1. Ботаника жалпы биология ғылымының негізгі бөлімдерінің бірі болып табылады. Ол өз кезегіңде бірқатар жекелеген ғылымдарға бөлінеді. Олардың міңдеттеріне өсімдіктер мен өсімдіктер жабынының құрылысының және тіршілік жағдайының әртүрлі заңдылықтарын зерттеу жатады.

Өсімдіктердің морфологиясы — ботаниканың ең үлкен және ең ерте қалыптасқан бөлімдерінің бірі. Бұл өсімдіктердің жөне олардың жекелеген органдарының пайда болып қалыптасуының және әртүрлі тіршілік формаларының6 дамуының заңдылықтарын зерттейтін гылым. 

Флорография. Бұл ғылымның міндеттеріне түрлерді танып және сипаттап жазу, басқаша айтқанда олардың белгілерін (диагнозын) құрастыру жатады. Флорографтар сипаттап жазған түрлерді, систематиктер олардың туыстық жақындықтарын көрсететін, ұқсастық белгілеріне қарай топтарға бөледі. Бірақта флорографтың да систематиктің де Белгілі бір экологиялык жағдайдың әсерінен қалыптасқан, өсімдіктің сыртқы формасы жүмыстарын бір ғалымның атқаруы практикада жиі кездеседі. Систематика — түрлердің алуал түрлілігін жөне осы алуан түрліліктің себептерін зерттейтін ғылым. Систематиканың міндеттеріне флорографтар сипаттап жазған барлық түрлерді біздің түсінуімізге жеңіл, ғылыми система жасауға пайдалану болып табылады.

Өеімдіктердің географиясы (фитогеография) ~ ботаниканың ең үлкен бөлімдерінің бірі, оның негізгі міндеттеріне өсімдіктердің және олардың құрлықтағы және судағы қауымдастықтарының (ценоздарының) таралуы мен белгілі бір кеңістікте қаншалықты жиілікте кездесетіндігінің заңдылықтарын зерттеу болып табылады.

Өсімдіктердің экологиясы. Өсімдіктердің өмірі қоршаған ортамен тікелей байланысты (климатқа, топыраққа, рельефке және т.б.), бірақта өсімдіктер өз кезегінде осы ортаны түзуге қатысады. Мысалы, топырақтың түзілуіне қатысады, климатты өзгертеді. Экологияның міндеттеріне — өсімдіктердің құрылысы мен тіршілігін қоршаған ортамен байланыстыра отырып зерттеу жатады. Егін шаруашы-лығы практикасында бұл ғылымның маңызы аса зор. Өсімдіктердің физиологиясы — өсімдіктердің тіршілік процестерін, негізінен олардың зат алмасуын, қозғалуын, өсуін, даму ырғақтылығын, және т.б. зерттейтін ғылым. Микробиология — негізінен бактериялар мен кейбір саңырауқұлақтардан тұратын микроорганизмдердің өмірлік циклдарын зерттейтін ғылым. Топырақ микробиологиясының жетістіктері ауылшаруашылық практикасында кеңінен қолданылады. Палеоботаника -бұрынғы геологиялық кезеңдерде жойылып кеткен өсімдіктер туралы ғылым. Ботаниканың басқа бөлімдері алдарына қойылған арнайы міндеттерді атқаруына және жаңа тәсілдерді қолдануына байланысты көптеген ерекше пәндер ретінде дербес қалыптасқан. Оларға биофизика, биохимия, генетика және т.б. мысал бола алады.

