Дәрістердің қысқаша жазбасы

1-тақырып Көлік техникасы сенімділігінің ұстамдық негіздері

Дәрістер жоспары

1 КТ-ның сапасын қамтамасыз ету проблемалары, техника саласындағы маңызы және орны

2 Сенімділікті қамтамасыздандыру проблемасының КТ-н жобалау, жасау және пайдалану кезеңдерімен байланысы

3 Сенімділік КТ сапасын анықтайтын негізгі қасиет, сенімділікке әсер ететін уақыт факторларын және сапа көрсеткіштерін болжау

4 КТ-дағы сенімділік; терминдер,ұғымдар және анықтамалар. Сенімділік теориясында қарастырылатын есептер

5 Сенімділіктің негізгі қасиеттері: тоқтаусыздық, ұзақмерзімділік, сақталымы, жөндеуге икемділігі. Оладың көрсеткіштері, сипаттамалары

Сенімділік — бұл машинаның қажетті жұмысы бойы көрсетілген шектерде өзінің пайдаланушылық көрсеткіштерін сақтай отырып, берілген функцияларды орындай алу қасиеті. Сенімділік теориясы техникалық жүйелердің ең үлкен нәтижелілігін алу үшін қабыл алмаулардың пайда болу заңдылықтарын, сонымен бірге олардың алдын алу мен жою тәсілдерін зерттейтін ғылым болып табылады. Машинаның сенімділігі қабыл алушылықпен, жөндеуге жарамдылығымен, ұзақ уақыттылығымен және сақталушылығымен анықталады.

Бірнеше әрекет атқаратын басқа да машиналарға сияқты автомобильдерге де пайдаланудың дискреттік процесі тән болады. Пайдалану кезінде қабыл алмаулар пайда болады. Оларды іздеп табу мен жоюға уақыт кетеді, бұл уақыт бойы машина тұрып қалады да, нәтижесінде пайдалану жаңадан басталады.

Қабыл алмау — бұл сондай ақау, оны жоюсыз машина техникалық құжаттаудың талаптарымен бекітілген параметрлермен бірге көрсетілген функцияларды орындай алмайды. Алайда кез келген ақау қабыл алмау болып табылмайды. Кезекті техникалық қызмет көрсетуде және жөндеуде жойылуы мүмкін қабыл алмаулар да болады. Мысалы, машиналарды пайдаланғанда, тіреуші бөлшектердің қалыпты созылуының әлсіреуі, түйіндерді, агрегаттарды, басқару көтермелерін, қорғаныс төсемдерін және т.б. дұрыс реттеудің бұзылуы болмай қалмайды. Егер де оларды дер кезінде жоймаса, онда ол машиналардың жұмысындағы қабыл алмаушылыққа, қиын жөндеуден өткізуге әкеліп соқтырады. Қабыл алмаулар кенеттен пайда болатын және біртіндеп пайда болатын (тозған, шаршаған) болып бөлінеді.

Кенеттен пайда болатын қабыл алмаулар — бұл күтпеген жағдайда пайда болатын, әрі негізінде асыра жүктеулерден, дайындаудың, материалдың ақауларынан болатын сынықтармен байланысты қабыл алмаулар.

Қабыл алмаудың пайда болуы мезеті ұзақтықтан, пайдаланудан тәуелсіз болатын кездейсоқ болып табылады. Кенеттен пайда болатын қабыл алмауларға жатады: сақтандырғыштардың, шам сымдарының жанып кетуі, реленің, стартердің, генератордың, индукциялық катушканың орамларындағы оқшаулағыштардың ойылуы, бөгетке қарсы жүргенде қозғалу бөлігінің бөлшектерінің сынулары және т.б.

Біртіндеп пайда болатын қабыл алмаулар машинаның бөлшектерінде тозу мен шаршаудан болатын зақымдардың жиналуы нәтижесінде пайда болады. Оларсыз болмайды, әрі олардың саны машинаның жұмыс істеу ұзақтығының арту шамасы бойынша өседі. Біртіндеп пайда болатын қабыл алмауларды болжауға, әрі машинаның әр сайын техникалық байқаудан өткізумен және қабыл алмауға жақын бөлшектерді дер кезінде ауыстырумен алдын алуға болады.

Тоқтаусыздық — бұл машинаның қандай да бір жұмыс бойы амалсыз үзілістерсіз жұмыс істеу қабілеттілігін сақтау қасиеті. Машинаның типіне және міндетіне байланысты қабыл алмауға дейінгі жұмыс сағаттармен, жүріс километрлерімен, гекторлармен, айналымдармен және т.б. өлшенеді.

