36.Значэнне Генрыкавых артыкулаў у развіцці формы дзяржаўнасці рп абодвух народаў у канцы 16-18 ст.Элекцыйныя пакты канвента.

Генрыкавы артыкулы.

Акт, вызначаў асновы дзярж. ладу РП і паўнамоцтвы караля польская і вял. Князя літ. Прыняты на элекц. сойме 1573 пры абранні на трон РП Генрыка Валезы. Склад. з 18 пунктаў. Паводле дакумента кароль не меў права прызначаць сабе пераемніка, мець зносіны з замежн. дзярж-мі, абвяшчаць вайну, склікаць паспалітае рушэнне, аднаасобна выдав. законы, вяршыць суд, устан. падаткі. Пацвярдж. права ўласнасці феадалаў, іх права выбір. манарха. Кароль абавяз. кожныя 2 гады склікаць вальны сойм, падтр. рэлігійны мір у краіне. Павінен быў знаходз. пад апекай 16 сенатараў-рэзідэнтаў. Калі не выконваў узятых абавязкаў, жыхары РП абвяшч. вольнымі ад падпарадк. і прысягі каралю. Гэты артыкул падпісвалі пры абранні ўсе наст. каралі польск. і князі літ.

Пакт канвента.

Пагадненне публ.-прав. характару паміж шляхтай РП і новаабр. каралём. фіксавала індывід. абав-кі манарха: забяспеч. фін. дапамогу дзяржаве, выплац. даўгі папярдн. караля, вярнуць у склад дзярж. страчаныя тэр-рыі,будаваць замкі на межах, развів. флот і артылерыю,выкупляць з татар. палону “рус” шляхту, захоўваць шлях. вольнасці, не ўжываць тытул “дзедзіч”, не выкарыст. войска супраць шляхты. Заключаецца у 1573 пры абранні на трон Генрыка Валезы разам з Генр. артыкуламі. Рыхтаваў нанава пры кожн. абранні караля элекц. сойм, з кан. 17 ст. – яго рыхт. спец. камісія з нек. сенатараў і паслоў ад ваяв-ваў. Пасля прысягі караля на прастол караля яму ўручаўся дыплом элекцыі – на абранне яго каралём.

37. Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай перыяду станаўлення канстытуцыйнай манархіі (1764–1792 гг.).

Вострая палітычная барацьба паміж прыхільнікамі рэформ дзяржладу і рэакцыйнымі коламі каталіцкага духавенства і магнатаў.

У 1764 г., а затым у 1775 г. у РП уводзіцца абавязковы для ўсіх саслоўяў, адзіны мытны падатак з адначасовай адменай унутраных пошлін. У 1766 г. усталёўваецца адзіная сістэма мер і вагаў на ўсёй тэрыторыі Рэчы Паспалітай; у 1773—1775 гг. фарміруецца адукацыйная камісія, стварэнне якой стала пачаткам рэформы ў галіне асветы. У эканамічнай сферы пэўны станоўчы вынік мелі рэформы А.Тызенгаўза, дзякуючы якім на паўночным захадзе Беларусі з'явілася даволі значная колькасць мануфактур.

Рэформы не задаволілі магнатаў, імкнуліся да неабмежаванай улады, Расія і Прусія –саюзники их. У верасні 1764 г. на каралеўскі трон свайго стаўленніка Станіслава-Аўгуста Панятоўскага і карэкціравалі яго палітычную лінію ў адпаведнасці з папярэдняй дамоўленасцю паміж сабой аб захаванні сілай зброі існуючага парадку ў Рэчы Паспалітай.

У другой палове 60-х гг. XVIII ст. перад соймам расійскім бокам было пастаўлена пытанне аб ураўноўванні ў правах некатолікаў (дысідэнтаў) з католікамі згодна з дагаворам 1686 г. Сойм станоўча пытанне не вырашыў. Тады пад патранажам Расіі і Прусіі ў 1767 г. у Слуцку была створана праваслаўная, а ў Торуні—пратэстанцкая канфедэрацыі, якія ставілі перад сабой задачу дасягнуць роўнасці канфесій у РП. У 1768 г. сойм задаволіў памкненні дысідэнтаў, а таксама прыняў закон пад назвай «Кардынальныя правы», які замацаваў непахіснасць свабоднага прымянення вета, захаванне шляхецкіх правоў і недапушчэнне рэформ дзяржаўнага ладу.

Прагрэсиуныя шляхты і буржуазіі ўтв. Паліт.блок «патрыятычная партыя».

