жабдықтарды жөндеу және пайдалану процесінде жұмсалатын ремендер және өзге де материалдар құны.

8. Негізгі құралдар амортизациясы – амортизациялық жарналардың белгіленген нормаларына сәйкес автокөлік кәсіпорнының негізгі қорлары мен құ­рал-жабдықтардың, ғимараттардың бүкіл есеп­тел­ген амортизациясы.

9. Негізгі құралдарды жөндеу-өндірістік ғимараттарды, қоймаларды, аспаларды, қоршауларды, электр жүйе­лерін, су құбырларын, канализацияларды, ав­то­бус станцияларын, павильондарды жөндеу шығын­дары, оған негізгі қорларды жөндеуге жұмсалған материалдарға кеткен шығындармен еңбекақы кіреді.

10. Автомобильдерді жөндеу және пайдалану процесінде жұмсалатын қосымша материалдар және қандай да бір жөндеу түрлерінің шығындарына немесе техникалық қызмет көрсету шығыстарына жатқызуға келмейтін басқада материалдар – оттегі, ацетон, кальций карбиді, электрод, сурик, жіп, кендір жіп, шеге, картон т.б.

11. Технологиялық қажеттер үшін отын және электр қуаты, сондай-ақ автомобильдер үшін су және майды жылытуға жұмсалатын отын шығыстары; шеберханадағы станоктар мен құрал-жабдықтар арқылы техникалық қызмет көрсетуге жұмсалатын электр қуатының шығыстары.

12. Сумен қамтамасыз ету - өндірістік қажеттер үшін су құны (автомобильдерді жуу және т.б.).

13. Автомобильдердің шаруашылық және техникалық қызмет көрсетуі үшін ұстап тұру шығыстары.

14. Пайдалану, техникалық және өндірістік құжаттамалар бланктері – жолсапар бланктерінің, автобус билеттерінің, квитанциялардың және т.б. құны.

15. Жолда болу бірнеше күнге созылған кездегі алыс тасымалдау бағыттарындағы жүк автомобильдерін жүргізушілерге (тәуліктік және пәтер ақы) төленген іс сапар шығыстары.

16. Кадрлардың біліктілігін арттыру – пайдалану шығыс­тарының есебінен олардың біліктілігін арт­тыру тәртібінде жұмыскерлер мен қызметкер­лерді техникалық және өндірістік оқыту шығыстары.

17. Өндірісті рационализациялау және жетілдіру шығыстары – жаңашылардың ұсыныстарына сәйкес құралдар мен тетіктердің жаңа озық үлгілерін жасауға жұмсалатын шығындар; автокөлік кәсіп­орнының жұмысына жаңалықтар енгізу және жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізген тұлғаларға сыйақы төлеу шығыстары.

18. Жалгерлік ақы - ғимараттарға, қоймаларға және жалпы өндірістік мақсаттағы негізгі құралдарға жалгерлік ақысын төлеу шығыстары.

Жылжымалы құрамды жөндеу шығыстары үстеме шығындарға жатады.

Саудадағы қаржылық есептің ұйымдастырылу ерекшеліктері. Сауда ұйымдарының түрлері.

Тауарды сату – саудалық ұйымдардың түсімдерінің негізгі әрекеттері. Сатылған тауарлардан түскен сомасы тауар айналымы деп аталады. Тауар сату әрекеті жасалған бағытына қарай, тауар айналымы

-көтерме;

-бөлшектік түрлерге бөлінеді.

Көтерме тауар айналымы дегеніміз- тауарлар көп партиялармен әрі қарай қайта сату мақсатымен өткізіледі, сатылады.

Бөлшектік тауар айналымы – бұл тауарды тікелей тұтынушыларға сатуды білдіреді.

Саудадағы есептің негізгі объектісі болып тауар табылады. Тауарлық-материалдық қорларды есепке алу тәртібі ҰҚЕС-ның 12-ші бөлімі «Қорлар» және 2 «Қорлар» ХҚЕС белгіленген. Тауарларды есепке алуды дұрыс ұйымдастыру үшін оларды бағалау тәртібін анықтап алу қажет.

Осы стандарттарға сәйкес, субъект қорларды кемінде екі шамадан өлшеуге тиіс: өзіндік құн мен аяқтауға және өткізуге жұмсалатын шығындарды шегергендегі сату құны.

Қорлардың өзіндік құны қорларды оларды қазіргі тұрған жеріне дейін жеткізу және оларды ағымдағы жағдайға жеткізу мақсатында жүргізілген сатып алуға, қайта өңдеуге және өзге де шығындарға жұмсалған барлық шығындарлы қамтуға тиіс.

Сатып алуға жұмсалатын шығындар сатып алынатын бағаны, импорттық баждарды және басқа да салықтарды (кейіннен салық органдарының субъектісіне өтелетіндерден басқа) қамтиды.

Тауарлар нақты өзіндік құнмен бағалауды, тауырлардың нақты өзіндік құнына есептеледі:

тауар бағасы, әкелімге баж салығын ендіру, комиссиондық сыйақылар, тасымалдау-даярлау шығындары және тауарлардың сатып алынуымен байланысты басқа шығындар. Бухгалтерлік есепке алуда және қаржылық есеп беруде тауарлық қорлар туралы мәліметтер нақты өзіндік құны мен өткізуге жұмсалатын шығындарды шегергендегі сату құнының ең төмені арқылы іске асырылады.

Сауда фирмаларында әкімшілік және бухгалтерлік бақылауды іске асыруға мүмкіндік беретін мәліметті алу үшін, тауарды аналитикалық есепке алу материалдық-жауапты тұлғалар бойынша жүргізіледі, дегенмен бұл жағдайда әр тұлғаның жауапкершілігіне артылған құндылықтарға жеке жауапкершілікті тәжірибеде іске асыру көзделеді.

Әр материалдық-жауапты тұлға бойынша тауарларды аналитикалық есепке алу келесі үш сызба арқылы жүргізілу тиіс:

а/ жеке және әр топ бойынша - яғни мұнда әр тауар бірлігінің қозғалысы есепке алынады, ол, әдетінше, комиссиялық және консигнациялық саудада қолданады, және мұнда материалдық-жауапты тұлға әр тауар бірлігіне есеп беру қажет. Бұл нұсқа, сонымен қатар, бөлшектік саудада сатылған тауарды есепке алуды компьютеризациялауда пайдалынады.