Шекті күй — бұл не нәтижелікті шартты түрде төмендетуден болатын, не қауіпсіздік техникасының талаптарына байланысты машинаны әрі қарай пайдалану мүмкін еместігімен анықталатын оның күйі.

Шекті күй әдетте техникалық құжаттауда ескеріледі. Ол материалдың тозуынан, шаршауынан, сипаттамалардың төмендеуінен және т.б. болуы мүмкін.

Мысалы:

— ысқылынатын жұптарда саңылаулардың үлкейюі;

— қуатты жоғалту, түтіндеу, қозғалтқыштарда май мен отынның үлкен шығыны;

— салдыр-гүлдірдің және дірілдің пайда болуы;

— станоктарда бөлшектерді дайындаудың дәлдігін жоғалту және т.б.

Ұзақ уақыттылығы — бұл машинаның техникалық қызмет көрсету мен жөндеуге арналған қажетті үзілістермен бірге шекті күйге дейін жұмыс істеу қабілеттілігін сақтай алу қасиеті. Ұзақ уақыттылықты сандық бағалау болып пайдаланудан бастап шығынға шығаруға дейінгі машинаның қызмет көрсетуінің толық мерзімі табылады. Жаңа машиналарды қызмет көрсету мерзімі физикалық тозу бойынша саналы тозудан аспайтындай жобалау керек.

Жөндеуге жарамдылық — бұл мәні машинаның қабыл алмаулар мен ақауларды техникалық қызмет көрсету мен жөндеулерді жүргізу арқылы алдын алуға, іздеп табуға, сонымен бірге жоюға бейімділігінде жататын қасиеті.

Машинаның жөндеуге жарамдылығы сандық түрде қызмет көрсету бойынша операцияларды орындаудың орташа уақытымен және қызмет көрсетудің қарқындылығымен бағаланады:

мұндағы, t_i — машинаның бір қызмет көрсетуіне кететін уақыт;

п— жұмыс үшін қызмет көрсету саны.

Қызмет көрсету қарқындылығы — бұл t_p-нің кері шамасы ретінде өрнектелетін бірлік уақыттағы қызмет көрсету саны:

Жөндеуге жарамдылықты өлшеуіш ретінде қызмет атқарады:

— автомобильдің 1 мың км жүрісіне келетін ТҚ мен ТЖ бойынша жұмыстың қиындығы;

— автомобильдің 1 мың км жүрісіне келетін ТҚ мен ТЖ бойынша жұмыстың өзіндік құны.

Машинаның ТҚ мен жөндеуге бейімділігі тәуелді болады:

— жүйелі қызмет көрсетуді талап ететін бөлшектер мен түйіндердің санынан;

— қызмет көрсетудің кезеңділігінен;

— қызмет көрсету нүктелеріне қол жетерліктен және операцияларды орындаудың қарапайымдылығынан;

— бөлшектерді байланыстыру тәсілдерінен, тәуелсіз алып тастау мүмкіндіктерінен, басып алуға арналған орындардың бар болуынан, бөлшектеу мен жинаудың қарапайымдылығынан;

— бөлшектер мен пайдаланылатын материалдарды автомобильдің бір үлгісінің ішінде сияқты, автомобильдердің әр түрлі үлгілерінің арасында үйлестіруден және т.б.

Жөндеуге жарамдылыққа әсер ететін факторлар екі негізгі топқа біріктіріледі: есептік-құрылыстық және пайдаланушылық.

Есептік-құрылыстық факторларға құрылыстың күрделілігі, өзара ауыстырушылық, жанында орналасқан түйіндер мен бөлшектерді жинап алу қажеттілігінсіз түйіндер мен бөлшектерге жетудің ыңғайлылығы, бөлшектерді алмастырудың оңайлығы, құрылыстың сенімділігі жатады.

Пайдаланушылық факторлар машиналарды пайдаланатын адам-оператордың мүмкіндіктерімен және осы машиналар жұмыс істейтін қоршаған жағдайлармен байланысты. Бұл факторларға қызмет көрсетуші персоналдың тәжірибесін, шеберлігін, біліктілігін, сонымен бірге қызмет көрсету мен жөндеу кезіндегі өндірісті ұйымдастыру технологиясы мен әдістерін жатқызуға болады.

Машиналардың сенімділігінің сандық көрсеткіштері

Машиналардың сенімділігімен байланысты тәжірибелік есептерді шешкенде, сапалық бағалау жеткіліксіз. Сандық бағалау мен әр түрлі машиналардың сенімділіктерін салыстыру үшін тиісті критерийлерді енгізу қажет. Кең қолданылатындарға жатады:

— қабыл алмау ықтималдығы мен жұмыстың (жүрістің) берілген уақыты бойы тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығы;

— жөнделмейтін бұйымдар үшін қабыл алмаулардың жиілігі (қабыл алмаулардың тығыздығы);

— жөнделмейтін бұйымдар үшін қабыл алмаулардың қарқындылығы;

— қабыл алмаулардың ағындары;

— қабыл алмаулардың арасындағы орташа уақыт (жүріс);

— қор, гамма-пайыздық қор және т.б.