Өсімдіктер жердегі өмір көзі

Өсімдіктерді суда өсетін, топырақта өсетін, жер астында өсетін, жер бетінде өсетін деп бірнеше топқа бөлуге болады.Топырак, өсімдіктері — бактериялар, балдырлар, кейбір саңырауқұлақтар. Бұлар топырақ кұнарлылығын көтеруде маңызды роль аткарады. Жер асты өсімдіктері бактериялар түрінде кездеседі және 3 км тереңдікте болады. Жер беті есімдіктерінің 500 мыңдай түрі кездеседі. Олардьң көпшілігін адам баласы пайдаланады жеке өсіп, молая беруіне жағдай жасап отырады. Олар біздің экологиямыздың сақталуы үшін ғана емес, экономикамыздың дамуында да зор роль аткарады. Сондықтан да, жер үсті өсімдіктерін қорғау — басты міндеттің бірі. Өсімдіктер жердегі өмірдің бірінші кезі.Өсімдіктер табиғатта фотосинтез жүргізу үшін керек. Фотосинтез — күрделі биологиялык процесс, яғни өсімдіктер өздерінің көгілдір пигменті — хлорофилдің көмегімен күн көзінің энергиясын жинап алады да, оның күшімен көміртегі газын және суды өзгертеді. Осынын, нәтижесінде мол органикалық косылыстар түзеді. Мұның өзі күн көзінің энергиясын химиялык байланыстар энергиясына айналдырады. Бүл құралған органикалық қосылыстар тікелей немесе басқа нәрселердің көмегімен басқа организмдерге тамақ болады. Дәлірек айтқанда, жасыл өсімдіктер фотосинтез процесін атқара отырып, жерде өмірдің дамуы, гүлденуі үшін маңызды роль атқарады, өмір сүрудің бірінші көзі болып табылады. Сол себепті өсімдіктерді қорғау жердегі өмірді қорғаумен пара-пар. ІІІамамен алғанда кұрылықтьң өсімдіктер қабаты жыл сайын 20—30 млрд т. көміртегін пайдаланады. 300 жылдың ішінде өсімдіктер жұтатын көміртегі мөлшері атмосферада және суларда болатын көміртегіне тен. Жер шарының өсімдіктері жыл сайын фотосинтез процесі кезінде 177 млрд т органикалық заттар құрады. Олардын 122 млрд тоннасы құрлық өсімдіктері үлесіне, 55 млрд тоннасы – мұхиттағы өсімдіктер үлесіне тиеді.  Жыл ішіндегі фотосинтез өнімінің химиялық энергиясы дүние жүзіндегі электростанциялардың қуатынан 100 есе асып түседі.   Фотосинтез миллиардтаған жылдар ішінде жүзеге асып келеді. Бұл уақыт ішінде көптеген органикалық заттар жинақталды, олардың бірқатары мұнай, жанатын газ, тас көмір, торф, т.б.. Көмір, мұнай күйінде кездесетін көміртегінің өзі барлық тірі организмдерде кездесетін көміртегінен 50 есе көп. Өсімдіктер құрамына кіретін химиялық элементтер де көп. Бұған қосымша өсімдіктердің табиғатқа, адам өміріне, өндіргіш күштердің дамуына тигізетін пайдалы әсерін ескерсек, өсімдіктерсіз өмір жоқ деген қорытынды жасауға болады.  Өсімдіктер табиғат биоценозында үлкен роль атқарады. Ол топыраққа, жануарлар дүниесіне, микроорганизмдерге пайдалы. Өсімдік түріне қарай биоценоз да әртүрлі болады.  Өсімдіктің адам өміріндегі маңызы зор. Ол әртүрлі тамақтық өнімдердің, техникалық және дәрілік шикізаттың, құрылыс материалдарын өндірудің негізгі көзі. Жерді күшті су ағыстарынан қорғайды, құнарлы жерлерді құм басудан сақтайды. Өсімдік адам баласына психогигиеналық әсер етеді.

Өсімдік ресурстарының бастысы – орман. Ол жер шарындағы биологиялық активті оттегінің 60 процентін береді. Оның көмегімен (т.б. экологиялық жүйелердің қатысуымен) атмосферада оттегі тұрақты болады, осының арқасында 2 млрд. жылдай біздің планетамызда өмір жалғасып келе жатыр. Орта дәрежеде бір ағаш 24 сағат ішінде үш адамның бір тәулікте демалуына жететін оттегі бөліп шығарады. Орман адамға керекті шикізат – ағаш береді. Ол үй тұрғызуда, кеме, ауыл шаруашылығында, машина жасау өнеркәсібінде, темір жол транспортында (шпал, вагон), ағаш ыдыстар жасауда пайдаланылады.

