12.Түргеш қағанатының құрылуы,Тан Әулеті және арабтармен күресі

Түрік тектес түргеш тайпалары VI-ғасырда Тянь-Шань таулы аймақтарын мекендеген, ал VII-ғасырда Жетісудың орталық аймақтарын қоныс еткен. Түргеш тайпалары жөніндегі алғашқы мәліметтер Күлтегін ескерткішінде және Қытай жазба деректерінде кездеседі. Ал түргештердің жеке қағандық болып құрылуы туралы дерек "Тоныкөк” жазуында айтылған. Түргеш қағанаты халқының этникалық құрамы негізінен сары және қара түргеш тайпаларынан тұрған. Шу бойындағы түргештер сары, ал Талас аймағындағы түргештер қара түргештер деп аталған.

Түргеш қағанаты 704–756 жылдар аралығында өмір сүрді. Бұл кезде Жетісу аймағында араб басқыншыларына қарсы күрес жүріп жатқан болатын. Жетісуда Түргеш қағанаты билеушілерінің негізін қалаушы Үшелік-қаған. 

Түргештердің өзі қара түргеш және сары түргеш болып екіге бөлінеді. Айбынды қаған мен оның мирасқор ұлы Сақал билік еткен 706-738 жж. Аралығында Түргеш қағанаты мауеренахрдағы араб басқыншылығының бетін қайтарып, Жетісуға бағытталған тан империясының шабуылын уақытша кідіртті.

Әсіресе, Сұлу қаған кезіндегі араб басқыншылықтарымен болған күрестер табысты аяқталды. Ол сондай-ақ, шығыстар Тан империясы төндірген қауіп-қатердің алтын дипломатиялық және әр түрлі айла тәсілдерін ала білді.

751 жыл – Атлах маңындағы қытайлар мен арабтар арасындағы ірі шайқас болды. 5 күнге созылған шайқастың шешуші кезеңінде қарлұқтар арабтар жағына шығып, қытайлар жеңілді.

Атлах шайқасының тарихи маңызы.

1.Қытай әскері Жетісуда, Шығыс Түркістанды тастап шегінді.

2. Арабтар Талас аңғарынан Шашқа қарай жылжыды.

13. Қарлұқ мемлекетінің саяси тарихы, әскери-әкімшілік басқару жүйесі.

Қарлұқтар конфедерациясы VI-VIII ғғ.территориялық және саяси жағынан толық тұрақталып болған еді. Олар Монғолияда, Шығыс Түркістанда, Ауғанстанның Солтүстігінде орналасты. Бірге күшейіп, енді бірде әлсірей бастаған шақта қарлұқтар біресе Шығыс, біресе Батыс қағанатына бағынса кейде Ұйғыр қағанатына қосылып та кететін.

Қарлұқ жабғуының қолына 766ж. Бүкіл Жетісу өңірі, сондай-ақ Түргеш қағандарының тараз бен Суябтағы ордалары тұтасымен көшті. Осылайша, саяси және-әлеуметтік үстемдікті қолына шоғырланған қарлұқ көсемдері Жетісуда Қарлұқ мемлекетін түбегейлі орнатты.

14.Оғыз мемлекетінің құрылымы мен этносаяси байланыстары. Оғыз қоғамының рутайпалық құрылымы. Әлсіреу себептері

Сырдария өзенінің орта және төменгі ағыстарының бастауы мен оған қосылып жатқан Батыс Қазақстан далаларында ІХ-Х ғ. Оғыз мемлекеті дүниеге келді. Оғыз қауымдастығының алғашқы өзегі 8 ғ. дейін Жетісуда қалыптасқанмен, түтем билеушілерінің, кейінен қарлұқтадың тізе батыруы салдарынан ол жерден ығысып кетті. Оғыздар Арал маңайы мен Батыс Қазақстанға қоныс аударуы бейбіт шеру емес еді. Олар Арал маңындағы Қыпшақ, қаңғар және сақ массагет тамыры тайпалардың қасарысқан қарсылығын тойтарып, бастысқа қарай бет алғанда сармат тайпалары мен финугар тайпаларының кедергісіне ұшырады.

Еуразия даласының әскери саяси өмірінде маңызды рөл атқарған оғыз мемлекеті Х ғасырда күшке айналып, 965 ж. Киев Русімен одақтаса отырып Хазар қағанатын талқандап, 985 ж. Еділдегі Құлғар мемлекеті тізе бүктірді. Оғыздардың тарихы сахнасындағы соңғы серпіні жабғу Алихан мен оның ұлы Шахмаликаның билік етуімен тұспа тұс келеді. Соңғысы 1041 ж. Хорезм мемлекетін бағындырып, біраз уақытта билік етті.

Қазақстан териториясында құрылған басқада мемлекеттік құрылымдар секілді оғыз мемлекетінде де мықты да тұрақты бола алмады. Бұл рулық тайпалық ұйым түрін сақтаған ежелгі таптық құрылым болатын. Ол уақыттарда ру мен тайпанлар қандас туыстық емес, шаруашылық территориялық құрылым ретінде белгілі еді,

Араб деректерінің айтуына қарағанда, оғыздың династиялық билеушілерінің жақсы жарақтанған қазына мен азық түлік сақтайтын бекіністері болған көрінеді. Аса ірі бірлестіктердің билеушілері мен «патшалары» өздерінің иеліктерін қорғау үшін немесе жау шапқан кезде бекіністеріне ара түсетін арнайы әскери жасақтар ұстайтын. X — XI ғасырлар шегінде оғыз мемлекеті құлдырай бастайды. Алым-салықтардың жыртқыштықпен жиналуына наразы болған оғыз тайпаларының көтерілістері жиілей түседі. Оғыздардың тарихи аңыздарына қарағанда, бұл көтерілістер өкімет басына X ғасырдың орта кезінде немесе оның екінші жартысының бас кезінде келген Әли ханның басқаруына қарсы жүргізіледі. [[]Жабу]]лардың өз қазыналарының қамын ойлаған саясатына наразылықты X ғасырдың орта кезінде-ақ Жентке жақын жерге келіп орын тепкен салжұқ көсемдері пайдаланды. Салжұқ көсемдері Жанкенттің оғыз билеушілеріне қарсы көтерілісті бастап, Жентті басып алады. Алайда олар, өздеріне артқан үмітті ақтай алмай, бұқараның қолдауынан айырылған болуы керек. Әйтпесе, олардың көп ұзамай-ақ Жент аймағынан кетуге мәжбүр болғанын түсіндіру қиын. Көтерілісшілер қозғалысы сәтсіздікке ұшырап, халық «ландары» жанышталды. Осының бәрі Әли ханның мұрагері және оның орнына тұрған Шахмәлік өкіметінің нығаюына себепші болды. Онын тұсында мемлекеттің күшейгені соншалық, 1041 жылы оғыздар Хорезмді басып алды. Алайда екі жылдан кейін Шахмәлік деректемелер бойынша, бізге белгілі огыз жабғуларының соңғысы — салжұқтардың қолына түсіп, өлтірілді. Көтерілісшілер қозғалысына қарсы күрес, салжұқтарға қарсы жылдар бойғы жүргізілген шайқастар мен соғыстар оғыз жабғуларының бірлестігін іштей үңгіп әлсіретті.

О ғыздар мемлекеті қыпшактайпаларының соққыларынан құлады. Оғыздардың бірсыпыра топтары қыпшақтардын тегеурінінен Шығыс Еуропаға, Кіші Азияға кетті, енді біразы Мауараннахрдың Қарахан әулетінің және Хорасанның салжұқ билеушілерінің қол астына көшті.