Галоўнай мэтай патрыётаў было ўмацаванне дзяржаўнай улады Рэчы Паспалітай, садзейнічанне буржуазным рэформам у краіне. Кансерватары ў сваю чаргу рабілі ўсё, каб захаваць старыя феадальныя адносіны, шляхецкія прывілеі, існуючы палітычны лад.

Чатырохгадовага сойма (1788—1792 гг.), які аб'явіў сябе канфедэрацыяй, што паралізавала дзеянне прынцыпу «ліберум вета»—усе пытанні прымаліся простай большасцю галасоў. Па ініцыятыве патрыётаў было прынята рашэнне аб падаўжэнні паўнамоцтваў сойма яшчэ на два гады і правядзенні дадатковых выбараў дэпутатаў ад паветаў.Дадаткова было выбрана 182 дэпутаты, з якіх 112 былі прыхільнікамі патрыётаў. У выніку з 359 дэпутатаў сойма 181 быў прадстаўніком шляхецка-буржуазнай патрыятычнай партыи—партыі рэформ. Каб вырашыць пытанні, мінуючы «ліберум вета», сойм у двайным складзе таксама абвясціў сябе канфедэрацыяй.

Пераўтварэнні сойм пачау з выкладання асноўных прынцыпаў канстытуцыйнага права, замацаваных у «Кардынальных правах» і прынятых у студзені 1791 г. Усяго 11 артыкулаў—гэты дакумент па сваёй сутнасці быў дэкларацыяй аб прынцыпах існавання Рэчы Паспалітай як самастойнай, незалежнай дзяржавы. Любая чужаземная гарантыя захавання існуючага становішча аб'яўлялася «накіраванай супраць незалежнасці Рэчы Паспалітай». Каб прадухіліць новы падзел, сойм аб'явіў яе недзялімай дзяржавай.

«Кардынальныя правы» надавалі некаторыя канстытуцыйныя правы абывацелям, гэта значыць грамадзянам Рэчы Паспалітай. Так, адначасова з абвяшчэннем каталіцкай рэлігіі дамінуючай дэкларавалася свабода іншых хрысціянскіх веравызнанняў. свобода слова і друку, за выключэннем пытанняў, што тычыліся паную-чай каталіцкай веры, у інтарэсах якой магла быць уста-ноўлена цэнзура.

Закон аб сойміках ад 24 сакавіка 1791 г. і Законе аб гарадах ад 21 красавіка 1791 г. Згодна з Законам ад 24 сакавіка выбарчае права атрымлівала толькі аселая шляхта не маладзей за 24 гады. У адпаведнасці з Законам ад 21 красавіка мяшчане атрымалі такое ж права асабістай недатыкальнасці, як і беларуска-літоўская шляхта па Статуту 1588 г. Закон пашырыў правы мяшчан, даў ім магчымасць прадстаўляць свае інтарэсы ў соймавых камісіях, прычым пры разглядзе пытанняў, што тычыліся гарадоў, яны мелі рашаючы голас, а ў астатніх выпадках — дарадчы.

Пашырэнне сацыяльнай базы патрыётаў дало ім магчымасць яшчэ больш энергічна праводзіць рэформы дзяржаўнага ладу.Такім чынам, у перыяд са студзеня па красавік 1791 г. у выніку плённай заканадаўчай дзейнасці сойма быў прыняты шэраг законаў, якія ўвайшли ў якасці састаўной часткі ў Канстытуцыю 3 мая 1791 г.

Стварэнне адзінага для ўсёй Рэчы Паспалітай урада ператварала канфедэратыўны лад у федэрацыю, садзейнічала цэнтралізацыі дзяржавы і ўмацоўвала аўтарытэт цэнтраль-ных органаў улады і кіравання.

38.Канстытуцыя Рэчы Паспалiтай абодвух народаў ад 3 мая 1791 г. і канстытуцыйныя законы “Сойм”, “Соймікі”, “Страж праў (Варта законаў)”. Асноўныя палажэнні, сістэма органаў улады і кіравання. Значэнне „Узаемнага заручэння абодвух народаў” ад 20 кастрычніка 1791 г.