Ағашты басқа синтетикалық материалдармен ешқашан алмастыруға болмайды. Орманда өсетін ағаштар қағаз, спирт, скипидар, канифоли, глицерин, кір жуғыш нәрселер, смола, жидек ашытқыштар, эфирлы майлар алатын шикізат болып табылады. Ағаштан 20 мыңнан аса әр түрлі бағалы нәрселер өндіруге болады. Ормандарда ауыл шаруашылғы аңшылық ұйымдастырылады, көптеген бағалы шипалы өптер жиналады, жеміс-жидектер дайындалады.

Орманның ауасында адам денсаулығына қажетті жеңіл иондар болады. Соның арқасында орманда демалған адам салкынға көп берілмейді, олардың кан құрамы жаксарады, канның қысымы төмендейді, шаршағаны басылады, дәлірек айтқанда орманда дем алғаннан кейін енбек өнімділігі артады. Орманның төбесінен өткен су сүзіліп, тазарып шығады, ол лабораторияда сүзгіштен өткен судан артық болады. Орманның далада қар ұстау үшін де манызы зор. Орманның көмегімен жел және су эрозиясының орын алуына жол берілмейді, осының аркасында топырақтың тұзданып кетуіне тойтарыс беріледі. Ормандарда қар еру процесі ақырын және біркелкі жүретіндіктен қар суымен тасқынның болуына мүмкіндік жоқ, еріген су жерге ақырын сіңіп үлгереді, оның қүнарлылығын көтереді, одан асқан су өзендер мен көлдердін деңгейін толтырады. Осыдан көріп отырғанымыздай, орман адам өмірінде, экономикада сан қилы роль атқарады.

2. Түзуші ұлпа (меристемалар)– жасуша қабықшасы жұқа, бір бірімен тығыз орналасқан ұсақ тірі жасушалардан тұрады. Түзуші ұлпа сабақпен самырдың ең ұшында болады. Тек түзуші ұлпаның жасушалары ғана бөлінуге қабілетті. Қызметі жасушалар ұдайы бөлінетіндіктен өсімдік өседі, бүршік жарады. Бітеу гүлдер ашылады. Тұқымнан жаңа өсімдік өсіп шығады. Сылынған қабық пен сынған ағаштардың қайта қалпына келуі түзуші ұлпаның қызметіне байланысты.

Төбелік меристема-сабак,тамырдың негізгі және бүйірлік өстерінің ұштарында орналасқан.Ол негізінен органдардың ұзындыққа өсуін қамтамасыз етеді.Сабак пен тамырдың ең жоғарғы ұштарында,тез бөлінуге қабілетті паренхимиялық клеткаларында аздаған тобы орналысады.Оларды белсенді клеткалар деп атайды.Бұлардан сәл төмендеу сирек бөлінетін клеткалар орн.Одан төмен меристемадан үш түрлі клеткалардың түрі оқшауланып шығады.Осы клеткалардан алғашқы вегатативтік дененің тұрақты ұлпалары калыптасады:протодерма-клеткалардың үстіңгі қабаты,олар жабын ұлпасының бастамасын береді;прокамбий-вертикальді өстің ұзыны бойында топтасып орн,ұштары үшкір болып келетін меристеманың ұзынша клеткалары,одан өткізгіш және арқаулық ұлпалар,сонымен бірге соңғы меристема -негізгі ұлпаларға бастама береді.

Бүйірлік меристема-өстік органдардың ұзына бойында,олардың үстіне параллель ,цилиндр тәрізді орналасады.Әдетте ол соңғы меристемаға жатады және органдардың көлденеңінен өсіп жуандауын камтамасыз етеді.Көп жағдайда оны камбий деп атайды.

Кыстырмалы меристема.Сабақтың буын аралықтарының төменгі жағында және жапырақтың гүл сағағының түп жағында орналасады.Бұл алғашқы меристема болып табылады,о лоргандардың ұзындыққа өсуін камтамасыз етеді.

Жасушаның құрылысы

Жасуша плазмалық жарғақша, цитоплазма, ядро және органоидтардан (эндоплазмалық тор, рибосома, митохондрия, лизосома, Гольджи жиынтығы, жасуша орталығынан) тұрады.

