№ 9 Дәріс. Зерттелушінің мотивациясы. Мақсаты мен міндеттері: Зерттелінушінің зерттеуге қатынасу мотивтерін талқылау.

Жоспар:

Зерттелушінің мотивациясы.

«Фасад», «Плацебо» эффектілері.

Эксперимент жүргізудің этикасы.

Әдебиеттер тізімі:

1. Анастази А., УрбинаС. Психологическое тестирование СПб, Питер, 2001

2. Дружинин В.Н. Эксперементальная психология. Учебное пособие М.2001

3. Гайда В.К. Захаров В.П. Психологическое тестирование. М, МГУ. 1982

4. Налимов В.В. Теория эксперимента. М.2002

5. Шмелев А.Г. «Введение в экспериментальную психосементику» М.,1979

Зерттелінушiлердегi түрлi мiнез-құлық ерекшеліктеріне қарай, бірқатар нәтижелі көрсеткіштер кездеседі.

Бұлардың көп кездесетіндері:

1. «Плацебо» эффектiсi,

2. Хотторн эффектiсi,

3. Аудитория эффектiсi

1. Плацебо эффектi медиктерге табылған: зерттелінушiге препарат және дәрiгер әрекетi оның саулығына сәйкестенентіндiгiн сезсе, оларда денсаулығының жақсарғандығы байқалады. Эффект – сенiм, өзiн-өзiн сендiру механизмдерiне негiзделген. Хоттарн эффектiсi – фабрикаларда әлеуметтiк психологиялық зерттеу жүргiзген кезде көрiнген. Психологтардың өткізген экспериментке қатынасуға тарту, қызықтыру, зерттелушінің жеке өзiне деген көзқарасын бағалаған. Зерттелінушiлер экспериментатор күткендей етiп өздерiн ұстаған. Хотторн эффектісінен егер зерттелінушiлерге зерттеу гипотезасы және жалған (ортогональды) гипотеза беру, сондай-ақ селқостық тонда инструкциямен таныстыру да мәлiмделмесе бас тарту қажет. Аудитория эффекттісі немесе әлеуметтiк фасилитация (күштi) эффекттісін Г.Зайонц ұсынған. Кез-келген сыртық бақылаушының болуы. (Экспериментатор және ассисенттің болуы) зерттелінушiнiң орындайтын кез-келген жұмысын, адамның мiнез - құлқын өзгертедi. Эффект спортшыларда жарыс кезiнде өте айқын көрiнедi. Жаттығуда және көпшiлiк алдында көрсеткен нәтиже айырмашылығы мысал бола алады. Зайонц – үйрету кезiндегi көрермендердiң болуы, олардың қысылу күйiне соқтырады және iс-әрекеттiң нәтижесiн төмендетедi. Егер әрекет қарапайым тәндiк күшке негiзделсе нәтиже жақсарады. Қосымша зерттеулер өткiзгеннен соң төмендегiдей тәуелдiктер анықталады.

Эксперимент нормасы, оны өткiзу құрылымы объективтi болу кереқ яғни нәтиже экспериментатордың кәсiби шеберлiк әpeкeтіне сыртқы орта жағдайына байланысты болу керек.

Эксприменттiң iс-әрекеттiк позициясы - бұл зерттелінушiнiң iс-әрекетiн езгерте отырып психикалық ерекшелiгiн көpceтeтiн зерттелінушiге әcep eтeтiн экспериментатордың iс-әрекетi болып табылады. Эксперимент процедурасы экспериментатордың белсендiлiк қызметiн атқарады: яғни ол зерттелінушi жұмысын ұйымдастырады, oғaн тапсырма бередi, нәтижесiн бағалайды, эксперимент жағдайына жетекшiлiк етедi. Зерттелінушi әpeкeтін немесе оның iс-әрекетiнiң нәтижесiн тipкeyre алады. Әлеуметтiк психологиялық көзқарас бойынша экспериментатор жетекшi мұғалiм, ойын инициаторы ролiн, ал зерттелінушi бағынушы, орындаушы, оқушы, ойынға қатысушы ролiн атқарады. 1960 жылы Американ психологтарының эксперимент өткiзу процедурасы бiрдей, бiрақ экспериментатордың жеке басына байланысты өтуi әртүрлi деген көзқарасын Н.Фридман қолдай отырып, экспериментаторлар әртурлi бақылайды, әртүрлi бағалайды деп көрсетедi. Мұндағы негiзгi мәселе экспериментатордың мотивация өзгешелiктерi егерде олардың барлығы жаңа нәpсeнi танып бiлуге тырысқанмен сипатталынса, олардың танып бiлу жолдары, құралдары, мақсаттары әртүрлi. Л.Бергер зерттелінушiнiң iс-әрекетiнiң нәтижесiн бағалау кезiнде экспериментатордың қателер типiн былайша көрсетедi:

1. Өте жоғары нәтижелердi төмендету.

2. Соңғы бағалардан бас тарту (ортадан жоғары мәлiметтердi топтау).

3. Зерттелінушiнiң бiр қасиетiнiң мәнін немесе бiр тапсырмасының мәнін жоғарылату.

4. Эффект қысқа мерзiмдi психологиялық жағдай.

5. Жеке адамның кез-келген қасиетiне қатынас туралы концепцияға негiзделген бағалаудағы аналогиялық жағдай.