ә/ табиғи-құндылық- табиғи және құндылық тұрғыдағы тауарлардың жеке атаулары бойынша қозғалысы мен қалдықтары есепке алынады. Әдетінше, қоймадағы тауар және бос ыдысты есепке алу үшін қолданады, себебі мұнда тауар және бос ыдыс қозғалысы тауар және бос ыдыстың атауы, бағасы және саны көрсетілетін бастапқы құжаттарда қамтылады.

б/ құндылық- әдетінше, көп түрлі тауарды сатумен айналысатын бөлшектік саудада қолданады. Халықпен нақты ақшамен есептесуде құжаттық растау анықтамасы болып сатылған тауардың тек құны көрсетілетін кассалық есеп-шот табылады. Сол себептен мұндай кәсіпорындарында тауарды аналитикалық есепке алу әр сауда бірлігі және материалдық-жауапты тұлғамен, сомалық тұрғыда жүргізіледі.

Саудалық ұйымдар өзінің шығындарының орнынын толтыру, пайда түсіру, салық төлеу үшін саудалық үстеме бағаларды қолданады. Саудалық ұстеменің мөлшерін ұйым өзі анықтайды, есеп саясатында көрсетеді. Саудалық үстеме баға тауарлар бойынша әр түрлі болады.

Консигнацияға алынған және консигнацияға берілген тауарларды сату есебі.

Коммерциялық ұйымдардың тез арада тауарларын өткізіп (сатып) пайда түсіру барысында қолданатын әдіс – консигнация әдісі.

Консигнация тауарларды сатуға беріп түрған тұлға консигнант болып аталады. Консигнация тауарларды сатуға алып түрған тұлға (ұйым) консигнатор болып аталады. Екі ара қатынастар әшейінгі құжаттармен рәсімделеді.

Алынған шот-фактуралар бойынша консигнатор (сатуға ғана алған тауарлар- жауапқа) жауапты болады.

Мысалы, консигнатор (тауарларды сатуға ғана алған тұлға - жауапқа) ҚҚС төлеуші, ол консигнанттан шот-фактура алды. Салық кодекстің 235бабтың 1п. сәйкес сатыпалушы ҚҚС төлеуші болса ҚҚС кіріске алынуға тиіс, егер алынған тауарлар айналым салыққа салынатын айналым ретінде қолданса, ал ол- сатыпалушы ҚҚС төлеуші болса;

- және жеткізуші көрсетілген бабтың 2п. сәйкес шот-фактура ұсынса (жасалып жатқан қозғалыс ҚР-сы аймағында жасалып жатса). Сондықтан, аталған жағдай салық есебімен қаржылық есепте екі түрлі болуы мүмкін. Қаржылық есепте аталған қозғалысқа бухгалтерлік проводка баланстан тыс шоттарда жасалады (мысалы, тауарлар 004шот)

Консигнант(тауарларды сатуға берген тұлға)				Консигнатор(тауарларды сатуға алған тұлға)
1				2
1210 конс	1330	100000	Сатуға берілген тауарлар		004				168000		Сатуға алынған тауарлар (комиссияға)
1210	3520	150000	Консигнатордың келіскен құны
1210	3130	18000	есептелген ҚҚС			1420		3390				СК 235баб.1п. ҚҚС кіріске алынды
1030	1210	168000	Консигнатор тауардың құнын өтеді			1010		6010		200000		Сатылған тауарлардың түсімі кіріске алынды
3520	6010	150000	Сатылған тауарлардың түсімі есепке алынды			3390		1210		150000		Консигнанттқа берілетін сома
7010	1330	100000	Сатылған тауарлардың өзіндік құны есептен шығарылды			1210		3130		21429		Салық кодекстің пп.1) п.1 .21 1бабы бойынша сатылған тауарлар айналымына ҚҚС есептелді(2000 – 2000\1,12)
						1210		6010		200000		Консигнатордың табысы
						3390		1030		168000		Консигнатор сатылған тауарлардың құнын қайтарды
								004				Консигнацияға алынған тауарлар құны баланстық тыс шоттан шығарылды

ҚР –сының азаматтық кодексінің 865бабына сәйкес (консигнатор) келісім шарт бойынша белгілі пайыз негізінде консигнантқа тауарлар сатып беруге міндетеме алады. ХҚЕС 18 стандарты, №2 ҰҚЕС 22 бөлімі бойынша кіріс есепке алынады.

Қозғалыстарды консигнация схемасы бойынша түсінуге болады:

Келісім шарттың бабтары бойынша тауарлар үшін ақша төленеді.

Консигнаторда қабылдау сәтінен бастап сатылуға дейінгі консигнациялық негізде сатылуға алынған тауарларды есепке алу, және консигнантқа тауарды толығымен немесе жартылай қайтару 004 «Консигнацияға қабылданған тауарлар» атты баланспен тысқары шотында іске асырылады. Консигнацияға қабылданған тауарды аналитикалық есепке алу, материалдық-жауапты тұлғалармен, консигнация келісімінде көрсетілген тауар түрлері және бағасы бойынша жүргізіледі.

Тұрғылықты халықтан комиссияға алынған тауарлар есебі.

Комиссияға тауар қабылдау және сауда фирмаларында антиквариат /көне құнды заттар/ заттарын сату Қазақстан Республикасының Өкіметі бекіткен комиссиялық сауда Ережелеріне сәйкес жүргізіледі.

Сауда кәсіпорнының /комиссионерлер/ тауарды комиссияға тапсыратын жеке тұлғамен өзара қатынастары олардың арасында жасалынған комиссия келісімімен анықталады. Жеке алғанда, комиссия келісімімен анықталатындар: комиссияға қабылданған тауардың сатылу бағасы, комиссиялық сыйақы мөлшері, комиссионердің тауарды сақтау шығындарының төлемі, тауарды арзандату шарттары.

Комиссионер тауарды қабылдауда комиссияға қабылданған тауардың тізімін екі данада комиссия келісіміне қосымша ретінде толтырылады. Әр тауарға тауар таңбасы жапсырылып, ал ұсақ қымбат емес заттарға – сату бағасы және комиссия келісімінің нөмері көрсетілген нарықнама жапсырылады.

Комиссияға қабылданған тауарлар екі данада толтырылатын және материалдық-жауапты тұлғаға іске асуға тапсырылатын тізімге қол қойылады. Тауарды сату сатушы толтыратын тауар шотымен рәсімделеді.