Плазмалық жарғақша (лат. membrano - жарғақ, қабық) жасушаның сыртын қаптайды, май мен нәруызды заттардан түзілген. Өсімдіктердің плазмалық жарғақшасының сыртында цитоплазмаданбөлінген өлі заттан түзілетін жасунықты (целлюлозалы) қалың қабықшасы болады. Мұндай қабықша жануарлар мен адамның жасушаларында болмайды. Олардың жасушалары тек плазмалық жарғақшамен ғана қапталады.

Жарғақшаның қызметі:

Жасушаның ішіндегі барлық қоректік заттар мен кажетсіз өнімдер жарғақша арқылы өтеді. Плазмалық жарғақшаның өте жұқарған жерінде жұқалтырлы ұсақ тесікшелер - шұрықтар болады. Заттардың барлығы осы шұрықтар арқылы өтеді.

Плазмалық жарғақша жасушаның ішіне қажетті заттарды оңай өткізіп, зиянды заттарды өткізбейді;

Жарғақша арқылы жасуша қоршаған ортамен қатынас жасайды. Әр түрлі заттар тек жасушаның ішіне ғана өтпей, көршілес жасушаларға да өтеді. Қатар жатқан екі жасушаның цитоплазмаларысаңылау арқылы бір-біріне өтеді.

Цитоплазма (гр. kytos - жасуша, гр. plasma - іркілдек сұйықтық) - жасушаның ішін толтырып тұратын іркілдек сүйықтық. Жасуша мен сыртқы орта арасында жүретін зат алмасуды қамтамасыз ететін жасушаның қажетті бөлімі. Цитоплазма жасушаның ішінде үздіксіз қозғалыста болады. Егер қоршаған ортаның температурасы көтерілсе (жоғарыласа), цитоплазманың козғалысы да күшейеді, төмендесе - баяулайды. Жоғары температурада цитоплазмада зат алмасу үдерісі (қоректену, тынысалу) жылдамдайды.

Ядро - жасушаның реттеуші орталығы. Пішіні - домалақ, таяқша, үрмебұршақ тәрізді, екі жағы қысыңқы және т. б. эритроциттер (қан жасушасы) мен тромбоциттерде (қанның пластинкасы) ядро болмайды. Ядроның сыртын цитоплазмадан бөліп тұратын екі қабат жарғақша қаптайды. Ядроның ішінде толтырып тұратын іркілдек ядро шырыны болады. Ядро қабықшасында да өте ұсақ тесіктер - шұрықтар бар. Ядро солар арқылы цитоплазмамен байланысады. Ядро цитоплазмамен тығыз байланысып, жасушаның барлық тіршілік әрекеттеріне (өсу, көбею, зат алмасу) қатысады. Ядро кабықшасы (жарғақшасы) заттардың козғалысын (ядроға енуі, ядродан шығуы) реттейді. Ядро шырынында хромосомалар мен ядрошықтар болады.

Хромосома (гр. chroma - түсі, гр. soma - тән, тез боялатын дене) - тұқымқуалау қасиетін сақтайтын жіл, таяқша тәрізді түзіліс. Адамның дене жасушаларында хромосомалардың саны тұрақты - 46, жыныс жасушаларында 23. Хромосоманың бөліктерін - «ген» (грекше гр. genos - туыс, тегі бір) дейді. Гендер хромосоманың ұзындығына қарай түзу сызық бойымен орналасқан. Олар тұқымқуалау белгілерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізіп отырады.

Ядрошықтар - кейбір жасушаларда пішіні мен құрылымын өзгертіп тұратын тығыз түзіліс (денешік). Жасушалардың бөлінуге дайындық кезеңінде ядрошық жойылып, басқа кезеңінде қайта түзіледі. Ядрошық нуклеин қышқылының синтезіне қатысады.

Өсімдік жасушаларының негізгі қасиеті. Жарық. Фотосинтез. Басқа органикалық қосылыстардың синтезі. Өсімдіктердегі жасушалық тыныс алу. Өсімдіктердің тірек жүйесі. Тургорлық бөліну. Плазмолиз. Өсімдіктердің ас қорытуы. Өсімдіктердің өткізу жүйесі. Өсімдік шырыны. Өсімдіктердің бөлуі. Өсімдіктердің координациясы. Тітіркенуді жеткізу. Өсімдіктердің гормондары. Фотопериодизм.

