90. 1920-1930 Жылдардағы Қазақстандағы қоғамдық- саяси жағдай.

30 ж КСрода социалистік қатыгастар орнап болды. Социализмнің тоталитарлық корінісі ме млекеттік меншік нығайып шаруалар жерден шеттетілді. Республика толық егемендік алмады. Республикалардығң заң шығару бастамасы болмады. Елде сталиндік теория үстемдік етті. Жазалау шаралары: Ату, жер аул\дару, еньекпен түзеу лагерлерінде қамау, Ксродан тыс жерлерге куу. Жеке адам құқығы аяққа басылып, балама пікір айтұан адам халық жауы атанды. 1927-1929 ж Т Рысқұлов, Н Нұрмақов, с Қожанов, м мырзағалиев республикадан аластатылды. 1928ж Қызылордада Қызыл астаның салушылардың қаскүнемдігі ашылыд, талантты саулетші мени инженерлер Тынышбаев, Буддаси, Голдгор сотқа тартылды. 1930ж 4 сәуір Ж аймауытовты атуға үкім шығарфылды. Сол жылы М Дулатов та ату жазасына кесіліп, кейін он жыл қамауға ауыстырылып, 1935 Соловки лагерінде ққ.1937-38 террор жаппай сипат алды. Ұлт зиялылары халық жаулары атанып, сталиндік жазадан олтірілді. С Сейфуллин, майлин,Жансүгіров, Жумабаев, Дулатов жазаға ұшырап, олтирилди. Лагерлік жүйесі құрылды. КАрлаг Қарағанды енбекпен тузету лагери, ЧсИР, АЛЖИР. Ғалым Чижевский сауатсыздық жағдайындығы қан айналымы теориясы жөніндегі енбек авторы. Айтаков Түркімен КСР отралық атқару комитетенің торагасы. 1931 Осакаров ауданында 25 қоныс обсервация пайда болды. 101мың қазақстандық Гулагка жабылып, 27мыңы атылды, қазір 40мыны ақталды.

91. ХХғ. 20-30 шы жылдарындығы Қазақстан мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы.

Ша­ру­ашы­лықты да­мытып, жақсы өмір сүру үшін ең ал­ды­мен ха­лықтар ара­сын­да са­уат­сыздықты жою және ағар­ту ісін да­мыту міндеті тұрды.1924 жы­лы Қазақстан­да «Са­уат­сыздық жойыл­сын» қоғамы ұйым­дасты­рыл­ды. 1921–1927 жыл­дар ара­лығын­да Қазақстан­да 200 мыңға жуық адам әр түрлі жер­де оқыды. 1928 жы­лы Қазақстан­да бар­лық ха­лықтың 28%-ы са­уат­ты бол­ды. Ал қазақтар ара­сын­дағы бұл көрсеткіш 10% бол­ды. 1931 жы­лы Қазақстан­да 15–20 жас ара­лығын­дағы бар­лық адам­дардың са­уатын ашу, яғни оларға міндетті білім бе­ру жүйесі енгізілді. Са­уат­сыздықты жою мақса­тын­да рес­публи­када ағар­ту ісіне жұмса­латын қар­жы­ның мөлшері көбейді.

Са­уат­сыздық жою ісі жөнінде Қазақстан одақ құра­мын­дағы басқа мем­ле­кет­терден арт­та қал­ды. Мұның се­бебі – әміршіл-әкімшіл жүйенің бю­рок­раттық са­яса­ты. Са­уат­сыздықты жою ісінде ең ал­ды­мен ком­со­мол ұйымы бел­сенділік та­ныт­ты. Тек қана 1930 жы­лы бұл іске ком­со­мол құра­мын­дағы 5000-ға жуық жас­тар қатыс­ты.

1936 жы­лы жер-жер­ден ашылған са­уат­сыздықты жою ме­кеме­лерінде 500000-нан ас­там адам оқыды.

Рес­публи­када ере­сек­тер ара­сын­да са­уат­сыздықты жою ісіне сол кез­дегі «Ауыл мұғалімі» жур­на­лы мен «Төте жол» га­зеті әдісте­мелік құрал ретіндегі көмегін тигізді.