6. Зерттеушiнiц эмоциясына, жағдайға байланысты әcepre негiзделген қателер.

Эксперименттiк зерттеу объектiсi – адам, ол адам психикасы бола отырып, зерттелінушiнiң экспериментатормен бiрлескен iс-әрекетiн өзгешелеуге болмайды. Зерттелінушi тек зерттеу мақсаты мен мiндеттерiн ғaнa бiлiп қоймау қажет, сонымен қатар эксперимент барысында не және не ушiн iстey керек екендiгiн де түciнe бiлу керек. Зерттелінушiнiң көзқарасы бойынша эксперимент өзiнiң жеке проблемаларын шешу үшiн экспериментатормен қарым-қатынас жүргiзудегi жеке өмірінің бiр бөлiгi (уақыты, әpeкeтi, күні т.б.) болып табылады. Зерттелінушi қарым-қатынаста, еңбек, оқу, ойын әрекетiнде белсендi болуы мүмкін, оның белсендiлiгi эмоционалдық немесе творчествалық болуы мүмкін Г.С.Журавлев эксперименттi зерттелінушi iс-әрекетi ретiнде қарастыра отырып, оның сипаттамасының бiрқатар жоспарын көрсетедi.

1. Пәндiк: экспериментке қатысушы адамдар зерттеушi жасайтын немесе манипуляциялайтын объект – зерттелінушi пайдаланатын құрал:

экспериментатор жүргiзетiн жағдай.

2. Функционалдық: зерттелінушiге тән әрекет тәсiлдерi зерттеушiнiң мiндеттi түрде компетендiк деңгейi зерттелінушiнiң ic-әрекет сапасының баға критериi; зерттелінушiнiң ic-әpeкeтіне және эксперимент жүргiзудің уақытша сипаттамасы.

3. Белгi-таңбалық символикалық (зерттеушi-инструкциясы).

4. Зерттелінушiнің ic-әрекет мақсаты және зерттеу мақсаты.

5. Әрекет ережелерi мен тәсiлдерi.

6. Экспериментатормен қарым-қатынасы.

7. Мотивациялық құрылымымен танысу.

Психологиялық эксперимент бул зерттелушiнiң экспериментатормен кездесуi. Дегенмен кейiн айырылысуға тура келедi. Эксперимент ситуациясы iшкi немесе сыртқы жағдайда қарастырылады. Сыртқы жағдайға кipy және шығу iшкi жағдайға эксперимент өткiзу кезiнде не болғаны жатады.

Зерттелінушi-зерттеуге ез epкімен немесе epiктi қатысуы мүмкін. Егер табиғи экспериментке қатысатын болса, өзiнiң зерттелінушi болғанын бiлмей де к,алуы мүмкін. Көптеген адамдар зерттеуге өзiнiң көрсеқызарлығымен өз epкiмен қатысады. Көбiне олар өзi туралы, айналасындағалардың қатынасы туралы бiрнәрсе бiлгiсi келедi. Өз epкiмeн экспериментке қатысушы зерттелінушiлер ақша жасауға, сынақ алуға тырысады, көрсеқызарлығы, достарының ұсыныстары кейде, ғылымға қызмет жасауға тырысудан туындайды. Екiншi бiр жағы - зерттелінуші экспериментке мiндеттi түрде қатысу керек. Бұл мәселеге арнайы зерттеулер экспериментке қатынасуға керектігін көз жеткiзу, экспериментке сын көзбен к,арайтындығы, экспериментаторға қастық және сенiмсiз көзқараспен қарайтындығын дәлелдейдi. Мұндай зерттелінушiнiц кейбiрi экспериментатордың жоспарын бұзуға тырысады, эксперимент ситуациясы конфликт ретiнде құрылуы мүмкін. Американ психологтары 70 пайыздан 90 пайызға дейiн зерттелінушi студенттер, оның iшiнде студент ­психологтар екенін дәлелдейдi. Көп жағдайда ер азаматтар қатынасады.

Көптеген психологотарды зерттелінушiнің жеке басы туралы мәселелер қызықтырады, тiптi Розенцвейг «зерттеушi - өз epiктi адам», «Испытуемый – доброволец» кiтабын жазады. Онда қатыстырған зерттелінушілер:

1. Бiлiм деңгейiнiң жоғарылығымен;

2. Жоғары әлеуметтiк ситуациямен;

З. Жоғары деңгейлi интеллектiсiмен;

4. Әлеуметтiк қолдауды жоғары деңгейде қажетiлiгiмен;

5. Жоғары әлеуметтiлiгiмен өзгешеленедi.

Писхологиялық эксперимент ситуациялар типтерiне.

1. Өз epiкті психологиялық кеңес беру ситуациялар жатады.

2. Кәсiби таңдау, оқу орнына психологиялық таңдау ситуациялар, бұл көптеп кездеседі.

З. Мiндеттi түрде қатысатын көпшiлiк зерттеу.

4. Психологтың күнделiктi өмiрiнде және күнделiктi жұмысында туындайтын көптеген диагностикалық ситуациялар жатады. Эксперименттік зерттеудi ұйымдастырудьщ iшкi және сыртқы түpi болады.

№ 10 дәріс. Экспериментті жоспарлау.