Өсімдік жасушаларының ерекшеліктері. Жасуша қабырғасының орталық рөлі. Жасушалардың қарым-қатынастары мен жасуша аралық байланыстар. Өсімдік жасушаларының ішкі ұйымдасуы. Жасушалардың өсуі мен бөлінуі.

3.Бұршақ тұқымдастар-120мыңдай түрі бар,490 туысы бар.Негізгі өмірлік формалары:ағаш,бұта,көп жылдыө дәне бір жылдық шөптесін өсімдіктер.Шөптесін өс. қоңыржай,климаты салқын ауданда,ал ағаштар мен бұталар тропикалық,субтропикалық аймақтарда өседі.Егін шаруашылығында бұршақ тұқымдастардың биологиялық ерекшеліктерінің маңызы зор. Бұршақ тұқымдастардың жапырақтары көп жағдайда күрделі болып келеді,олардың қосалқы жапырақтары бар,жапырақтары кезектесіп орн.Гүл шоғыры шашақ,масақ,шоқпарбас болып келеді.Гүл бұршақтың гүлә типес.Тостағанша біріккен жапырақшалардан тұрады,5 тісті,дұрыс н/е зигоморфты.Күлтесі зигоморфты,5-күлте жапырақшадан тұрады:олардың 3-бос орналасқан және жоғарғы жағынан біріккен екеуі қайықша тәрізді.

Бұршақтар тұқымдасының көптеген түрлерінің халық шар.маңызы аса зор.Олар азықтық,жем-шөптік,бал жинайтын,сәндік,дәрілік т.б өс-дің топтарын құрайды.

Бұршақ тұқымдастардың азықтық,жем-шөптік сапасы кейде олардың құрамында глюкозидтнрдің н/е алколоидтардың көп мөлшерде болуында байл. біршама төмендейді.

4. Биосфера — Жер бетіндегі тіршілік кабаты болып саналады. Ол гидросфера қабатын түгелімен, атмосфераның төменгі бөлігін және жер қыртысыньщ жоғарғы бөліктерін қамтиды. Биосфераны құрайтын тірі дүниенің жалпы массасы 1014—1016 т-ға дейін жетеді. Орга никалық заттардың негізгі массасы көк-жасыл өсімдіктер бойында жиналран. Олар Күн сәулесін жұту арқылы, өз организмінің күрделі мүшелерін құрайды. Бұл процесс (фотосинтез) атмосфераны және жалпы биосфераны от-тегімен қамтамасыз етеді. Химиялық көзқарас бойынша, фотосинтез (қайта құру) тотығу реакциясы (СО2 + Н2О->–э-СН2О + С>2) нәтижесінде жүріп жатады: көмір қышқылы мен су қосылысы кезінде органикалық заттар түзіліп, оттегі жеке бөлініп шығады. Тірі организмнің өлімі кезінде фотосинтезге қарама-карсы процесс орга-никалық заттың тотығуы байқалып, бұзылу немесе ыдырау заттары құралады. Бұл процесс Жер шарында фотосинтезбен тепе-теңдік жағдайда жүріп жатады. Сондықтан Жер бетіндегі биомассаның. жалпы мөлшері тұрақты болып келеді.

Гидросфераның газды кұрамының, атмосфераның және жер қыртысында кездесетін химиялық элементтердің құралып жиналуына әсер ететін орасан зор күш ор ганикалық заттар екендігін дұрыс түсініп, алғаш рет өз-еңбектерінде көрсете білген академик В. И. Вернадский болды. Ол жер қыртысының және биосфераның қалыптасуында органикалық дүниенің атқаратын ролін зерттеуге негізделген геологиялық жаңа ғылым бағытының, яғни биогеохимияның іргетасын (фундаментін) қалады. Тірі организмнің негізгі құрамы — көміртегі, оттегі, сутегі және азот, аз мөлшерде күкірт, калий, фосфор, иод, марганец, мырыш — барлығын қосып есептегенде 70-ке жуық химиялық элементтерден тұрады.

