107.Қазақстан тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында: Қазақстанның «өзіндік» саяси моделінің қалыптасуы

1991 ж 1 желтоқсанда бүкіл халықтың Қаз Президентік сайлау болып, сайлауда Н.Ә. Назарбаев жеңіске жетті. 10 желтоқсанда Президент Н.Ә. Назарбаев өз қызметіне кірісті. Осы күні Кзақ КСР-ын Қазақстан Республикасы деп атау туралы шешім қабылданды. 1991 ж 16 желтоқсанда «ҚР-ның мемлекеттік тәеусіздігі туралы» Консти-ның заң қабылданды, бүл күн Тәуелсіздік күні болып жарияланды. Қазақ елінің өз азаматтығы белгіленді, тәуелсіз нарықтық экон-қ жүйе, қаржы-несие, салық және кеден қызметі енгізілді, ҚР-ның мемлкеттік рәміздері бекітілді.

Қаз дамуының тұжырымдамалық моделі ашық қоғам демократиялық бейбіт сүйгіш мемлекет құруды көздейді «Қаз-да либералды да немесе халықтық капитализм де, таза немесе жаңартылған социализм де болмайды, қарапайым көп рыноктық экономикасы бар демократиялық қоғам болады». «Одан әрі Қаз-ғасипаттама беріліп, оның даму ерекшелігі көрсетілді: дамыған елдерге тән белгілері-халықтың жалрпы бейімділігі кең көлемдегі ғылыми зерттеу мекемелері, ғарыштық зерттеулердің жүргізілді; дамушы елдерге тән белгілері – экон-қ шикізаттың бағыты, экологияның ластануы, шетел инвестициясы мен жаңа техн-ға деген сұраныс, инфрақұрылымының артта қалуы. Бұған қоса Қаз. Ауқымды территорториясымен, оның құрлықтың ортасында орналасуымен, табиғи байлықтың мол қорымен, халықтың көп ұлтты құрамымен ерекшеленеді.

108 Қазақстан Республикасы Конституциясы: оның тарихи маңызы.

1995 ж 30 тамызда бүкіл халықтық референдум бойынша ҚР-ның жаңа Конституциясы қабылданды. Желтоқсан айында екі палаталы Қазақстан Парламентіне сайлау өткізілді. Қазақстан тәуелсіздігінің бес жылдық даму қорытындысы жасалған Н.Ә. Назарбаевтің «Ғасырлар тоғысында» кітабы болды.

109. Жекешелендіру- ҚазақстанРеспубликасындағыэкономикалықреформалардыңнегізі.

Жекешелендіру арқылы мемлкеттік моноолияны және тікелей тауар өндірушілердің өз еңбегінің қорытындысынан алыстауын жеңуге болады. Осыған бәйім респ-да «Мемл қарамағына алу мен жекешелендіру туралы» заң қабылданды. Жекешелендіру – жоққа шығаруға болмайтын, ұзаққа созылатын және күрделі процесс.

--Экон-қ реформалар басталғанда мем-ң меншігінде негізгі қорлардың 80%-ы болуы, жекешелендіру барысында мемл-к сектордың үлесін 30-40%-ға түсіру көзделді.

--жекешелендіру экон-қ дағдарыс күрделеніп, үдеп келе жатқанда жүргізіледі.

--инфляциялық процестердіңкүшеюі тұрмыс дәрежесінің төмендеууіне әкеп соқтырды, өйткені өндііріс құрал-жабдықтарын сатып алуға халықтың жеткілікті қаржысы болмады.

--республиканың халық шаруашылығы кешендерінде ірі кәсіпорындардың үлес салмағы жоғары болды.

--экномика шикізаттың және өндірушілік бағытта болды.

--кәсіпорындар аймақтар бойынша қалалар мен селолар арасында біркелкі бөлінбеді.

110 ҚР-дың әлемдік қауымдастыққа қосылуы: БҰҰ, ТМД және т.б бірлестіктер.

1991 ж 21 желтоқсанда Алматы қаласында бұрыңғы Кеңес Одағы құрамындағы 11 тәуелсіз мемл арасында ТМД-ны құру туралы келісім хаттамасында қол қойылды.