Егер де пайдаланудың анықталған жағдайларында машиналар көрсетілген жұмыс бойы жұмыс істеу қабілеттілігін сақтайтын болса, онда олар тоқтаусыз жұмыс істейді деп санайды. Кейде бұл көрсеткішті пайдаланудың көрсетілген жағдайларында машинаның жұмыс кезеңі үшін немесе жұмыстың берілген аралығындағы тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығын бағалайтын сенімділік коэффициенті деп те атайды. Егер де l=100 000 км жүріс ішіндегі автомобильдің тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығы Р(1)—0,95 тең болса, онда берілген маркалы автомобильдің үлкен санының ішінде орта есеппен алғанда, 5% өзінің жұмысқа қабілеттілігін 100 000 км жүрістен ерте жоғалтады.

Пайдалану жағдайларында t мың км жүрісі үшін машиналардың N-ші санын бақылағанда, тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығын Р(t) дұрыс жұмыс істейтін машиналардың санының жұмыс аралығында бақылауда орналсқан машиналардың жалпы санына қатынасы ретінде шамалап анықтауға болады, яғни

мұндағы, N(t) – t жұмысына қатысты дұрыс жұмыс істейтін машиналардың саны;

n_i(Δt) — Δ t жұмыс аралығындағы қабыл алмаған машиналардың саны;

Δ t — жұмыстың қарастырылатын аралығындағы шама.

P(t) нақты мәнін анықтау үшін мына шекке көшу керек:

Δ t 0, N ∞ жағдайда.

(1) формуласы бойынша есептелген P*(t) тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығын статикалық бағалау деп аталады. Қабыл алмаулар мен тоқтаусыздық – қарама-қарсы және сыйыспайтын оқиғалар, себебі олар берілген машинада бір уақытта пайда бола алмайды. Бұдан тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығының P(t) және қабыл алмау ықтималдығының Q(t) жалпы саны бірге тең болады, яғни

Ұсынылатын әдебиеттер /1,2,4,6/

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары /1,2,3,4/

1 Сенімділікті экономикалық тұрғыдан қарастыру

2 КТ-ның сапасын және сенімділігін регламенттейтін нормалық құжаттар

3 КТ сенімділігінің негізгі қасиеттерін бағалайтын математикалық байланыстар

4 КТ-ның сенімділігін оларды жасау және пайдалану салаларында жоғарылатудың негізгі бағыттары

5 Жөнделетін, жөнделмейтін объекттердің тоқтаусыздық көрсеткіштері

2-тақырып Көлік техникасының сенімділігі - 4 сағат

Дәрістердің жоспары

1Техникалық жүйелер сапасының өзгеру себептері және оны қамтамасыз ету проблемалары

2 Үйкеліс, түрлері, жіктелуі. Трибология: ұғымдары, көрсеткіштері, сипаттамалары

3 КТ-ның жұмыс қабілеттілігі және істен шығуы

4 Істен шығуға дейінгі жұмыс мөлшері

5 Істен шығудың жиілігі мен қарқындылығы, ағыны

Қабыл алмау жиілігі деп қабыл алмаған бұйымдар қалыпқа келтірілмейді және жаңамен алуыстырылмайды деген жағдайда бірлік уақыттағы қабыл алмаған бұйымдардың санының бақылаудағы бастапқы санына қатынасын айтады, яғни

(2)

мұндағы, n(Δt) — жұмыстың қарастырылатын аралығындағы қабыл алмаулардың саны;

N — бақылаудағы бұйымдардың жалпы саны;

Δ t — жұмыстың қарастырылатын аралығындағы шама.

n(Δ t) мына түрде өрнектеледі:

(3)

мұндағы, N (t) — t жұмысына қатысты дұрыс жұмыс істейтін бұйымдардың саны;

N(t Δt) — t+Δt жұмысына қатысты дұрыс жұмыс істейтін бұйымдардың саны.

Бұйымдардың t мен t+Δt мезетіне тоқтаусыз жұмыс істеу ықтималдығы өрнектелетіндіктен:

(4)

(4) формуладан n(Δt) мәнін (2) формуласына қойсақ, мынаны аламыз:

Шекке көше отырып, мынаны аламыз:

Δ t 0 жағдайда.