Микроорганизмдер мен өсімдіктер қоршаған ортадан химиялық элементтер мен әр түрлі тұздарды өз бойларына сіңіре отырып темір, күкірт, фосфор секілді пайдалы қазбалардың құралып, бір жерге жиналуына әсер етеді. Өсімдіктер дүниесінің шірінді калдық-тарынан көмір мен торф қабаттары құралады, ал жануарлар мен

жәндіктер дүниесінің калдықтары өсімдіктер қалдықтарына қосылып, бірге кездесетін жағдайларда табиғи газдар мен мұнай қабаттары пайда болады.

Органикалық дүниемен байланысты диатомиттер мен радио-ляриттер, әктас және бор қабаттары құралады. Бірақ органикалық заттардың геологиялық процестерге тигізетін әсері барлық уақытта және барлық жерде бірдей емес. Бір жағдайда тау жыныстары бұзылып жатса, екінші бір жардайда олар жасампаздық қызмет атқарады. Биосфера, жер қыртысы, гидросфера және атмосфера қабаттары араларындағы қарым-қатынас геодинамикалық процестерге арналған жеке тарауларды талдау кезінде кеңірек қарастырылады.

Биосферадағы заттар айналымы.

Үлкен және(геологиялық) кіші (биотикалық) болып екіге бөлінеді.

Үлкен хат айналысы мың- миллиондағын жылдар бойы жүреді. Бұл аралықта, тау жыныстары үтіліліп, ондағы сумен араласады. Оның еритін бөлігі ерітінді түзіп, әр түрлі өзгерістер ұшырайды.

Кіші айналым кезінде, зат айналысы биоценоз деңгейінде жүреді. Мысалы, топырақ құрамындағы қоректік заттар, су, көмертігі қосылыстары- өсімдіктер дүниесін құрайды. Ал, өсімдікттер, өзге тіршілік иелерінің денесін құрауға қажет. Жан- жануарлар тіршілігі таусылған соң, құрт- құмырсқа бактериялар нәтижесінде ыдырап, қайтадан минералды заттар айналады. Минералдық заттарды өсімдіктер дүниесі қайта пайдаланып, тіршілік сөйтіп жалғасы береді.

Күн сәулесімен энергиясын пайдалану нәтижесінде, бейорганикалық заттардың- өсімдіктер, жан- жануарлар дүниесіне айналып, қайтадан бейорганикалық заттарға өту барысындағы химиялық реакциялар тізбегімен жүретін өзгерістер- биогеохимиялық цикл деп аталады.

Көміртек айналымы – табиғатта көміртектің үздіксіз айналу құбылысы. Тірі организмдердегі көміртектің құрамы (құрғақ затқа шаққанда): су өсімдіктері мен жануарларда 34,5 – 40%, құрғақтағы өсімдіктер мен жануарларда 45,4 – 46,5%, бактерияларда 54% болады. Организмдердің өмір сүру процесі кезінде, негізінен, тыныс алу арқылы органик. қосылыстар ыдырап, сыртқы ортаға көмірқышқыл газы бөлінеді. Сондай-ақ көміртек, зат алмасудың күрделі соңғы өнімдері құрамынан да бөлінеді. Жануарлар мен өсімдіктер тіршілігін жойғаннан кейін де микроорганизмдер әрекетінен шіріп, көміртектің біраз бөлігі көмір қышқыл газына айналады. Фотосинтез нәтижесінде өсімдікке сіңеді, одан көмірсуға, крахмалға, т.б. айналады, қорегі арқылы тірі организмдерге ауысады. Демек, табиғаттағы К. а., оның Жер қыртысындағы жинақталуы мен таралуы, едәуір дәрежеде атмосферадағы көмір қышқыл газының фотосинтез кезінде ассимиляцияға ұшырайтын өсімдік организмдерінің өмір сүруімен тығыз байланыста өтеді. Шіру, жану және дем алу нәтижесінде көміртектің белгілі бір бөлігі атмосфераға қайтып оралады, қалғаны органик. немесе карбонаттық қалдық түрінде бөлінеді, минералданып көмір, мұнай, әктас, т.б. кен шоғырларын түзеді. Көміртек атмосфераға адамзаттың өндірістік әрекеті салдарынан да бөлінеді; қ. Биосинтез, Биосфера.