Прыняты чатырохгадовым соймам 1788-1791 у Варшаве.Аутары:Калантай,Малахоуски,Панятоуски. Асвясцила суверэннасць РП(унитарн.),ликвид.падзел на карону и ВКЛ,кароль захавау тытул вял. князя Лит. У ВКЛ-асобнае судаводства,свій скарб,роунае прадстауництва у Сойме и яго камисиях. Месца правядз:Варшава раз у з гады у Гародни.Апека над феад.-залежн. сялянами. Улада:закан.-сойм,выкан.-кароль и рада(6 министрау назначау кароль).Выбарчы голас: асобы з 19 год+гадавы даход>100злот+записаны у земск. книги. Ликв.-ны Либерум вета-усе пастановы сойма-большасцю галасоу,спадчыннасць трона.Зямянския суды=земския +гродския. Пасады не пажыццёва,а выбарна пры дзярж. утрыманни. Канст. нязм. на 25 гадоу,перагледзиць яе мог тольки канст. сойм.Канст. 1791-першы у еуропе и други(США) у свеце закон,зафиксаваны письмова.Склад:прэамбула,11 разделау.Прэамбула-уличваючы застарэлыя недахопы киравання у РП,имкнучыся дасягн.знешн. незалежн.и унутр. свабоды народа зацвердз. гета канст. 1разд. –пануючая рэлигия каталицкая,2разд.-правы и прывилеи шляхты Пол. И ВКЛ,3 разд.-закон аб гарадах,4 разд.-нормы аб сялянах,спробы абмежыць свавольства паноу,5 разд.-уся улада павинна складацца з 3-х уладау:зак.,вык,суд.,6 разд.-стр-ра и паунамоцтва сойма,адмена либерум вета,7разд.-састау и кампет. Ураду(высш. вык. орган).Улада: Закан.1)Пасольская изба(абмяркоуванне законапраэкта),2)Сенат(ухваляу ци адкладау праект закона да пауторнага пасядж.-я сойма).Выкан.-Урад(страж прав),(кароль,прымас,5 министрау:палиц.,знешн. и унутр спрау,ваенны,финанс).Адмена выбарчасци караля-спадчыннасць трона.8 разд.-змены у стр-ры а х-ру дзейнасци судов. органау(адрознанне ад статуту 1588г-ликвид.суд. гаспадара и паноу рады).суды 1 инстанцыи-пастаяннадеючыя(а не пасессийна),9 разд.-прызнач. Рэгента на выпадак хваробы,палону ци непауналецця караля,10 разд.-вучоба дзяцей караля и нагляд за их выхаваннем,11разд.-узброеныя силы. Канстыт. Прынята у вынику вострай палитычн. Барацьбы.Яна захоувала прыгоницки лад и створ. больш спрыяльн. умовы для мануфакт.и гандлю.

Узаемнага заручэння абодвух народаў-канстыт-ны акт РП.Зацверджау федэрат.раунаправие ВКЛ и Польшчы(унификацыя цэнтр. органау улады па канст. 1791г).Прыняты адзинагалосна на сессии чатырохгадовага сойма 20.10.1791г. пад старш. Л.Сапеги.Уключае прынцыпы самастойнасци ВКЛ у ксладзе Польшчы: 1)роунае прадстауництва у вайсковай и скарбавай камисиях абодвух народау з пачарговым старшынства 2)роуная колькасць министрау и дзярж. урадникау и инш. интытуты улады 3)самастойны дзярж.скарб 4)иснаванне скарб.суда у ВКЛ. Гэты акт(артыкул)-дапауненне да Люблинскай унии 1569г,Пакта канвента и частка канст-ы 1791г.

39. Падзелы Рэчы Паспалiтай(1772,1793,1795) абодвух народаў у святле прынцыпаў міжнароднага права. Міждзяржаўныя пагадненні аб падзелах Рэчы Паспалітай. Умовы,якия прывяли да падзелау:

1)вышэйшы клас стау непрадуцыйным и тольки растрачвау народ. уласнасць 2)судоу нихто не баяуся 3)гандаль заняпау(из-за прывилея аб беспошлиным гандлю) 4)сяляне прыгнечаны вельми моцна 5)прадажнасць польск.вельмож 6)падзенне адукацыи. АЛЕ!Развитае палитыканства(кожн.амсобная группа имкнулася трымаць уладу у сваих руках,уплываць на караля,сойм).

