22. Ұлы яжібек жолы-трансконтинент-қ жүйе ретінде

Ұлы жібек жолы – ол шығыспен батыстың региондарын керуен арқ.байланыс-н транс-қ жүйе.Оның басты тауары ж/е эквиваленті –жібек.Осы жүйенің 2 факторы бар 1.экономикалық фактор-жібектің тауарға айналуы,2.саяси фактор-жүйелік әскері бар.Жібек жолдың қорғауға мүмкіндігі бар үйсін мем-ң құрылуы.Аяқталуы 14ғ оның да орын-ы бар.Ұлы географиялық ашу яғни сауда қатынас жолдары ашылған.

Қалаларда қолөнерші саудагерлер егіншілер тұрды, ғимараттар салынып, теңге басылып шығарылды. Ол Қытайдан бастап Орталықжәне алдыңғы Азияға, одан әрі Еуропаға, ал деректер тілімен айтқанда «түріктерден – гректерге» жалғасып жатты. Жол Қытайдығ Орталық ауданынан бастау алды.

23. Енисей және Монғолияда табылған ірі руналық мәтіндер өте маңызды құжат және көрнекті әдеби шығарма.

Көшпенділер екінші дүниежүзілік өркениеттің бір бөлігі Еуразиялық континенттің тарихында көшпенділердің рөлі орасан зор. Енисейден Дунайға дейінгі алқапты тұрған тас мүсіндер соның айғағы сияқты. Енисейден және Монғолиядан табылған үлкен руналық мәтіндер өте маңызды құжат және көрнекті әдеби шығарма әсіресе екі мәтінді атауға болады. Олар Білге қағанның атынан жаылған, бүкіл ортағасырлық түрік тәдебиетінде осы саяси прозадан асқан үлгі жоқ және бұл араторлық өнердің көрінісі. Осы мәнтінде де қағанның, батырлардың отан қорғау қызметі байқалады. Екі мәтіннің композиторы құсас.

Кіріспе дәуірінде өткен заманды баяндау барысында Тәңірлі, Ұмайды Ыдық Иер Суб басты құдайлары аталады.

V ІІІ Х ғасыр руна мәтініне көп халықтың жалпы әдебиет тілі болды. Онымен оғыздар, ұйғырлар, қырғыздар, қыпшақтар, қимақтар қолданған.

Ертедегі ортағасырлық ежелгі түрік мемлекетінде жазбаның 2 түрі орын алған: руналық және ұйғырлық. Көне Түркі жазуы (басқаша Орхон-Енесай жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з. Орта Асия түркі тайпалары қолданған жазуы. Бірінші табылғаны Орхон өзенінің бойында (Екінші түркіт қағандығы) және Енесей өзенінің жоғарғы ағысында (қырғыз қағандығы). Кейде руник жазбасы дейді, алманруналарынынан жанасым табып (кейбір нышандар кескіні дәл келіп тұр, дауысты мағынасы да жақын) «Алтын ғасыр» кезіндегі (VIII ғ. б.з.) әліппеге 38 таңба және сөзбөлу нышаны кіреді. Жазу бағысы дерелей, оңнан солға. Жіңішке мен жуан дыбыстылары жазуда айырылмайды, дыбыссыздардың бір бөлшегі артынан жіңішке не жуан дыбысты келгенін сыңар нышандармен белгіленген.Сөз бөлу нышаны сөз арасына қойылады, сөйлем соңы белгіленбейді. Бас-кіші әріпке айырылмайды.

24.VІ – ХV ғ.ғ Қазақстан қалалары: экономикалық, этникалық, әлеуметтік саяси талдау. Орта ғасырларда әкімшілік, сауда-экономикалық орталық болған қалалар Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қалыптасты. Қазақстандағы орта ғасырлардағы қалалардың бірнеше бөліктері болды.

Шахристан – қала билеушілері, ақсүйектер мен діни қызметкерлердің тұрағы.

Рабад – қаланың қолөнершілері мен саудагерлері тұратын бөлігі.

Цитадель – қаланың қорғаныс бөлігі, яғни қамал мен бекіністер.