Алушы тауарды тек кассаға ақша құйғаннан кейін және кассалық шотты алғаннан кейін іске асырады. Сатылған комиссиялық тауар тізімге ілінеді.

Комитентке сатылған тауар ақшасын оны сатқаннан кейін үш күн өткен соң, комиссия келісімін немесе комитент тұлғасын растайтын немесе оны алмастыратын төлқұжат немесе басқа құжатты ұсынғанда ғана беріледі. Бұл жағдайда комитенттен комиссия келісімімен бекітілген комиссиялық сыйақы және жеке тұлғадан алынатын кіріс салығы ұсталынады, егер оның рұқсаты болмай, жеке кәсіпкерлікпен айналысқан жағдайда. Ақшаны алу барысында комитент кассирге тізім және келісімді қайтарып, ақшаны алу туралы келісім-шартына /екінші данасына/ және шығыс кассалық ордеріне қол қояды. Келісім, тізім және шығыс кассалық ордер кассалық есеппен бірге есеп-қисап бөліміне тапсырылады.

Комиссияға қабылданған тауарларды арзандату тізілімде және комитенттің есепке алу карточкасында бекітіледі. Арзандату комитент есебінен жүргізіледі. Комитентке сатылмаған тауарды қайтаруда, ол комиссионерге тауарды сақтау шығындарын өндіреді.

Комиссияға қабылданған тауарлар 004 «Комиссияға қабылданған тауарлар» баланстан тысқары шотында есепке алынады. Комиссияға қабылданған тауарлар материалдық-жауапты тұлғамен, жеке әр зат /тауар/ және сатылу бағасы бойынша аналитикалық есепке алынады. Ол үшін бухгалтерияда әр комитентке есеп карточкалары ашылады. Есеп карточкасында, комиссияға қабылданған тауардың қозғалысымен қатар, комитентпен есептесу шаралары есепке алынады. Комиссияға қабылданған және сатылған тауарларға комитентпен есептесуді есепке алу 3390 «Басқа қысқамерзімді несиелік борыш» есебінде және «Комитенттермен есептесуді есепке алу» шотында жүргізіледі.

№№	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Құжат	Шоттар корреспонденциясы
			Дебет	Кредит
1	Комиссия келісімі бойынша сатуға қабылданған тауар	Комиссия келісімі, төлемхат	004	-
2	Комиссияға қабылданған тауарлардың сатылған ақшасы кассаға қабылданды	Кіріс кассалық ордер
	а/ комиссионер табысы, яғни комиссиялық сыйақы	есеп	1010	6010
	ә/ комиссиялық сыйақы ҚҚС	есеп	1010	3130
	б/ комитентке төленетін сома	есеп	1010	3390
3	Егер жеке тұлғаның рұқсаты /патенті/ болмай, жеке кәсіпкерлікпен айналысса, оның сатылған тауардан алуға тиісті сомасынан табыс салығы ұсталынады	есеп	3390	3120
4	Комитентке комиссияға қабылданған сатылған тауарлар үшін кассадан берешек төленді	Кіріс кассалық ордер, есеп	3390	1010
5	Комиссияға қабылданған сатылған тауарлар баланыстан тысқары шотының есебінен шығарылады.	Тауар есепшоты, тізім	-	004

Қоғамдық тамақтандыру есебінің ерекшеліктері.

Тамақтандыру кәсіпорындардың қызметінің ерекшклігі бухгалтерлік есептің жұргізуін белгілейді. Тамақтандыру кәсіпорындарда ыстық тамақ дайындау процесі мен қоса ол өндірілген тамақты өткізуін ұымдастыру керек, ыстық тамақтан басқа полуфабрикаттар да өндіріледі, шикізат пен сатыпалынған азық тұліктерде өткізіледі. Сондықтан аталған қызметтердің бухгалтерлік есебін ұйымдастыру барысында ерекшеліктер туындайды. Тамақтандыру кәсіпорындар өнімді өткізуден басқа оны өндіруімен және тұтынуымен шұғылданады. Тамақтандыру кәсіпорындарда өндірістік сауда орындармен қоймадан басқа жартылай фабрикаттар цехы, буфеттер мен дәмханалар да бар.

Тамақтандыру кәсіпорындар кіріске алынған азық-түліктерге материалдық жауапты тұлға болып цех меңгерушісі немесе бригадир болады.

Тамақтандыру кәсіпорынның есебінің ерекшклігі шикізат пен материалдарды кіріске алғанда шикізаттың мөлшері өңделмеген түрде алынады, ал шығысқа шығарылғанда шикізаттың құны есепті (өзіндік) құнмен анықталады, тағамның рецептура жиынында ескерілген азық-түліктің өнімге пайдаланған нормаларымен калькуляциялық карточкада анықталған бойынша аспаздық тағамдармен сатылған тағамдардың негізгі санымен есептеледі.

Тамақтандыру кәсіпорындарда өнім шығаруы күнделікті мәзір-жоспары бойынша болжамданылады.Онда тағамдардың тізімі, саны және қысқаша сипаттамасы келтіріледі.

Мәзір-жоспарын өндріс цехының меңгерушісі жасайды. Мәзір-жоспарда салқын дәмдер, ыстық ,екінші тағамдар, сусындар болып жіктеледі.Мәзір- жоспар бойынша бухгалтерия сатылар бағасын анықтайды да келушілерге мәзір құрайды, онда калькуляциялық-карточкадағы мәліметтерден басқа тағамның дайын кездегі мөлшері көрсетіледі. Өндіріс цех меңгерішісі қоймадан азық-түліктерді талап құжатымен алады, онда тауарлардың атауы, мөлшерімен саны көрсетіледі.Талап құжат бір дана жазылады меңгеруші мен кәсіпорын басшысы қолдарын қойған нан кейін накладной жазылады содан кейін жүк босатылады.Қоймадан азық-түліктерді ас бөлмесіне қабылдап аларда материалды жауапты тұлға накладноймен санын, сапасын, калькуляцияға салынған шикізаттын шектеулі нормаларының сақталуын тексеріп алады. Өндірістік цехтағы азық-түлік пен тағамдардың есебі сатылар бағамен есептеледі (калькуляциялық карточка бойынша). Ал, өндірістік цехтан босатылған өнім сатылар құнмен (өзіндік құнға үстеме қосылып) заборлық карта (2 дана) толтырылып босатылады немесе накладной арқылы екі баға көрсетіледі. Заборлық карталар да арнайы жорналдарда тіркеледі. Тәулік ішінде өткізілмеген азық-түлік пен өнімдер цехқа қайтарылады, заборлық картада қайтарылған өнімге белгі соғылады.