1 ПАДЗЕЛ 1772г: Пры Кац.2 были жорския адносин. миж Расияй и Польшчай.З аднаго боку-права умяшання рус. улады у адносины польск. урада да праваслаунага у краине,з другога-польск. урад и шляхта аказв. моцн.супрациуленне рус.ураду. Узмацн.рус. уплыву.-ператварэнне Польшчы у залежн.дзяржаву.Паляки мирылися з тым,што:1)рус. пасол умешваецца у дзярж. справы 2)яны гатовы карыстацца рус. войсками. Яны не манли змирыцца аб раунапрауи дысидэнтау-верники розных прафесий(пратэстанты,кальвинисты и правасл.).У Польш. уведз. рус.войски для падтрымку парадку. Кароль перайшоу на бок рус.-канфед.(абьявиу аб роспуску 4-хгадовага сойма),спрабав. украсци караля(няунача).1773г Сойм падцвердзиу уступку занятых Расияй тэр-й-Руския задаволены(подкупам,пагрозами).На сойме:1)былы лад Польшчы 2)выбарнасць карал.(з палякау) 3)свабода правоу правасл. и дэфидэнтау 4)устан. пры каралю Пастаянны Савеце(як министэрства).

2ПАДЗЕЛ:1793г. Рассия и Прусия падписали акт(Рас.-цэнтр. частка Белар.и Прыбяр. Украина,Прусия-польск. земли и ваяводствы).23 лист.1793-нов. Канст.-я,пацвердз.ранейш.форма дзяр. киравання,адзинства Польшчы и ВКЛ у складзе РП пры захаванни аутаномии княства,пануючае становишча катал. царквы. Канст. 1793 аднауленне выбарнасци караля,зак. Орган-сойм(8 тыдняу раз в 4 гады),выкан. –Пастаянная рада.Улада сойма и улада караля абмяжоувалися и фактычна устаноувалася улада невяликай групы магнатау-таргавичан.

3 ПАДЗЕЛ: 1794г паустанне Калиноускага за аднауленне РП па 1772г.Падауленне гэтага паустання прывяло да 3 падзелу и поунай ликвидации РП.1795г Аустрыя и Прусия падзялили Польшчу(Канвенцыя аб падзеле РП памиж Аустр.,Прус. и Рас.),а да Рассии-Зах. Белар.,Валынь,Литва, Курляндыя.Пасля 3 падзелу РП тэр.-я Белар. была уключана у склад Расийскай имперыи,што садзейничала захаванню прыгоннага права и узмацн. Эксплуатацыи сялян.Земли разам з дзярж. сялянами были перададзены ва уласнасць царским падчынённым.Далучэнне да Расии прывяло да спыненню мижусобиц и паступоваму аднауленню эканамики Беларуси.

40.Гродзенскi сойм 1793 г. i яго ўхвалы

17 чэрвеня у Гародне-надзвычайны сойм РП.Ён зацвердзиу руска-прускую канвенцыю ад 23 студзеня аб 2 падзеле РП,прыняу Гродзенскую канст.-ю(абвяшч. 23 лист.1793г).Вышэйш. улада-Сойм.Палата прадст-у и Сенат павинны засядаць разам и вырашаць справы большасцю галасоу.(инагда-у 2/3 галасоу).!Зноу свабодныя выбары караля.Выканауч.улада:1)Пастаянная рада(шыр. паунамоцтвы,прызначалася соймам).Склад:24 асобы,2 бискупа(з ВКЛ и Польшчы),4 министра,4 свецк. сенатара(па 2),14 з шляхты(8 ад Польшчы,6 ад ВКЛ).Пад кирауництвам рады дзейничаюць. Пад кирауництвам Рады дзейничаюць:дэпартаменты,урадавыя камисии.Рада павинна забяспечыць залежнасць ад Расии и дыктатуры рэакцыйнай частки буйных феадалау.

41 Асн. рысы и тэндэнцыи разв-я права ВКЛ у складе РП.

Основным источником права в Беларуси и в целом в составе Речи Посполитой являлся нормативный акт, носивший различ¬ное название: «Статут», «постановление», «грамота» и др; Главным нормативным актом, регулировавшим большинство общественных отношений, продолжал оставаться Статут 1588 г. Хотя много раз делались попытки внести в него поправки и изменения, однако они отклонялись. Требовали внесения поправок в Статут предста¬вители Польши. Так, они считали, что статьи, которые запрещали им занимать должности и покупать земли в Великом княжестве Литовском, противоречат акту Люблинской унии. Вопреки их требованиям Статут оставался без коренных изменений. Вместе с тем, принимались новые законы, которые частично дополняли Статут, даже вносили в него небольшие изменения. В 1668 г. был издан закон, по которому за отход от католической веры винов¬ники наказывались конфискацией имущества и изгнанием из го¬сударства. В 1689 г. обвиненный в атеизме Казимир Лыщинский был по приговору соймового суда казнен. По Уложению 1733 г. православные и протестанты были лишены прав быть депутатами вального сойма и судьями Главного трибунала.