Сол күні ТМД-ның құрылуы туралы «Алматы Деклорациясына» қол қойылды, 1992 ж 2 наурызда Қазақстан БҰҰ-ның толық мүшесі болды. Елімізді дүние жүзі қайымдастығы мойындады. Сол жылы 5 қазанда Президент Н.Ә. Назарбаев БҰҰ-ның бас ассамблеясының 47 сессиясыеда сөз сөйледі. Президент өз сөзінде «Азиядағы бірлескен іс-қимыл және өзара сенім шаралары жөнінде Кеңес» шақыруды ұсынды. Ондағы мақсат Еуропадағы ЕҚыҰ үлгісінде Азиялық құрылым жасау болатын.

Қазақстан БҰҰ мүшесі ретінде ЮНЕСКО, ЮНИСЕФ, ЭКОСОС, УВКБ сияқты ұйымдардың қызметіне белсене қатысады. Сонымен бірге халықаралық беделді ұйымдармен-халықаралық валюта қоры, халықаралық қайта құру және даму банкі, Еуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымы және т.б. қатынас жасайды.

Қаз егемендіктің алғашқы кезінен бастап, өзінің сыртқы саясатында көп секторлық бағыт ұстанды. Эк-қ ықпалдастық ұйымының, ұжымдық қауіпсіздік туралы келісім ұйымының, Орталық Азия эк-қ одағының Шанхай ынтымақтастық ұйымының шеңберінде жүзеге асырылатын интеграциялық үрдістерге белсене қатысып отырды.

ді.

111, Тәуелсiздiк алғаннан кейiн (1991) Қазақстанда экономиканы реформалаудың бiрнеше тәсiлi қолданылды. Мемлекеттік экономикалық саясаттың базалық бағыттары мыналар болды:

1) социалистік экономикадан кейiнгi қайта құру;

2) дағдарысқа қарсы бағдарлама;

3) макроэкономикалық тұрақтандыру;

4) дүниежүзілік экономикалық дағдарысты еңсеру;

5) экономикалық өрлеудi қамтамасыз ету.

Реформалар: бiрiншi кезең (1991-1992)

Бiрiншi кезең Қазақстанда социалистік экономикадан кейiнгi экономикалық жағдайдың шиеленiсiп, құлдырауымен сипатталады. Бұл 70-жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере қожырауы салдарынан туған едi, оның үстiне өзгерiске ұшыраған сыртқы және iшкi әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргiзiлген экономикалық саясат өрiстеп кете алмады.

Реформалар: екiншi кезең (1993-1994)

Екiншi кезең экономикалық дағдарыстың түйiндi кезеңiне айналды, бұл дағдарыс мыналардан көрiндi: Ресей Федерациясымен шаруашылық байланыстардың үзiлуi және осының салдары ретiндегi төлем төленбеу дағдарысы: кәсiпорындардың өзара борыштары 1993 — 94 ж. және 1995 жылдың басында 634913 млн. теңге болды; инфляция(гиперинфляция) өрши түстi: 1993 ж. тұтыну бағасының индексi 2265% деңгейiне жеттi (Ресей Федерациясының жаңа рублiнiң инфляциясы); өнеркәсiптiң шегiне жете құлдырауы: өндiрiлген ұлттық табыс 1991 — 93 ж. 1976 жылғы деңгейге дейiн төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды. 90 жылдардың басындағы жалпы экономикалық дағдарыс халық тұрмысының күрт нашарлауына әсерiн тигiздi: 1990 жылдан 1994 жылға дейiн тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша жан басына шаққанда орта есеппен жалпы iшкi өнiм 20%-ға азайып, 4711 АҚШ доллары болды. Бұл кезеңде халықтың жаппай көшi-қоны басталды, ол 1994 ж. терiс сальдоға жеттi (–410387 адам). Жалғастырылған реформалардың мақсаты мына шараларды көздедi: меншiк қатынастарын қайта құру жеке меншiктi заңдастыру жағына ойысты; “рубль аймағынан” шығу және ұлттық валюта — теңгенi енгiзу (1993 ж. қараша); валюта-қаржы және банк жүйесiн өзгерту; инфляция мен бюджет тапшылығын кемiтуге қатысты қатаң шектеу шараларын жүзеге асыру; алтын-валюта сақтық қорларын еселей түсу. Бұл кезеңде үкiмет дағдарысқа қарсы шаралар бағдарламасын қабылдады, ол инфляция деңгейiн азайтуға және өндiрiстiң құлдырауын шектеуге бағытталды. Қаржы секторы беретiн қарыздардың көлемiн шектеуге қосымша несиенiң “бағасын ұтымды ету” талабы, яғни жоғары пайыздық мөлшерлеме белгiлеу қарастырылды.