Ас бөлмеде өнімге жасалған шығындардың есебі 8000 «Негізгі өндіріс» шоттарда жүргізіледі, жұмыскерлердің еңбекақысымен салықтар шығындары саудалық үстемелер арқылы жабылу керек. Саудалық үстемелер кәсіпорынның есеп саясатында белгіленеді жоспарлы рентабельдығына қарай.

Дайындалған тамақтармен дәмдердің бухгалтерлік есебін жүргізуге бухгалтерлік есеп шоттардың жұмыс жоспарының УІІІ бөлімінде қарастырылған.

Тамақтандыру ұйымдардың табысы өткізілген өнімдермен азық-түліктердің құнынан қалыптасады, сондықтан баға түсімнің ең басты құрамы. Баға тамақтандыру кәсіпорындарда азық тұлік пен өнімдердің ақшалай түрдегі құны, ол шығарылған өнімнің өзіндік құнымен табыс элементерінен құралады. Дайын өнімнің бағасы калькуляция әдісімен есептеледі. Калькуляциялық карточкада есеп әр тағам түріне жеке жүргізіледі. Тағамға пайдаланатын шикізат түрлері мен мөлшері рецептура жиынтығынан алынады, онда дайын тағамның шығыны да келтірілген.

Бағаға қосылатын үстемелер мен шикізат жиынына (теріміне-набор) немес әр бір шикізат түріне жасалады. Бір жасалған калькуляция шикізат жиыны өзгергенше қолданыла береді. Калькуляциялық карточканың құралуы мен сатылар бағаның анықталуы тағамның ішіне кіретін азық-түліктердің түрлерінің жоспар-мәзіріне қарай, әр бір тағамның шикізат нормасына (рецептура жиыны) қарай, калькуляция құрамына кірген шикізаттың бағасына қарай жасалады.Шикізат терімінң құнын анықтау үшін:

Әр шикізат түрінің саны сатылар бағаға көбейтіледі.Өстіп карточка бойы жиынын есептеп барлық жиынын 100-ге бөлу керек. Осы калькуляцияға жазылған құнды растап жауапты тұлғамен қоса қатысты тұлғалар қолдарын қоюмен бекітеді.

Дайын өнімнің сатылу құны қалыптасады: өнімге пайдаланған шикізат құрамнан, саудалық үстемеден және болжамданған табыстан.

Қоғамдық тамақтандыру кәсіпорындарда өнімнің сатылу құнның есептемесе калькуляция арқылы жүзеге асады. Оны бухгалтер-калькулятор рецептура жинағы бойынша қарастырылған арнайы нормативтер арқылы жасайды. Бұл рецептура жинағы қарастырған: әр бір тағамды дайындауға шығынданатын шикізат тізім көлемі грамм мөлшерінде және одан шығатын тағам шығымы мен салмағы грам мөлшерінде. Бұл жерде тағамға дәмдеуш қосымшалар қарастырылмаған, олар жеке қосылады. Бұл есептемене бухгалтер-калькулятор арнай калкуляциялық карточкада жасайды.

Әр бір жекелеген тағамға жеке карточка ашылады. Шикізат бағасы немесе шикізат құрамы өзгерген сайын жеке карточка ашылады. Ал өзгермей жасалған тағамға сол бір калкуляциялық карточка жарай береді.Тағамға баға өзгерген сайын мәзір де өзгеріп отырады. Сондықтан көпшілік кәсіпкерлік ұйымдар бағаны сүранысқа қарай калькуляцияны біржола қалыптастырады (калькуляциялық карточкасыз).

Мысалы: картоппен алма аралас салатының калкуляциялық карточкасы

Калкуляцияның р/р № және бекіту мерзімі				№ 2012 ж. 10 қантар
р/р №	Азық тұлік			кг, норма		бағасы тенге		Құны тенге, тиын
_	аталуы		код	брутто	нетто
1	2		3	4	5		6		7
1	картоп			0,357	0,260		50-00		17-85
2	алма		012	0,214	0,150		250-00		53-50
3	жас сельдерей		032	0,183	0,150		100-00		18-30
4	Салат		051	0,278	0,200		180-00		50-04
5	Қаймақ немесе майонез		100	0,250	0,250		440-00		110-00
1000 кг-ға шикізат тізімінің құны				X	1.000		X		249-69
Үстеме 100 %, тенге, тиын				249-69
1 кг/ порция, тенге, сату бағасы				500-00/50-00
грамм/ дайын өнімнің 1 тағам шығымы				100
Өндіріс меңгерушісі				Иванов Н.К.
Калькуляцияны құраған				Федорова М.Н.
Ұйым басшысы БЕКІТЕМІН				Корнеев И.С.

Калькуляциялық карточка 1 порцияға немесе 1 кг-ға жасалады.

Өндіріс меңгерушісі күнде мәзір жобасын жасап отырады, осыған қарай қоймашыға талап парағын тапсырып отырады. Ол екі дана накладной толтырады.

Сауда шығындарының есебі және жіктелуі. Қаржылық нәтижелер есебі.

Саудада тауарды тасымалдау, сақтау және сату көп жағдайда тауар шығындарының құрылуымен жалғасады. Сауда тәжірибесінде тауар шығындары объективтік және субъективтік себептермен де туындауы мүмкін. Осыған байланысты, тауар шығындарын шектелген және шектелмеген деп бөлінеді.

Шектелген шығындар тауардың физикалық-химиялық қасиеттерімен байланысты болады / табиғи шығын, шыны ыдыстардың сынуы т.б./, яғни объективтік сипатқа ие және сондықтан оларға шектік өлшемдер /нормалар/ орнатылады. Тауар шығындарының нормалары мемлекетпен бекітіліп, тиісті нормативтік құжаттарда жарияланған. Бекітілген нормалар шегіндегі тауар шығыны субъектінің тауарды сату шығындарына шығарылады.

Шектелмеген шығындар, әдетінше, немқұрайлықтың /сындыру, тауарды бұзу т.б./ немесе апатты зілзала салдарынан туындайды. Бұл шығындарды есептен шығару кінәлі тұлғалар мен себептерді анықтауды талап етеді.

