6.Ежелгі Үйсіндердің әләеуметтік және саяси тарихы

Б.з.д.1 мыңжылдықтың соңында Жетісу,Тянь-Шань ж/е Тарбағатай тер/да мемлекет құрылды,оны Қытай деректерінде «Үйсін елі» д.а.Археология ж/е жазба деректер б/ша,үйсінер Жетісудің бұрынғы жұрты сақтар-тиграхаудтардың ұрпақтары еді. Мемлекеттегі билік Куньмо деп аталатын билеушінің қолында шоғырланған,жұртының саны 630мың,жүйелі әскерін Қытай термині б/ша Цзин-бин д.а.екен. Ерте темір дәуірі заманында сақтардан соң ЖЕтісу жерін үйсін тайпалары мекендеген.Үйсін атауы қытай жазба деректерінде б.з.б 2ғ бастап кездеседі. Біздің заманымыздаң бұрын II ғасырда 177 жыл шамасында үйсіндердің мемлекеттік бірлестігі қалыптасты. Олардың ордасы қызыл алқап (Чигучен) Ыстық көлдің жағасына орналысты. Ол жағалай қыстақтары бар бекіністі қала еді.Үйсіндердің негізгі территориясы Іле алқабында болды. Олардың батыс шекарасы Шу мен Талас арқылы өтедідағы, қаңлылармен шектеседі. Шығысында хундармен ортақ шекара болды, ал Онтүстігінде олардың иелігі Ферганамен ұштасып жатты.Үйсіндердің мемлекет басшысы Гуньмо (Ұлы бек) деп аталды. Өкімет билігі атадан балаға мұрагерлік жолмен ауысып отырды. Гуньмоға бағынышты ұсақ ру басшылары кіші гуньмолар (бек) деп аталды. Бұлардан басқа жоғарғы және төменгі лауазымдар, қызмет адамдары және «вассал» князъ, тархан, хоубай деген әлеуметтік атаулар болған. Басты өндіруші тап құлдар мен қарапайым шаруалар болды.Қытай тарихшысы Сюй-Сунаның қалдырған дерегіне қарағанда үйсіндер көшпелі мемлекет болған. Олар өзімен көрші жатқан Қытай сияқты ірі елдермен тең құқықты дәрежеде саяси және сауда қарым-қатынасын жасаған. Үйсіндердің Гуньмолары Қытай ханшаларына үйленіп отырған.Үйсіндерде жоғары деңгейде тұрған әскери үйым болды. Әскерлері жақсы қаруланған салт аттылардан тұрды. Мәселен, Қытай императоры Удидің 138 ж. батысқа жіберілген елшісі князь Чжыньцянь үйсіндер иелігінде 630 мың адам бар және айқасқа 188 мың жауынгер шығара алады деп жазады..

7.Қаңлы мемлекетінің этносаяси тарихы.

Ежелгі Ирандағы қасиетті “Авеста” Кангуа бекінісі туралы ескету бар, ол бойынша қаңғарлар – иран тайпаларының жаулары, өмір сүрген жерлері даланың солтүстігінде, яғни қаңғар этнонимі сақтар уақытында б.з.д. III ғ. Белгілі болған.

Қаңлы халқының этникалық сипаты жөніндегі мәселеге екі көзғарас бар:

Бірінші қаңлыларды иран тілдес халықтарға жатқызады, олар тек I мыңжылдықтың ортасында Орталық Азиядағы түрік тілдес тайпалардың ықпалымен өздерінің этникалық түр-тұрпатын өзгертті дейді. Екінші көзғарастың өкілі А.Н. Бернштам қаңлылар жаңа дәуірдің ширегінде түрік тілде халық болған деді. Сондықтан, б.з. I мыңжылдығының бірінші жартысында көшпенділердің этно-мәдени шаруашылық тәжірибелерін дамытып қазақ далаларының саяси жағдайын анықтаған – қаңлылар. Оның дәлелі – аса ірі және құдіретті Қаңлы мемлекетінің болуы.

8.Көшпелі ғұн империясының құрылуы. Қоғамдық құрылымы,әскери әкімшілік басқару жүйесі. Қазақстанның Онтүстік және Жетісу жерлерінде ғұндар б.з.б. II-I ғ.ғ. келе бастаған.

Ғұндар жайлы тарихи деректерді көрнекті Қытай тілінің мамандары Н.Я. Бичурин мен Н.Кюнердің еңбектерінен білеміз. Ал олардың тарихын жазуға еңбек еткен ғалымдар А.Н. Бенрштам, Л.И. Гумилев, Н.И. Конрад. Қазақ ғалымдарының ішінде соңғы кезде К.М. Байпаков айналысып жүр.

Б.з.б. IV-III ғасырларда Қытайдың солтүстік шекарасында тұрған тайпалар топтасып, тайпалық екі бірлестік құрды. Олардың біріншісі Сюнну (Хунну немесе ғұндар); екіншісі дунху бірлестіктері деп аталды. Сюнулар (ғұндар) өз заманындағы, көршілес елдердің тарихына ықпал жасады.

Ғұндардың этникалық шығу тегі, тілі осы күнге дейін дәлелденбей отыр. Зерттеушілердің көпшілігі оларды түріктердің арғы тегі деп есептейді.

Мемлекеттің басында ұлы Сенгир (Шаньюй) тұрды. Оның билігі дара және мұрагерлік болды. Әдетте ол тағын үлкен ұлына немесе інісіне өсиет етіп қалдырған.

Шаньюй барлық ғұндарға тиесілі жерлер және бүкіл мемлекет территориясына билік жүргізуге құқылы болды. Сонымен бірге, Шаньюй ол территорияны сақтауға, қорғауға міндетті болды. Оның соғыс жариялауға, бітім жасауға, армияны басқаруға құқысы болды. Жоғарғы сот билігі де Шаньюйдің қолында шоғырланды.

Ғұн мемлекетінде Шаньюйден кейінгі екінші орында оның балалары және жақын туыстары тұрды. Бұданбасқа Шаньюйге туменбасы, жүзбасы, онбасылар бағынышты болды. Ғұндар 24 рудан құралды. Әр руды ақсақалдар басқарды. Ақсақалдар мемлекет ісін талқылау үшін бір жылда 3 рет құрылтай өткізіп отырды.

Ғұндарда жақсы ұйымдастырылған әскер болған. Мұның негізгі тез жүретін атты әскер болды. Атты әскердің қаруы садақ пен жебе еді. Олар садақтарының сыртын сүйекпен қаптаған. Жебелердің екі түрі болған. Әсіресе, ұшқыр, ауыр ұңғырлы сауыт бұзар жебені темірден жасаған. Ұзын семсерлері ат үстінде жүріп соғысуға ыңғайлы. Ондай семсерлер Қазақстанда Ақтөбе Шаушықұм, Жамантоғай қорымдарынан табылған.

Ғұн қоғамында патриархаттық – рулық қатынастары әлі күшті болған еді. Сыма Цянь (б.з.б. 135-67 жж.) «Тарихи жазбаларда» ғұндардың Левират ғұрпы туралы былай дейді: «Әкесі мен ағалары өлсе тұқым құрымасын деп олардың әйелін өздеріне алады, сондықтан ғұндарда қан араласу болса да, тұқым құрымайды»