Реформалар: үшiншi кезеңде (1995-1997)

Үшiншi кезеңде Макроэкономиканы тұрақтандыру бағдарламасы қабылданды, ол қатаң шектеу арқылы инфляцияны төмендетудi көздедi. Тұрақтандыру бағдарламасы мынадай мақсаттарды алға қойды: нарықтық экономикалық институттары мен инфрақұрылымды дамыту; халықаралық стандарттарға сәйкес екi деңгейлi банк жүйесiн жаңғырту, инвестициялық және сақтандыру компанияларын, биржалар мен аудиторлық фирмалар құру; қатаң ақша-несие және нысапты бюджет-салық саясатын жүргiзу; ұлттық валюта бағамының тұрақтылығына қол жеткiзу; атаулы жалақыны шектеу; берiлетiн несиелердi шектеу және ақша массасының қатаң көлемiн (11722 млн. теңгеден аспайтын) белгiлеу. Бұл кезеңде шет ел капиталы кеңiнен тартылды, рыноктер мен нарықтық құрылымдарды дамыту үшiн жағдай жасалды.

Реформалар: төртiншi кезеңде (1998-1999)

Төртiншi кезеңде Қазақстанның 2030 жылға дейiнгi даму стратегиясы қабылданды. “Қазақстан — 2030”: Барлық қазақстандықтардың өсiп-өркендеуi, қауiпсiздiгi және әл-ауқатының жақсаруы: ел Президентiнiң “Қазақстан халқына жолдауы” (1997 ж. күз) бағдарламасы — ҚР-ның ұзақ мерзiмдiк стратегиялық дамуының тұжырымдамалық негiзi — даму бағыттары және елдiң дамыған елдер тобына шығу жолдары айқындалды. Стратегияның мiндеттерiне сәйкес Қазақстан 2030 жылға қарай дамыған мемлекеттердiң деңгейiне жетiп, әлемнiң ең дамыған 20 елiнiң қатарына қосылуға тиiс (Қазақстан — 2030 даму стратегиясы). 1997 жылдың аяғында басталған дүниежүзілік қаржы дағдарысы Қазақстанның экспорттық салаларына айтарлықтай ықпал жасады.

Реформалар: бесiншi кезең (2000 ж.)

"Қазақмыс" корпорациясының Жезқазғандағы офисі.

Бесiншi кезеңде Қазақстан экономикалық өрлеу жолына түстi. ҚР дамуының 1998 — 2000 жылдарға арналған стратегиялық жоспарын iске асырудың оң тәжiрибесi бюджеттiк-қаржылық өзара iс-қимыл мен реттеудiң жаңа қағидаларына негiз қалады, оның серпiнi мына мақсаттармен айқындалды: 2000 — 02 ж. орталық және жергiлiктi атқарушы органдар арасында қаржы-экономикалық мiндеттердi бөлiсу; 2001 жылдан бастап елдiң экономикалық дамуын жоспарлауға көшу. Бұл кезеңде жалпы iшкi өнiм жыл сайын өсiп отырды: тұтыну қабiлетiнiң тепе-теңдiгi бойынша 2000 ж. — 87607,5 млн. АҚШ доллоры, 2001 ж. — 101674,1 млн. АҚШ доллоры. 2002 ж. жалпы iшкi өнiм көлемi бұрынғыдан 9,5%-ға көбейдi. 1999 — 2000 ж. бейқаржылық активтер негiзiнен шетелдiк инвестициялардан құралса (тиiсiнше 57% және 51%), 2001 ж. iшкi инвестициялар тұңғыш рет салымның 60%-ынан астамын құрады. Инвестициялардың жалпы сомасы 1158,1 млрд. теңгеге жеттi. 2000 — 02 ж. елдiң экономикалық дамуы үшiн инвестициялық мүмкiндiктер жасауға баса назар аударылды. Өз қызметiн экономиканың басым секторларында жүзеге асырушы инвесторлармен 119 келiсiмшарт жасалды, негiзгi капиталға 165 млрд. теңгеден астам сомада (1,2 млрд. АҚШ доллоры) инвестициялық мiндеттеме қабылданды.

