27. Қазақстан территориясындағы діни жүйелер: буддизм, манихейлік, христиан, зороастризм, ислам.

Буддизм үш әлемдік діндердің бірі. Пайда болған жері және уақыты ежелгі Үндістан 5 – 6 ғ. Қазақстанның Оңтүстік жерінде Жетісуда буддизмнің кең тарағанын буддистердің храмдары және монастрлары дәлелдейді. Буддизм едәуір дәрежеде болған. Будда ескерткішері Шу алғабының, Ақбешім, Қызылөзен секілді қала жұрттарынан кездесті: ғимараттар, шіркеулер, сол сияқты будда кейіпкерлері мен көріністері бейнеленген мүсіншілер, стеллалер.

Жібек жолы бойымен, Батыстан Шығысқа қарай жылжып отырып буддизмнен қалмай христиан діні де таралған. Үш әлемдік діндердің бірі. Үш бағыты бар:

А) католизм Б) Православис В) Протестантизм

Жалпы белгісі Исусқа сену. Қасиетті жазбалылығы библия. V ғ. ІІ жартысында Шығыс Рим империясында Священник қастерлі үмбеттерінің «дінсіздік» масһабы пайда болды. Манихейлік дін ІІІ ғасырла Иранда пайда болып Мани деген уағызшы негізін қалаған.

Манихей дінінің үмбеттері Жетісу мен Қазақстан ең алдымен отырықшы жұрт арасында болды. Тұрфан көгалды аймағынан табылған «Екі негізді қасиетті кітабы» атты манихей шығармасының көне ұйғыр қол жазбасында бұл кітап «Арғу – Таласта Алтын – Арғу Таласы – ұлыста, Талас - Ұлыс» қаласында жазылды. Ортағасыр Қазақстан қалалар тұрғындары арасында б.з.д. VІІ – VІІІ ғ.ғ ежелгі Иран территориясында тұрған зоастырлық діннің де өкілдері болған. Зороастр діні ескерткіштерінің Орта Азиядан, Соғдиядан Сырдария қалаларымен Жетсідан кездестіруге болады. Орта Азиямен Қазақстанда зороастырлық қағидаға айналған үйреншікті түрі емес, айрықша түрі таралған. Зороастр дініне байланысты көпетеген табынудың ырым – жырымдары Қазақстан қаласында ислам пайда болғаннан кейінде сақталып жүр. Қазақтанда бет алған ислам біртіндеп христиан христиан дінін де, будда дінін де, зороастр дінін де, жергілікті тәңірге табынушылықты да ығыстырып тастады. VІІІ – ІХ ғ.ғ оқыға баяндайтын деректер Оңтүстік Қазақстан қаласының жаппай ислам дініне кіргенін жазады. 840 жылы Нуро ибн Асад Испиджабты бағындырды.

Оңтүстік Қазақстанның отырықшы және көшпелі халқы ислам дінін ІХ – Х ғ. бастап қабылдады. Ислам діні осы кезден бастап бұрынғы діни нанымдар мен сенімдерді ығыстырып шығарды. ХІ – ХІІ ғ. ислам дінінің қыпшақтар арасында жайылғаны жөнінде мәлімет бар.

Исламды тарату заманы кезінде Орта Азиямен Қазаөстан қалаларында пайда болған құрылыстар қатарына қоғамдық моншаларда жатады.

2 8.VI-XVғ Қазақстандағы егіншіліктің дамуы

Егін шаруашылығы. VII-VIII ғасырларда Арыс өзенінің жағасында суландыру жүйесі қалыптасты. Ақтөбе су жүйесі мен Весидж суландыру жүйесі осы кезеңге жатады. Егінді суаруға өзен суымен қатар қар суы пайдаланылған. IX-XII ғасырлардағы аса ірі суармалы егіншіліктің орталығы Оңтүстік Қазақстандағы Отырар өңірі болды. Жетісуда Талас өзенінің маңында ұзындығы 100 шақырымға дейін жететін Қалмақ арық деген егіншілікке арналған су арнасы болған. Жалпы егіншілік Оңтүстік Қазақстанда (Сырдария, Арыс), Жетісуда (Іле, Талас) жақсы дамыған. Өсірген дәнді дақылдар: тары, бидай, арпа, сұлы және бау-бақша өнімдері. Егіншілік құралдары: кетпен, орақ, айыр, күрек т. б