VI-XII ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі ірі қалалар: Мерке, Аспара, Суяб, Үзкент, Сауран, Құлан, Талкиіз, Қойлық, Тараз, Отырар, Қарнақ, Ашнас, Баршынкент, Сығанақ, Испиджаб, Весидж, Шауғар, Иасы (Түркістан), Баласағұн, Орда т. б

Қазақстан ежелгі ортағасырлық қалалардың сипатын белгілі бір мөлшерде сауда анықтайтын. Дала мен отырықшы егінші аудандар тұрғындарының қарым қатынасы айырбас үшін егіншілік, мал шаруашылығы немесе қолөнер өнімдерін ұсынды.

Сығақ қаласы ертеден-ақ Орталық Қазақстан кең байтақ сахарасына бастайтын керуен жолдарындағы маңызы жоғары сауда нүктесі басталады.

Сауран қаласында «Байлығымен, оғыз көпестерінің Орталығы болуымен қатар маңызды сауда нүктесі ретінде де ерекшеленеді.

VІ – ХІІ ғ.ғ Орта Азиямен Қазақстанда қалалар тез өсті. Батыс Түркістан жерінде Суяб, Құлан, Мерке, Тараз, Отырар, Испиджаб қалалары бой көтерді. Еуропа және Азия елдерімен жібек жолдары арқылы сауда жасалды. VІІ ғасыр Тараз «Ұлы Жібек Жолына» ірі мекенге айналды.

25.ІХғ екінші жартысы мен ХІІІғ бас кезіндегі қала мәдениеті. Оңтүстік Қазақстанның барлық қалалары неғұрлым кейінгі уақытта да өмір сүргендіктен, қала орындарының кейінгі мәдени қабаттары ертедегі қалалардың көлемін анықтауға және олардың үлгілерін жорамалдауға мүмкіндік бере бермейді. Жетісудың оңт.-батысында, керісінше, бұған толық мүмкіндіктер болды. Жазбаша деректемелерге қарағанда, мұнда 7 – 10 ғасырларда 27 қала мен қоныс болған, олардың көпшілігі нақты қала жұрттарымен сәйкестендірілді.