Тауар шығындарын объективтік факторлар бойынша төмендету және немқұрайлықтан орын алатын шығындарды толығымен жою - маңызды мәселелердің бірі, себебі бұл шығындар тауар айналымының шығымына, соған сәйкес субъектінің табысының төмендеуіне келтіреді. Егер шектелген тауар шығындары субъектінің шығындарын ұлғайтса, онда нақты тұлғалардың кінәсі бойынша орын алатын тауар шығындары материалдық зиянды өндіру сәтінен бастап субъектінің активтерін иммобилизациялау болып табылады. Сол себептен, нарықтық қатынастар жағдайында мұндай шығындардың пайда болуы және есептен шығарылуы – жіберілмейтін құбылыс болып табылады.

Сада ұйымдарда шығындар танылады:

автокөлік шығындар;

еңбекақыға шығындар;

әлеуметтік салық;

ғимаратттарды ұстау және сақтау шығындары;

негізгі құралдардың амортизациясы;

негізгі құралдарға жөндеу шығындары;

ыдыс пен приборлардың, арнайы киімдердің тозуы, ас бөлмеде қолданатын шүберек құралдардың және басқада еңбек құралдардың тозуы;

өндіріске қажетті отын, газ, электрқуат шығындары;

азық түлікпен шикізатты сақтау, өңдеу және сорттап орау шығындары;

жарнама шығындары;

алынған несиеге пайыздар шығындары;

өнімдермен тауарлардың технологиялық және жоғалту шығындары;

ыдыс шығындары;

басқа шығындары.

Басқа шығындарға жатады:

Бюджетке төленетін салықтар мен төлемдер, қызметкерлердің емханада өтетін тексеріс шығындары күнделікті тазалық сақтау бойынша жасалатын шығындар (сабын, жуатын құралдар) және басқада санитарлық тазалықты сақтау шығындары.

Шығындар есебіне бухгалтерлік проводкалар:

Шот корреспонденциясы		Сома, тг.	Операция мазмұны
Д	К
7110	2420	17500	Есептелген амортизация
7110	3350	60000	Есептелген еңбекақы
7110	3150	10800	Есептелген әлеуметтік салық
7110	3210	5400	Есептелген әлеуметтік сақтандыру төлем
7110	3310,3390	4500	Электрқуат шығындары
7110	2420	1500	Есептелген амортизация
7110	3350	30000	Есептелген еңбекақы
7110	3310,3390	19000	Жарнама шығындары
7110	1030	12300	Банк қызметтер бойынша шығындары

Өндірістік цехтағы өткізілген өнімнің синтетикалық есебі.

Қоймадан өндірістік цехқа шикізат босатылды 8110 1310 56000

Шикізат өз. құны есептен шығарылды 7010 8000 23400

Дайын өнім буфеттерге босатылды 1320/2 8110 21200

Өнімге саудалық үстеме есептелді 30% 1320/2 1320/3 6360

ҚҚС % 1320/2 1320/4 4134

өткізілмеген өнімнің қайтарылуы 1320 8000 3000

Дайын өнімді сыртқа босату

Өткізілген өнім –өз.құны есептен шығарылды 7010 1320 88000

Сатыпалушыға шот үсынылды 1210 6010 62000

ҚҚС 1210 3130 9300

Ағымдағы банктік шотқа сатыпалушыдан түсті 1030 1210 71300

Өткізілген өнімнің түсімі кассаға алынды 1010 6010 171810

ҚҚС түзетілуі 1320/4 3130 5166

ҚҚС бюджетке аударылды 3130 1030 5166

Тәулік өнім сатылып болғаннан кейін өткізілген өнімнің саудалық үстемесі анықталады.Есептік кезең соңында саудалық үстеме (красный сторно) әдісімен түзетіледі.

Өткізілген өнімнің саудалық үстеме есептемесі

Бір айдағы саудалық үстеме

- Бастапқы К сальдо 19350

- ай ішіндегі айналым Д -

К 40205 барлығы 59555

Бір айдағы айналымдар:

өз өнімінің өткізгеннен 111400

сатыпалынған тауарлардың 30520

барлығы 141920

Ай соңындағы қалдық:

Қоймада 16445

Ас бөлмеде 514

Буфеттерде 1045

Барлығы 18004 жалпы 159924

үстеменің орташа % (59555х100:159924) = 37,23956

өткізілмеген үстеме (18004 х 37,24 :100) = 6704,61

өткізілген үстеме

- бір айда өткізгеннен өз өніміне (111400 х 37,24956 : 100) 41485

- бір айда сатыпалынған тауарларға (30520 х37,24956 :100) 11365

Барлығы -41485 + -11365 = -52850

Д 1320/2 К 1320/3 -52850

Жыл соңында жабылуы 5610 7010 109800

6010. 5610 229920

арадағы айырмашылық 120120табыс болып табылғандақтан 30% салыққа салынады 7710 3110 36036

5610 7710 36036

5610шотта 84084 табыс қалды.

Буфетпен көшпелі саудалардың есебі.

Буфеттермен көшпелі сауда орындардың есебі.

Буфеттке қоймадан кіріске алынған өнімдер талап қағаздармен рәсімделеді, ал ас бөлмелерден түскен өнімдер заборлық карталармен рәсімделеді. Шаруашылық қозғалыстарына буфеттегі жауапты тұлға кіріс шығыс құжаттарын жинақтап, тапсырған ақшаларына квитанцияларын тіркеп материалдық есебін бухгалтерияға тапсырады.

Көшпелі сауда орындардың жауапты тұлғалары тәулікте сатылған өнімдерінің ақшасын кассаға тапсырып сатылмай қалған өнімдерін қоймаға қайтарады. Заборлық карталарында тиісті белгілері қойылады.

Қоймадан тауарлар дүкенге кіріске алынды 1330/2 1330/1 6800

Саудалық үстеме 40% 1330/2 1330/3 2720

ҚҚС 1330/2 1330/4

өндірістік цехтан дүкен. тауарлар алынды 1320/2 8000 15000

саудалық үстеме 40% 1320/2 1320/3

ҚҚС

Өткізілген өнімнің түсімі кассаға алынды 1010 6010 80520

Өткізілген өнімнің өзіндік құны есепт.шығ. 7010 3120/2 21800

ҚҚС түзетілуі 1320/4 3130 10498

ҚҚС бюджетке аударылды 3130 1040 10498

Үстеме есептен шығар. 1320/2 1320/3 -1213

Құрылыс өндірісінің ұйымдастырушылық- техникалық ерекшеліктері.