Азот айналымы^[1] — табиғатта азоттың үздіксіз айналу құбылысы.

Атмосферадағы азот (75,5%) электр құбылыстары мен фотохимиялық процестердің әсерінен әртүрлі азот қышқылының тұздарын түзеді де, жаңбыр суында еріп, топыраққа сіңеді, сөйтіп мұхит суына араласады.Түйнек бактериялары ауадағы молекула күйіндегі азотты басқа организмдер сіңіре алатындай органикалық қосылыстарға айналдырады. Белокты денелерде 17%-ке дейін азот болады. Денитрификаттану процесі (топырақ және су бактериялары арқылы азот қышқылы тұздарының бос азотқа дейін ыдырауы) жүріп, әуелі азот қышқылына, одан кейін бос азотқа айналады да, ол ауаға түседі. Ал нитрификаттану процесінің (аммиак пен азотты органикалық қосылыстардың тотығуы) нәтижесінде әртүрлі азот тотықтары (N₂O, NO, N₂O₃,N₂O₅) түзіледі.

Күкірт айналымы– табиғатта күкірттің үздіксіз айналу құбылысы. Күкірт өзінің оксидтері SО3 пен SО2, күкіртсутек Н2S және бос күкірт күйінде жанартаулардың атқылауы кезінде сыртқы ортаға шығарылады. Сонымен қатар табиғатта К. а-на көп мөлшерде темір, қорғасын, мырыш, т.б. металдардың сульфидтері қатысады. Сульфидтер құрамындағы күкірт биосферада көптеген микроорганизмдердің әсерінен сульфаттық күкіртке дейін тотығып топырақ пен судың құрамында болады. Топырақтағы сульфаттарды өсімдіктер бойына сіңіреді. Адам мен жануарлардың организмінде күкірт аминқышқылдары мен белоктың құрамында болады, ал өсімдіктерде эфир майларының, т.б. құрамына кіреді. Топырақта және теңіз лайларында өлі организмдер қалдықтарының ыдырауы кезінде күкірттің өте күрделі өзгерістері байқалады. Микроорганизмдер әсерінен белоктың ыдырауы нәтижесінде пайда болған күкіртсутек әрі қарай бос күкіртке не сульфаттарға дейін тотығады. Бұл процесте түрлі микроорганизмдердің қатысуы нәтижесінде күкірттің көптеген аралық қосылыстары түзіледі. Топырақтағы күкіртсутектен түрлі сульфидтік кендер, ал сульфаттардан гипс кендері түзіледі. Сульфидтер мен гипстің ыдырауы нәтижесінде бөлініп шыққан күкірт қайтадан К. а-на түседі. ^[1]

5.Тозандану

Тозаңдану процесі-тозаңдар пісіп,жетілген соң,тозаңқап(тозаңдық)қақырап ашылады,одан шағылған тозаң аналықтың аузына келіп түседі.Оның екі түрлі жолы бар:өздігінен ж/е айқас тозаңдану.Өздігінен тоөантану тек өосжынысты гүлдерге ғана тән.Бұл жағдайда бір гүлдің өзінің аталық тозаңы сол гүлдің аналығының аузына барып түседі.Ол ашылмайтын гүлдерде айқын байқалады.Өздігінен тозаңданатын өсімдіктерді автогамиялық өс.деп атайды(бидай,арпа,сұлы,күріш т.б).

Дарвиннің айтуы бой.айқас тозаңдану эволюцияның барысында біршама алға басқандықты көрсетеді.Айқас тозаңданғанда жаңа пайда болатын ұрпақ атасы мен анасының екеуінде де кейбір қасиеттерін бірдей қабылдауы мүмкін,ал оның өзі осы ұрпақтың әр түрлі ортағв өмір сүруге бейімдейшілік қабілетінің артуына мүмкіндік береді.Өсімдіктің көбі айқас тозаңданады.Тозаңның бір гүлдің аталығынан екінші гүлдің аналығына келіп түсуінің мынандай жолдары бар:анемофилия(жел арқ),гидрофилия(су арқ),энтомофилия(насекомдар арқ),орнитофилия(құстар арқ),мирмекофилия(құмырсқа) және т.б.