Присоединение восточных районов Беларуси к России в 1772 г. вызвало необходимость внести изменения в порядок рассмотре-ния дел в Главном суде (Трибунале). По соймовому постановле-нию 1775 г. Главный суд должен был проводить свои сессии вместо Вильни, Менска и Новогрудка только в Вильно и Гродно.

Важнейшим источником права в XVIII в. стал сборник за¬конов, сеймовых постановлений и других правовых актов под названием «Книга законов». Первые 6 томов были изданы в Варшаве в 1732—1739 гг. В них собрано все законодательство Речи Посполитой. Определенное значение имели акты, помещен¬ные как дополнение к Статуту 1588 г., которые издавались на польском языке в 1648, 1693, 1744 и 1786 гг. В новом издании Статута 1786 г. содержались закон об образовании Главного три-бунала, алфавитно-предметный указатель (реестр) и некоторые соймовые постановления XVIII в

Наиболее значительные изменения в праве произошли во вто-рой половине XVIII в. В этом плане большую роль сыграл четы-рехлетний сойм Речи Посполитой, который утвердил Конститу-цию 3 мая 1791 г. В ней были отражены многие буржуазные принципы организации и деятельности государственного аппарата, прогрессивные положения, касающиеся основных отраслей права.

Источники права:

Статут ВКЛ 1588 г.

Конституция Речи Посполитой 3 мая 1791 г.////постановления вального сейма Речи Посполитой 1655, 1658,1661, 1667, 1669, 1775 гг. и др.

постановления конфедераций 1768 г.

грамоты короля Речи Посполитой 1662, 1683, 1720 и др.

другие нормативные акты

42.Адмiнiстрацыйна-тэрытарыяльны падзел тэрыторый Беларусi і Літвы, інкарпараваных у склад Расійскай імперыі. Органы улады і кіравання на тэрыторыi Заходніх губерняў. (канец XVIII – першая палова XIX стст.).

У склад Рас. Пасля 3 падзелу РП(1793) увайшла цэнтр. частка Белар.,з яе была утворана Менская губерня(1795-6г асобнае насельн.),у якую уваходзила 13 паветау:Бабруйск,Барысау,Вилейск. и инш. Паудн. Частка былога Полацк. ваяводств.-да Польск. губерн. Лепельск. павета.На тэрыт.-и ВКЛ-Гродзенски павет пераутварау у Гродз. ваяводства.

Уся тэр.Белар.дзялилася на уезды(паветы),а яны на станы. Некальки губерняу складали генерал-губернатарства,яго узначальвау генерал-губернатар.Яго кампетэнцыя:гаспадарчыя пытанни,нагляд за палицыяй,нагляд за дзейнасцю мясц. устаноу,укамплектаванне органау киравання.Кираванне кожнай губерняй-губернатар.У яго руках администр.,суд.,палиц,гаспадарч. ф-и.Пры губернатары засноувалася губернскае упрауленне,а пры им дзейничала губерн.канцылярыя.Мэтай ажыцяулення кирауничых ф-й были створаны розн.органау:1)казёная палата-фин. и гаспад. ф-и 2)”Приказ общего рпизрения”-ахова.иснавали служ.асобы:губ.доктар,каморник,пракурор. У паветах не иснавали агульных органау киравання, а быу заснаваны нижни земски суд на чале з земским капитанам испрауникам.(суд.,палиц.,админ. справы)+ служб асобы:1)павятовы скарбник 2)павятовы странча(наглядау за дзейн. усих служб. асоб) 3)пав. каморник 4)пав. лекар 5)пав. прадвадзицель дваранства.Увогуле усе органы абапиралися и ажыццяуляли ва узаемадзеянни з дваранским м сасл. установами-дваранскими сходами,их старшынами и пав. прадвадзицелями.У стане-станавы прыстау.У 1837-38г. у паветах ствар.акруги:валасны стараста,2 засядацеля и валасны писар.Органы киравання у гарадах:гарадничы,прыстау крым. и цывил.спрау,лоуники.Органы самакиравання:гарадски выбарчы сход,гарадская дума-распарадчы орган,гарадская управа-выканаучы.Иерархия пасад:1)генерал-губернатар 2)земски капитан-испрауник 3)станавы прыстау 4)валасны стараста.