"Қазмұнайгаз" компаниясының Астанадағы штаб-квартирасы..

Қазақстанда iрi өнеркәсiп орталықтары, оның iшiнде отын-энергетикалық, металлургия, химия, машина жасау, құрылыс өнеркәсiбi жұмыс iстейдi. Республика кәсiпорындары шойын, кокс, болат, қорғасын, мыс, мырыш, титан, магний, қарашiрiк, синтетикалық каучук, шайыр, пластмасса, химиялық талшықтар, автомобиль шиналарын, минералдық тыңайтқыштар, цемент, металл жонғыш станоктар, ұсталық-сығымдағыш жабдықтар, қақтау стандарын, күш трансформаторларын, рентген аппараттарын, ауыл шаруашылығы машиналарын, тракторлар, экскаваторлар, т.б. өндiредi. Әлемдiк экономика ауқымында Қазақстан — тауар рыногiне мұнай, газ, қара, түстi, сирек кездесетiн металдар, уран өнiмiн шығарушы елМұнай-газ секторының өнiмi Еуразия құрлығының ондаған елдерiне экспортқа шығарылады (аса iрi импортшылар: Ресей Федерациясы, Ұлыбритания, Украина, Швейцария, Италия). Экспорт құрылымында мұнай мен газ конденсатының үлесi 2001 ж. 49,3% болды

Республиканың машина жасау кешенiнiң өнiмi өнеркәсiп өнiмiнiң жалпы көлемiнде 3%-ға жуық. Оңтүстік аймақта Станок жасау зауыты, Алматыда Ауыр машина жасау зауыты жұмыс iстейдi, олар түрлi станоктар шығарады. Солтүстік аймақта “Шағын литражды двигательдер зауыты”, “Дизель”, “Ротор” ЖШС-терi, “ЗИКСТО”, “Мұнаймаш”, “С.М. Киров атындағы зауыт”, Петропавл “Ауыр машина жасау зауыты” АҚ-дары сияқты iрi машина жасау кәсiпорындары жұмыс iстейдi.

Қазақстан Еуроазия құрлығының ортасында орналасқандықтан транзиттiк тасымал саласында айтарлықтай орын алды. Республиканың жер бетiндегi көлiк магистралiнiң ұзындығы 106 мың км. Оның iшiнде 13,5 мың км — темір жол, 87,4 мың км — автомобиль жолы, 4 мың км — өзен жолдары. Қазақстан мен Қытай арасында Достық — Алашанькоу шекаралық темір жолы өткелi, Түрiкменстан мен Иран арасында Серакс – Мешхед темір жолы өткелi салынған соң Ұлы жiбек жолы бойында жаңа транзиттiк дәлiздер ашылды: Қытайдың Тынық мұқиттағы Ляньюнган, Циньдао, Тяньцзин порттарынан Қазақстан, Қырғызия, Өзбекстан, Түрiкменстан, Иран, Түркия, Жерорта теңізі мен Парсы шығанағының порттарына қатынау мүмкiндiгi туды. Бұл жолмен жүк тасымалдануда. Автомобиль жолдарының торабы Ресей Федерациясына, бұрынғы одақтық республикаларға, сондай-ақ, Қытайға, Түркияға, Иранға, Қара т. бен Жерорта теңізінiң, Үндi мұхитының порттарына шығуға мүмкiндiк бередi. Теңiз кеме қатынасы Каспий теңізінде Ақтау порты арқылы өтедi, ол Ресей Федерациясының өзен жолдарымен Қара теңіз бен Балтық теңізіне шығады. “Эйр Қазақстан” ұлттық әуе компаниясы, басқа да жетекшi компаниялары жолаушылар тасымалын жүзеге асыруда.