Айқас тозаңданудың екі түрі бар:1)гейтеногамия (көрші гүлден тозаңтану),бұл жағдайда тозаңдану бір өсімдіктің деңгейінде жүреді,бірақ бір гүлдің тозаңы екінші гүлдің аналығының аузына келіп түседі;2)ксеногамия (нағыз айқас тозаңдану),бұл жағдайда бір особьтың гүлінің тозаңы екінші бір особьтың гүлінің аналығының аузына келіп түседі.

Өзін-өзі тозаңдануды болдырмау үшін өсімдіктерде әр түрлі бейімдеушілік қалыптасады.Олардың ең кең таралғандары дихогамия,гетеростилия.Дихогамия деп қос жынысты гүлдердің аталықтары мен аналықтарының әр уақытта пісіп жетілуін айтады.Гетеростилияда қос жынысты гүлдердің бір экземплярында аналықтың мойны ұзын,аталықтың жіпшелері қысқа болады,ал екінші жағдайда бұл керісінше болады.

Ұрықтану.

Бұл екі жыныс клеткасының қосылуы арқылы жүретін процесс,яғни аталық пен аналық гаметалардың қосыоуы арқ. жүзеге асады.Жабық тұқымды өсімдіктердің аталық гаметасын- спермия,аналық-жұмыртқа клеткасы деп атайды.Тозаңның клеткасының біреуі,аналықтың аузына түсіп,экзиннің порасы арқылы созылып өсіп,тозаң түтігіне айналады.Кейде мұндай түтіктің ұзындығы бірнеге см дейін жетеді.Онда генеративтік клетканың бөлінуінің нәтижесінде екі спермия түзіледі.Тозаң түтігі аналық аузы мен мойнының борпылдақ ұлпасын жарып өтіп,гүл түйініне қарай өседі,одан әрі тозаң тесігі арқылы тұқым бүршігіне өтеді н/е жабындықтарды жарып өтіп ұрық қалтасымен тікелей түйіседі.Ұрық клеткасының тозаң түтігімен түйісетін жерінде қабықшасы шырыштанады,нәтижесінде тозаң түтігі қалтаның ішіне өтеді.Ол жұмыртқа клеткасына жеткен соң жарылады,нәтижесінде одан спермиялар босап шығады.Оның біреуі жұмыртка клеткасымен қосылып зигота түзеді (2п),ал екінші ұрық қалтасының диплоиды орталық ядросымен (2п) қосылып триплоидты клетка түзеді.Осылайша қосарланып ұрықтану жүреді.Ол тек жабық тұқысды өсімдіктерге тән.

Қосарланып ұрықтануды алғаш С.Г Навашин 1898 ж ашқан. Косарланып ұрықтанғаннан кейін зиготадан ұрық триплоидты клеткадан эндосперма,интегументтерден спермодерма,бүткіл тұқым бүршігінен дән пайда болады.Серіктік клеткалары мен антиподтары әдетте еріп кетеді,ал нуцеллия ұрық түзген кезде,қор заты ретінде пайдалынады,ол қор жинайтын ұлпаға-периспермаға айналады.

Микроспорогенез.

Тозаңқаптың ұясының ортаңғы бөлігін спора түзетін ұлпа алып жатады.Оның диплоиды клеткалары мейоз жолымен бөлінеді,нәтижесінде әрбір аналық клеткадан төрттен гаплоидты микроспора жетіледі.Микроспораның цитоплазмасы тығыз,ал ядросы үлкен болып келеді.

Микроспора әдетте тозаңқаптың ішінде жатып-ақ өсіп аталық гаметофит-тозаң түзеді.Микроспора өсе келе митоз жолымен бөлінеді.Нәтижесінде кішкентай генеративтік клетка және үлкен түтікше клеткасы түзіледі.Тозаң дәні сыртынан,екі қабаттан тұратын спородермамен қапталады:сыртқы-экзиннен және ішкі-интиннен.Экзиннің бойына кутин сіңген және бір немесе бірнеше өскіндік поралары болады(экзиннің ең жұқа жері).Интин целлюлозадан тұрады,жұқа,майысқақ болып келеді және поралары болмайды.