1939 жы­лы Қазақстан­дағы са­уат­ты адам­дардың үлесі 65% бол­ды, қазақ халқының ара­сын­да бұл көрсеткіш 40%-ға жетті. Рес­публи­кадағы ірі қала­лар, негізінен, са­уат­ты қала­ларға ай­нал­ды (Ал­ма­ты, Шым­кент, Қараған­ды, Ле­нино­горск, Та­раз, Орал т. б.) XX ғасыр­дың 20–30 жыл­да­рын­да қазақ әде­би­етінде Ж. Ай­ма­уытов, А. Байтұрсы­нов, С. Сей­фул­лин, Б. Май­лин, І. Жансүгіров, С. Мұқанов, Ғ. Мүсіре­пов, М. Ду­латов, М. Жұма­ба­ев бас­таған ақын­дар мен жа­зушы­лар­дың ор­ны ерек­ше бол­ды.

С. Сей­фул­лин — «Қазақ жас­та­рының мар­сельеза­сы», «Көкше­тау», «Со­ветс­тан» шығар­ма­лары­ның ав­то­ры. 1927 жы­лы Қазан ре­волю­ци­ясы, аза­мат соғысы жайын­да «Тар жол, тайғақ ке­шу» ат­ты та­рихи ро­манын жаз­ды.

М. Жұма­ба­ев «Ба­тыр Ба­ян», «Жүсіп хан», «Қой­лы­бай­дың қобы­зы», «Ер­тегі» т. б. дас­танда­рын жаз­ды.

С. Мұқанов «Сұлу­шаш» по­эма­сын, «Бо­тагөз» ро­манын жаз­ды. XX ғасыр­дың 20–30 жыл­да­рын­да Ал­ма­ты, Орал, Пет­ро­павл, Се­мей, Ақмо­ла, Қос­та­най қала­ларын­да түрлі деңгей­дегі мәде­ни­ет ме­кеме­лері жұмыс істеді.

А. В. За­та­евич «Қазақ халқының 1000 әні» (1925 жы­лы), «Қазақ халқының 500 ән мен күйі» (1931 жы­лы) де­ген еңбек­терін жа­зып, қазақ му­зыка­сын зерт­теу ісіне үлкен үлес қос­ты. А. В. За­та­евич­ке 1932 жы­лы Қазақ АКСР-ның ха­лық ар­тисі атағы берілді.

1922 жы­лы Қарқара­лыда ха­лық жыр­шы­лар бәй­гесі өтті.

1924 жы­лы Моск­ва­да өткен ха­лықтар му­зыка­сының кон­цертіне Пет­ро­павл пе­дучи­лищесінің қазақ хо­ры қатыс­ты. Хор­ды И. В. Ко­цых басқар­ды.

Қазақ әншісі Әміре Қаша­убаев 1925 жы­лы Гер­ма­ни­яның Май­ндағы Франк­фурт қала­сын­дағы, 1927 жы­лы Фран­ци­яның ас­та­насы Па­риж­дегі кон­церт­тер­ге қаты­сып, Ба­тысқа қазақ әнінің құдіретін та­ныт­ты.

1926 жы­лы Қазақстан­да алғашқы ұлттық қазақ те­ат­ры сол кез­дегі ас­та­на Қызы­лор­да қала­сын­да ашыл­ды. Те­атр­дың алғашқы ди­рек­то­ры ак­тер, ре­жис­сер Жұман Ша­нин бол­ды. Те­атр ұйым­дасты­ру ісіне Ә. Қаша­убаев, И. Бай­зақов, Қ. Қуаныш­ба­ев, С. Қожамқұлов, Қ. Жан­дарбе­ков, Е. Өмірзақов, Қ. Ба­дыров көп еңбек сіңірді. М. Әуезовтің «Еңлік-Ке­бек» пьеса­сы – те­атр­да алғаш қойылған пьеса. Бұдан басқа те­атр­да Ж. Ша­ниннің «Арқалық ба­тыр», Б. Май­линнің «Шан­шар мол­да», С. Сей­фу­линнің «Қызыл сұңқар­лар», М. Әуезов пен Л. Со­болев­тың «Абай», Ғ. Мүсіре­повтің «Қозы Көрпеш-Ба­ян сұлу» пьеса­лары, Д. А. Фур­ма­нов­тың «Бүкіл», Шекс­пирдің «Отел­ло», Н. В. Го­гольдің «Ре­визор», «Үй­ле­ну» қойылым­да­ры сах­наға шығарыл­ды.