Орындалған құрылыс-монтаждық жұмыстар көлемінің есебі және құжатты рәсімделуі. Құрылыстағы өндіріс шығындарының есебі, ақау есебі.

Күрделі құрылыс экономика саласының бір маңызды бөлігі болып саналады- олар құрылыс кешені, жөндеу, монтаждау жұмыстар және өндірістік, өндірістік емес құрылымының негізгі құралдары болып танылады.

Бұдан басқа пайдаланудағы негізгі құралдарға салынған қаржыландыру шығындар: құрылыс салу мен монтаждау жұмыстардың шығындары;

• осы жұмыстар жасау үшін қажетті құралдармен құрылығыларды қамтамасыз ету шығындары;

• құрылыс жұмыстары жөнінде ғылыми-зерттеу бойынша шығындары;

• құрылыс салу орынды дайындау шығындары;

• басқада күрделі қаржыландыру салымдар шығындары.

Құрылыс салу бойынша шығындарды жасайтын ұйым мердігер болып танылады, бұл шығындарды толық мердігер өзі жасау мүмкін немесе жартылай (тапсырыс беруші) кәсіпкерлік ұйым жасауы мүмкін.

Осы ерекшеліктерден бухгалтерлік есепті ұйымдастыру ерекшеліктері туындайды.

Бұл жерде құрылыс салу жердің оған қатысты құралдармен құрылғылардың, құрылысшылардың басқада техника ұйымдастыру жұмыстың жеделділігі өте маңызды (шығындарды азайтады).

Құрылыс салу жұмыстар ұзақ болуы, мердігерлермен есептесу мерзімі де әсер етеді.

Құрылыс объектілері алдын ала жасалған смета бойынша тапсырылады сондықтан әртүрлі болып бекітіледі. Бұл жерде маусым факторлары да әсер етеді, сондықтан уақытша құрылғылар жасалады. Құрылыс материалдар жиі-жиі жеткізіп беру салдарынан автокөлік шығындары ұлғайады. Кей жағдайларда субмердігерлер тарту керек болады.

Тапсырыс берушілермен мердігер арасы келісім шарт негізінде жасалады.

Құрылыс салу сметасы калькуляциямен жасалады.

Құрылыстық өндірісте сметаға кіретін шығындар:

• құрылыс материалдар;

• құрылысшылардың еңбекақысы;

• құрылыста пайдаланған негізгі құралдардың амортизациясы;

• басқа тікелей шығындар;

• үстеме шығындар.

Құрылыстық өндірістегі қорлар есебі.

Мердігерлік құрылыс ұйымдарының материалдары: негізгі құрылыс материалдары, конструкциялар мен бөлшектер; өзге материалдар; орнататын қондырғылар сияқты топтарға бөлінеді.

Қорлар есебі №2 ҰҚЕС 12 бөлімі бойынша есептеледі.

Ағымдық есептегі құрылыс материалдары ұсынылатын төрт бағалау түрі: орташа алынған құн; ФИФО бағасы, бағасы немесе өзгешелікті (жаппай) теңестірілген (идентификациялау) бағаның бірінде көрсетілуі мүмкін. Одан тысқары құрылыс материалдарының алу құны немесе құрылыс материалдарының жоспарлы өзіндік құны есепке алу бағасы №2 ҰҚЕС сәйкес: есепке алу бағасы плюс (минус) сатып алу құнынан есепке алу бағасының ауытқуы плюс жеткізу шығыстары плюс дайындау – қойма шығыстары (материалдық қоймалардың дайындау аппаратын ұстау, құрылыс алаңдарында қоймалар ұстау; материалдардың келгендігі туралы хабарлағаны үшін ақы төлеу, жүктерді өлшегені үшін ақы төлеу) сияқты элементтерден қалыптасады.

Жеткізушілерден мердігерлік құрылыс ұйымдарына келіп түсетін құрылыс материалдарын кіріске алу, соның мәліметтері бойынша қойма меңгерушісі материалдық ордер жазып беретін, жеткізушілердің жол сапар (сопроводительных) құжаттары (шот-фактура, тауар-көлік жүк құжаттары) негізінде жүзеге асырылады.

Құрылыс учаскелерінен (пайдаланбаған материал­дарды қайтару кезінде) қоймаға түскен материалдарды ресімдеу, материалдарды іштей бір қоймадан екінші қоймаға ауыстыру үшін жүк құжаттары қолданылады.

Өз өндірісінің материалдық құндылықтарын қоймаға өткізу кезінде тиісті цех жүк құжатын жазып береді.

Материалдарды жұмсаудың негізгі бағыттары болып мыналар саналады: құрылыс учаскелеріне, бөлімдерге, субмердігерлік ұйымдарға материалдар босату; негізгі құралдарды жөндеу үшін материалдар босату; әртүрлі заңды және жеке тұлғаларға материалдар өткізу.

Қоймадан материалдар босату кезінде олар өлшенеді немесе өлшейтін ыдыстар арқылы өлшенеді, ал дара заттар саналып шығады.

Құрылыс алаңдарына материалдар босату, белгілен­ген нормативтерге сәйкес құрылыс бағдарламасы бойынша бір айға анықталатын лимиттің сақталуын алдын ала бақылауға қызмет ететін лимиттік-босату (заборлық) картасымен ресімделеді. Лимиттен артық материалдар босату сигналды диагоналды жазықпен бір жолғы талап бойынша жүзеге асырылуы мүмкін.

Қоймалардан бір жолғы босатылатын материалдарды ресімдеу үшін талап қолданылады.

Материалдық құндылықтарды бір сақтау орнынан екінші сақтау орнына ауыстыру үшін іштей ауыстыру жүк құжаттары пайдаланылады.

Материалдарды сыртқы, субмердігерлік ұйымдарға және қайыра өңдеуге босату өңдеуге немесе сырт жаққа материалдарды босатуға берілген бұйырық негізінде жүзеге асырылады.