А л Шу және Талас аңғарларындағы аумақта барлығы 36 қала жұрты табылып, олардағы 7 – 9 ғасырлардың мәдени қабаттары анықталды. Қалалар кейінгі кезге дейін өмір сүрген. Олардың топографиясында өзіндік ерекшелік кездеседі. Қала жұрттарында қамал мен шахристаннан тұратын “орталық бөлік” ерекше көрінеді. Орталықтағы құлаған үйінділерге ұзындығы 3 км-ден ондаған км-ге дейін жететін дуалмен қоршалған аумақ жапсарласып жатады. “Ұзын дуалды” қалалардың орналасуында қатаң заңдылық бар: Талас аңғарында олар бір-бірінен 15 – 20 км қашықтықта, аңғарлардың ең қолайлы жерлерінде, Таласқа ұсақ тау өзендерінің құятын сағаларында орналасқан. Шу аңғарында қалалардың орналасу заңдылығы одан да айқын – он үш қала тау етегіндегі аймақта тау өзендері ағып шығатын жерлерде бір-бірінен 15 – 35 км қашықтықта орналасқан; қалғандары Қырғыз жотасы тауларынан өзендердің Шуға келіп құятын жерлерінде солтүстік Жақтағы ішкі тізбекті құрайды. Қалаларды сипаттап топтаған кезде қала орындарының көлемі мен топографиясы және жазбаша деректердің мәліметтері пайдаланылуы нәтижесінде қалалар үш топқа бөлінеді. Бұлар: астаналық және ірі қалалар – Тараз, Суяб, Невакет және Нұзкет, олар Жетісудың оңт.-батысындағы Жамбыл, Ақбешім, Қызылөзен және Шитөбе сияқты ірі қала жұрттарына сәйкес келеді. Орташа топқа Таластағы Ақтөбе қ-ның жұрты деп саналатын Текабкет және тиісінше: Сус – Шалдовар, Мерке, Аспара, Жол – Соқылық, Харранжуван – Беловодск бекінісі, Жақ – Сарығ – Грозненское жатқызылды. Шағын қалаларға жататындар: Құлан – Луговое, “Түрік қағанының ауылы” – Шөміш, Кірмірау – Покровское. Ірі қалалардың төңірегінде орналасқан ондаған ескерткіштерді қоныстарға жатқызуға болады. Шу-Талас өңірлерінде орналасқан 403 ортағасырлық қалалар мен мекендердің 240-ның тарихи-топографиялық құрылымдары зерттелген. Мұндағы негізгі қалалар Жікіл, Балу, Шелже, Такабкет, Көл, Кендек, Ақтөбе, Төлек, Сус, т.б. Шу аңғарында Баласағұн қ. жетекші орынға шығып, астана рөлін атқарған. Ол 10 – 11 ғ-ларда хан ордасы ретінде қалыптасқан. Оның орнында неғұрлым ерте кезеңдегі қала жұрты бар. Бұл өлкеде осынша көп жаңа қалалардың пайда болуы ауданда отырықшылық пен қала өмірінің дамығанын көрсетеді. Солт.-шығыс Жетісуда 9 – 13 ғ-дың басында қалалар саны артқан. Егер 9 – 10 ғ-ларда мұнда 10 ғана қала болса, 11 – 13 ғ-лардың басында олардың саны 70-ке дейін көбейген. 10 ғ-дағы деректер Іле аңғарының сол жағалауында орналасқан екі қала – Талхиз (Талхар, Талғар) және Лабан қ-лары туралы мәлімет берсе, 11 – 13 ғ-лардың басындағы деректерде Екі-Оғыз, Қаялық, Ілебалық, т.б. қалалар аталады. Солт.-шығыс Жетісудағы барлық қала жұрттары “төрткөл” аталатын үлгіге жатады. Олар тік бұрыш, трапеция түрінде жоспарланған немесе дөңгелек болып келеді, жалпы жер бетінен сәл дөңестеніп тұрады және барлық жағынан бұрыштары мен мұнаралары бар дуалдармен қоршалған.

26.Ортағасырлық Қазақстан ғалымы Әл-Фарабидің әлемдік ғылымға қосқан үлесі Шығыстың атақты философ – ғалымы Әбу Насыр әл – Фараби (870-850) Бұқара мен Бағдатқа және тағы басқа қалаларда білім алып матем, логика, медицина, музыка және тіл ғылымы саласында орасасан зор еңбектер қалдырды. 948 жыл Египетте жазылған «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары тұрған трактат» әл Фарабидың ең кемел туындыларының бірінен саналады. Ол «Мұғалим - ассана» - «Екінші ұстаз» деген атаққа ие болған.

Әл Фараби әлемдік деңгейдегі ғалым, әрі ойшыл. Ол шығармашылық қызметінде араб, парсы, грек, үнші, түркі мәдениеті мен ғалымдарының жетістіктерін ұстана отырып дамытты. Оның «Муза – ң үлкен кітабы», «Ғылымнығ жетілуі туралы», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы трактат» және тағы басқа еңбектері бізге жеткен. Әл – Фараби қолжазбалары әлемнің көптеген кітапханаларында сақтаулы.

Ортағасырлық ғылымның тағы бір аса көрнекті өкілі Қожа Ахмет Яссауи. Ол исламдағы сопылық бағыттың негізін салушы, ойшыл әрі ақын. Иассауидің ең басты еңбегі «Диуани хикмет» (ақыл кітабы деп аталады). Ахмет Иассауи көптеген атақтарға ие болған, соның ішінде жиі кездесетіні «Түркістан тұрғындарының тәрбиешісі», «Құдаймен бірлікте болуға қол жеткізгендерге жәрдем көрсетуші, ақиқатты таныған шапағатты сұлтан». Ол ХІ ғ. Орта Азиядағы Ислам ғылымы мен мәдениетінің орталығына айналған. Испиджаб қаласында туылған.