29. Ауызша өнер және түрік жазба әдебиеті. Жүсіп Баласағұни және Махмұд Қашғаридың шығармаларына сипаттама.

Жүсіп Баласағұни ХІ (1021-1075)ғасырда «Құтты білік» дастанын дайындауға 30 жыл арнап, бір жарым жылда жазып шыққан.

Дастанда әсіріесе ортағасырлардың шыңдығы әлеуметтік топтардың құғамның түсірі мен саяси тұжырымы берілген. Бақытты болудың негізі білім деп түсіндіріледі.

Махмұд Қашғари ХІ ғасыр (1030-1090) 1072-1074 жылдары жалылған «Диуани Лұғат ат Түрік» атты еңбегі тілтану ғылымына улкен улес қосты.

Жүсіп Баласағұн 1015 жылы Баласағұн қаласында туып өскен. Оның қаламынан 1069-1070 жылы жазылған «Құтты білік» дастаны туған. Бұл еңбекте адамның қоғам мен табиғаттағы орны мен рөлі, өмір мәнінің дүниетанымдық мәселелері философиясының саяси трактат. Сонымен қатар еңбек тұркілердің ана тілінде жазылған энциклопедиялық шығармасы болып табылады. «Құтты білік» терең философиялық мәндегі этикалық моральдық трактат.

Түркі халықтарының тілі, фольклоры, этнографиясы туралы шығармалардың авторы – Махмұд Қашғари. Оның шыққан тегі Қарахан ақсүйектерінің әулетіне жатады. Махмұд Қашғари жас шағынан Қашғар, Бұхар, Нимапур қалаларында оқып білім алған. Оның «Диуани Лұғат ат Түрік» еңбегінде түркі тілдес тайпаларлың лингвистикалық, тарихи мәдени, этнографиялық, географиялық материалдары жинақталып, оларға жан жақты талдау жасалған. Қашғари еңбегі ортағасырлардағы түркі халықтары туралы энциклопедия болып табылады.

Махмұд Қашғари: «Мен Шығыстан бастап, әрбір тайпаның мекендеген орныдарын көрсеттім» - деп жазды.

30.Қожа Ахмет Иассауидің Қазақстан және Орта Азия түркі халықтарының рухани өмірінде алатын орны Ортағасырлық ғылымның тағы бір аса көрнекті өкілі Қожа Ахмет Яссауи. Ол исламдағы сопылық бағыттың негізін салушы, ойшыл әрі ақын. Иассауидің ең басты еңбегі «Диуани хикмет» (ақыл кітабы деп аталады). Ахмет Иассауи көптеген атақтарға ие болған, соның ішінде жиі кездесетіні «Түркістан тұрғындарының тәрбиешісі», «Құдаймен бірлікте болуға қол жеткізгендерге жәрдем көрсетуші, ақиқатты таныған шапағатты сұлтан». Ол ХІ ғ. Орта Азиядағы Ислам ғылымы мен мәдениетінің орталығына айналған. Испиджаб қаласында туылған.

Ортағасырлық ғылымның тағы бір аса көрнекті өкілі Қожа Ахмет Яссауи. Ол исламдағы сопылық бағыттың негізін салушы, ойшыл әрі ақын. Иассауидің ең басты еңбегі «Диуани хикмет» (ақыл кітабы деп аталады). Ахмет Иассауи көптеген атақтарға ие болған, соның ішінде жиі кездесетіні «Түркістан тұрғындарының тәрбиешісі», «Құдаймен бірлікте болуға қол жеткізгендерге жәрдем көрсетуші, ақиқатты таныған шапағатты сұлтан». Ол ХІ ғ. Орта Азиядағы Ислам ғылымы мен мәдениетінің орталығына айналған. Испиджаб қаласында туылған.

31.Татар – монғол шапқыншылығы: тұжырымдамалары, кезеңдері, қорытындылары және зардаптары.

Тұжырымдамалары:

1. Еуро – Руссо центристық, советтік тқжырымдама: бұл тұжырымдаманың маңызы мынандай: олар варварлар, олар тек Қазақстан жеріне Орта Азияға

2. Бұл осы уақыттағы ірі – тайпалардың бірімен – бірі жерге билікке талас. Ол үшін тайпалардың ірі мемлекет орнатуға күресі.

3. Бұл көшпелі Шыңғыс империясының отырықшы Хорезм мемлкеті мен соғысы.

Кезеңдері:

1218 ж. - Шапқыншылықтың басы

1219 -1221 - Қазақстанды жаулап алу кезеңі.

1224 ж. - Қазақстаннан тыс жерлерге тыс Шыңғыс хан империясының кеңеюі.

Шыңғыс ханның қаптаған әскері мен Қазақстан аумағына кіріуіне формалды түрде «Отырар апаты» себеп болды. Шыңғыс хан мен Хорезм шахы Мұхаммед арасында соғыс болмай қоймайтын еді. Ең алдымен монғол – татар шапқыншылғы Қазақстанның өндірістік күштерінің дамуына негізгі орын алатын көшпелі шаруашылық жағдайы мен дамуына теріс әсер етті.

Мал басының өсуі кенеттен тоқтап, көшіп – қонудыі дәстүрлі цикілдері мен жолдары бұзылды. Монғол шапқыншылығы көшпелі жіне отырықшы шаруашылықтың жағдайына теріс әсер етті. Шұрайлы жайылымдарды басып алып, жергілікті тұрңындарды шеттету, ұлыстарға бөлу Қазақстанның мал шаруашылығы аудандары мен Орта Азияның егіншілік орталықтары арасында экономикалық байланыстардың тарлық құрылымын жоюға, мал басының азаюына, көшіп – қонудың дәстүрлі цикілдері мен бағыттарын бұзуға алып келді.

Монғол шапқыншылығы Қазақстан аумағында халықтың қалыптасуына тежеу салды. Ірі тайпалардың ауысуы болды. Монғол ақ сүйектерінің шұрайлы жайылымдарды тартып алуы ол жерден жергілікті халықтың кетуіне, ал монғолдардың аумақты ұлыстарына бөлуі этникалық туысқан топтардың ыдырауына Монғол – татар шапқыншылығының Қазақстан мен Орта Азия халықтарына тигізген әлеуметтік экономикалық зардабы өте ауыр және қайғылы болды.