92. Қазақстан ГУЛАГ жүйесінде. (Лагерлердің Бас Басқармасы)

1930 жылғы 25 сәуірде лагерьлерді басқаратын ОГПУ құрылып, бір жылдан кейін ГУЛАГ ОГПУ атала бастады. қазақстанда 1930 жылдардың басында лагерьлер жүйесі калыптасты. 1930 жылы мамыр айында КСРО ХКК «Қазақстанда еңбекпен түзету лагерін құру туралы» қаулы қабылдады. 1931 жылы 19 желтоқсанда «Гигант» кеңшары ОГПУ-дің Қарағанды жеке еңбекпен түзету лагері болып қайта құрылып, қысқаша «Қарлаг ОГПУ» аталды. Қарлагта 1 млн-дай тұтқын тіркелген. Тұтқындар құрамы үнемі өзгеріп отырды. Жаңадан леклегімен адамдар әкелініп, кезең-кезеңмен өзге лагерьлерге жәнелтіліп жатты. ГУЛАГ жобасы бойынша Қарлаг 32 мың тұтқынға арналған, ал, шын мәнінде, мұнда 75 мыңға жуық адам отырды. Тұтқындар санын арттыру Қарлагқа жүктелген халық шаруашылығы міндеттерімен-Қарағанды көмір алабын игеру, Жезқазған және Балқаш металлургия комбинаттарын салу құрылысымен тығыз байланыста болды. Сонымен бірге тұтқындардың көпшілігі ауыл шаруашылығы жұмыстарына да тартылды. Қарлаг жүйесінде мал шаруашылығы фермаларымен қатар, жеміскөкөніс өсіру, жер жырту, кірпіш зауыттары, әк өндіру карьерлері, тас көмір шахталары болды. Тұтқындар Балқаш мыс қорыту зауытының құрылысында, халықаралық атом электр станциясында, темір жол желілерінде еңбек етті. Кеңестік биліктің қуғын-сургін саясаты 1937-1938 жылдары өзінің шарықтау шегіне жетті. Толық анықталмаған кәрсетулер бойынша қазақстанда 103 мың адам сотталып, олардың 25 мыңнан астамы өлім жазасына кесіліп, атылды. Сөйтіп, өз азаматтарың жою ісінде кеңестік билік фашистік жүйелерден асып түспесе, кем түскен жоқ. 30-жылдары «отанына опасыздық жасады» деген желеумен сотталған кісілердің жарларын қамауда ұстайтын лагерьлер ашылды. Солардың бірі «Отанына опасыздық жасағандардың жарларының Акмола лагерінде» (АЛЖИР) С. Сейфуллин, Б. Майлин, Ж. Шанин, С. Асфендияров, М. Тәтімов, Т. Жүргенов, Н. Нұрмақов, С. Сармолдаев, С. Есқараев және басқа белгілі қайраткерлердің жарлары қамауда ұсталды. 1938 жылы 6 қаңтарда, мәселен, мұнда 1-3 жас аралығында балалары бар 50 әйелден тұратын алғашқы этап келіп түседі. Олар ерлері саяси айыпкер ретінде сотталған, өздері жас сәбилерімен тұтқынға алынған аналар болатын. Балқаш түбіндегі әскерилерге арналған лагерьдегі жерлеу орындары Соғыстан кейінгі кезеңде тұтқындардың жаңа категориясы пайда болды: бұрынғы әскери тұтқындар, басқыншыларға көмек-тескендер, жер аударылған халықтар, тұтқын немістер мен қылмыскерлер үшін КСРО ішкі істер комиссариатының ерекше лагерьлері құрылды. Мұндай лагерьлер қатарыңа қазақстандағы далалық лагерь жатқызылды. Далалық лагерь тұтқындары «Қазмысқұрылыс» тресі мен Жезқазған руда басқармасында жұмыс істеді. Ресми құжаттарда «Қарлаг», «Степлаг», «АЛЖИР» деген атпен белгілі болған лагерьлер осы.Гулаг жүйесінің бір бөлімшесі болып табылады. Ал Гулагтың құрамына әр түрлі салалық өнерқәсіп басқармалары енді. Осылайша НКВД жазалау-куштеу органы бола отырып, шаруашылық-экономикалық мекемелердің жұмысын атқаратын орынға айналды. Қазақстанда 1939 жылы 21 еңбекпен түзету лагерьлері мен колониялары орналасты.Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Гулаг жүйесі одан әрі кеңейе түсті. Оның құрамында 56 еңбекпен түзету лагерьлері, 910 лагерь бөлімшелері, 424 еңбекпен түзету колониялары орналасты.1953 жылы 1 қаңтарда қазақстанда 1 млн-ға жуық арнайы қоныс аударылғандардың 13 мыңга жуығы лагерьлерде, колонияларда және түрмелерде тұтқында отырды. Арнайы қоныстанушылардың ішінде 450 мыңы неміс, 245 мыңы шешен, 80 мыңы ингуш, 37 мыңы грек, 35 мыңы поляк, 33 мыңы Грузиядан, 6,5 мыңы Қырымнан жер аударылған аз ұлт өкілдері еді.