Сақталған материалдар үшін қойма меңгерушісі белгіленген мерзімде келесідей формада бухгалтерияға есеп тапсырады:

• ақша өлшемімен жасалатын он күндік есеп. Өңделген он күндік есеп материалдардың талдау (аналитикалық) бухгалтерлік есебін ұйымдастыру үшін ақпараттар көзі болып саналады;

• қоймаларда сальдо ведомосы (материалдар қалдықтары кітабы) жасалынбайтын, құрылыс ұйымдарында материалдық есеп айына бір рет толтырылады. Материалдық есепте қойма меңгерушісі материалдардың әрбір түрінің түсуі мен кетуі бойынша құжаттар мәліметтерін сандық көрсетулер арқылы жазып отырады. Мате­ри­ал­дарды кіріске алу көздері бойынша, ал шығыстар – шығарылу (кету) бағыттары бойынша көрсетіледі.

Құрылыс материалдардың синтетикалық есебі.

Құрылыс материалдарының синтетикалық есебі 1310 «Шикізат пен материалдар» активті негізгі инвентарлық шоттарында жүргізіледі.

Көрсетілген шоттар дебеті бойынша есепті мерзімнің басы мен соңындағы келіп түскен құрылыс материалдары қалдықтарының нақты өзіндік құны бойынша, кредит бой­ын­ша – шығарылып тасталған (кеткен) құрылыс ма­те­риал­дарының нақты өзіндік құны бойынша көрсетіледі.

Көрсетілген синтетикалық шоттарға материалдардың есебін толық көрсету үшін талдау (аналитикалық) шот немесе субшот ашылады, құрылыс материалдарының нақты өзіндік құны бойынша сомалар жиынын құрайды:

1. №1. Есепке алу бағасы бойынша материалдар

2. №2. Сатып алу құны бойынша материалдардың есепке алу құнындағы ауытқу.

3. №3. Материалдарды жеткізу шығындары.

4. №4. дайындау – қойма шығындары.

Құрылыс материалдары түсуінің шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есепте көрсетілуін қарастырамыз:

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Корр. шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1.	Құрылыс материалдар үшін шот кіріске алынды	Шот фактура	1310	3310
2	Қосымша құн салығы	-//-	1420	3310
3.	Өз көлігімен мате­ри­ал­дар жеткізу шығын­дары көрсетіледі	Есеп айырысу	1310	8310
4.	Материалдарды тү­сір­гені үшін есеп­тел­ген еңбек ақы (ауда­рым­дар жасау арқылы)	Есеп ай­ы­ры­су ведо­мо­сы, есеп айырысу	1310, 2930	3350 3150
5.	Қоймаға кіріс мате­ри­ал­дары кіріске алы­на­ды:
	құрылыс алаңдарынан қайтару тәртібінде	Жүк құжаты	1310/	1310/
	негізгі құрал­дар­ды бөлшектеп алудан	Негізгі қорларды жою актісі	1310	6210
	әртүрлі жеке және заңды тұлғалардан өтеусіз тәртіпте	Жүк құжаты	1310	6230
	атқарушы билік органдарынан	Жүк құжаты	1310	6220
	уақытша құры­лыс­тарды бөл­шектеп бұзудан	Жүк құжаты	1310	6280
6.	Жүкті өлшегені жә­не келіп түскен­ді­гі ту­ра­лы хабарла­ға­ны үшін есеп айы­р­ысу шоты­нан төленді	Шот	1310	1030
7.	Материалдық қой­ма­лардың жұмыс­кер­ле­рі­не (ауда­рым­дар жа­са­умен) есеп­телген ең­бек ақы	Есеп айырысу ведомосы, есеп айырысу	1310, 7210	3350 3150

Бухгалтерлік есеп шоттарында құрылыс материал­да­рын шығарып тастау (кету) операцияларын қарастырамыз:

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Корр. шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1.	Қоймадан құры-лыс алаңдарына берілген материалдардың есепке алу құны есептен шығарылады	Лимиттік-босату (заборлық) картасы	1310/	1310/
2	Өткізілген мате­ри­ал­дардың нақты құны есептен шы­ға­рыл­ды	Жүк құжаты	7010	1310
3	Құрылыс және мон­таж жұмыс­та­рын орындауға жұм­салған мате­ри­ал­дардың есепке алу құны есептен шығарылды	Прорабтың материалдық есебі	8110 8310	1310
4	Негізгі өндіріс шығындарына есептен шығарылды
	бағалардағы айырма	Есеп айырысу	8110 8310	1310
	жеткізу шығындары	Есеп айырысу	8110 8310	1310
	дайындау-қоймалық шығындар	Есеп айырысу	8110 8310	1310

Құрылыс материалдарының талдау (аналитикалық) есебі орталық қойма меңгерушісінің тексерілген, өңделген онкүндік есептері негізінде толтырылатын материалдар қозғалысының есебі Ведомосында жүргізіледі.

Құрылыс өндірісіндегі құрылыс материалдарының қозғалысының құжаттауы.

Құрылыс алаңдары мен учаскелері бойынша қойма­шы (кілтші) қызметі қарастырылмаған және учаске бастықтары (прорабтары) материалға жауапты тұлғалар болып саналады; қойма есебінің карточкасы жасалмайды және өндіріске жұмсалған материалдарды есептен шығару құжаттармен ресімделмейді. Мұндай жағдайда материалға жауапты тұлға арнайы үлгіде бір ай аралығына материалдық есеп жасайды. Мұндай есептер құрылыс алаңындағы материалдық құндылықтардың қозғалысын анықтайтын бастапқы құжаттар болып саналады және бір мезгілде материалдардың талдау (аналитикалық) есебінің регистрі болып саналады.

Құрылысқа жұмсалатын материалдардағы бақылау үшін учаске бастығы (прораб) нормалармен салыстыра отырып, құрылыс материалдарының жұмсалуы мен өндірістегі олардың қолдануы туралы ай сайын есеп тапсырады. Шығыс өндірістік нормаларымен салыс­ты­рылатын негізгі құрылыс материалдарының тізімін құры­лыс ұйымының жетекшісі белгілейді. Жұмсалған материал­дардың нақты саны белгіленген нормалар бойынша есептелгеннен аз болған жағдайларда жұмыстардың өзіндік құнына есептен шығаруға материалдық құндылықтардың нақты шығыны бекітіледі. Егер жұмсалған материал­дардың саны нормативтегіден көп болатын болса, құрылыс-монтаж жұмыстары өндірісі бойынша шығын­дарға есептен шығаруға ұйым жетекшісі рұқсат еткен сан алынады. Оның негізсіздігі жағдайында материалдардың артық жұмсалуы жұмыстардың өзіндік құнына жатпайды, кінәлі тұлға есебінен орнын толтыруға жатады.

Бастапқы құжаттар құрылыс материалдарының босату (аналитикалық) есебін ұйымдастыру үшін ақпараттық база болып саналады. Қоймадағы материалдық құндылықтар есебі құрылыс материалдарының әрбір атауы (сорты, мөлшері) бойынша заттай түрде жүргізіледі. Жедел – бухгалтерлік (сальдолық) әдіс қоймадағы материалдар есебінің неғұрлым тиімді әдісі болып саналады.

Бухгалтерияда материалдардың синтетикалық есебі материалдар қозғалысының есебі бойынша Ведомоста, ал босату (аналитикалық) есеп-құжаттық картотекаларда жүргізіледі. Қойма есебін бухгалтериямен байланыс-тылықта жүргізу үшін материалдар қозғалысының есебі бойынша Ведомостарға және әрбір қойма мен объектілер жанындағы қоймалар бойынша құжаттық картотекаларға толықтыру түрінде материалдар топтары мен жылдық қалдықтар кітабы бойынша ақшалай түрде көрсетілген жылдық айналым ведомосы жүргізіледі.

Объектілер жанындағы құрылыс алаңдарында орналасқан қоймалардағы құрылыс материалдарының синтетикалық есебі 1310 «Шикізат пен материалдар» активі негізгі инвентарлық шоттарында жүргізіледі.

Объектілер жанындағы қоймалардағы құрылыс ма­териалдарымен жасалатын операциялардың бухгалтер­лік есеп шоттарында көрсетілуін қарастырамыз.

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Корр. шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1.	Құрылыс алаңына құ­ры­лыс материалдары түсті:
	орталық қоймадан	Лимиттік-босату (заборлық) картасымен	1310/	1310/
	жеткізушілерден	Шот-фактура	1310	3310
	әртүрлі заңды және жеке тұлғалардан	Кіріс жүк құжаты	1310	6230
	құрылтайшылардан жарна есебінен жарғылық капиталға	Кіріс жүк құжаты	1310	5110
	негізгі құралдарды жоюдан	Акт	1310	6210
2	Пайдаланылған материалдардың есепке алу құны есептен шығарылды:
	негізгі өндірісте	Материалдық есеп беру	8110	1310
	қосымша өндіріс цехтарында	Материалдық есеп беру	8310	1310
	уақытша ғимараттарды салу үшін	Материалдық есеп беру	8110	1310
	үйлер мен ғимараттарды күрделі жөндеу үшін	Материалдық есеп беру	8110	1310
	жалпы өндірістік мұқтаждарға	Материалдық есеп беру	8310	1310
	әкімшілік шаруашылық мұқтаждарына	Материалдық есеп беру	7210	1310
3	Өндіріс жұмыстарына жұмсалған құрылыс материалдары есептен шығарылды:	Есеп айырысу
	бағалардағы ауытқу		8110-8310,7210	1310
	жеткізу шығындары		8110-8310,7210	1310
	қойма-дайындау шығындары		8110-8310,7210	1310
4	Өткізілген материалдар.
	еңбек ақы есебінен	Есеп айырысу ведомосы	3350	6280
	кассаға төлеу арқылы	Кіріске алу кассалық ордері	1010	6280
	шот жазып беру арқылы	Шот-фактура	1210	6010
	Материалдарды өткізу кезінде қосымша құн салығы сомасына:
	еңбек ақы есебінен	Шығыс ведомосы	3350	3130
	кассаға төлеу арқылы	Кіріс кассалық ордері	1010	3130
	шот жазып беру арқылы	Шот-фактура	1210	3130
	Өткізілген материалдар мен өтеусіз берілген материалдардың нақты құны есептен шығарылды	Есеп айырысу	7010,7470	1310

Үстеме шығыстарды есепке алу және бөлу

№	Операциялардың мазмұны	Құжат	Кор. Шот
			Дебет	Кредит
1	2	3	4	5
1.	Жұмсалған отын және жағар май материалдарының құны есептен шығарылады	Шығыс ведомосы	8310	1310
2.	Жұмсалған электр қуатының құны есептен шығарылады:
	- өз өндірісінің	Есеп айырысу	8310	8210
	- сатып алынған	Шот	8310	3310
3.	Техниканы басқарғаны және қызмет көрсеткені үшін жұмысшыларға негізгі және қосымша еңбекақы есептелді	Есеп айырысу ведомосы	8310	3350
4.	Еңбекақы сомасынан аударымдар жасалады	Есеп айырысу	8310	3150, 3210
5.	Құрылыс техникаларын жөндегені үшін сыртқары ұйымдардың шоты акцептелген	Шот	8310	3310
6.	Өз жөндеу шеберханасында жүргізілген құрылыс техникаларын жөндеудің нақты өзіндік құны есептен шығарылды	Есеп айырысу	8310	8210
7.	Құрылыс техникаларын жөндеуге жұмсалған шығыстар көрсетіледі	Шығыс жүк құжаты, Есеп айырысу ведомосы, Есептесу, Аванстық есеп беру және т.б.	8310	1310,1250,3350,
8.	Құрылыс техникаларының тозуы есептелген	Есептесу	8310	2420
9.	Материалдық емес активтердің амортизациясы есептелген	Есептесу	8310	2740
10.	Жалға берілген құрылыс техникасына ақы есептелген	Жалға беру шарты	8310	3360

Құрылыс өндірісін ұйымдастыру, басқару және қызмет көрсетумен байланысты шығыстар үстеме шығыстар деп аталады. Оларды жекелеген жұмыс объектілерінің өзіндік құнына тікелей жатқызуға болмайды, өйткені олар құрылыс өндірісінің жалпы шығындары болып саналады; бір ай ішінде олар 930 “Үстеме шығындар” шотында есепке алынады, ал ай соңында жұмыс түрлері бойынша бөлінеді және өзіндік құнға жанама жолмен енгізіледі.

Мердігерлік құрылыс ұйымдары оны ұстап тұруға жұмсалатын шығыстар айта қаларлықтай мөлшерге дейін жететін жеткілікті материалдық-техникалық базаға иелік етеді. 8310 шот құрамында 1 “Құрылыс машиналары мен тетіктерін ұстап тұру бойынша шығыстар” субшотын және 2 “Үстеме шығындар” субшотын ашу және шаруашылық субъектісінің Есеп саясатында оны бекіту көзделеді.