1 – 1.1 Қара ж/е түсті металдар. Металдар деп металдық жылтыры бар, электр тогын және жылуды жақсы өткізетін, сонымен қатар соғуға, балқытып пісіруге болатын немесе мөлдір заттарды айтады. Металдар қара және түсті металдар болып бөлінеді. Қара металдар. Темір-ақ түсті, жылтыр түрі бар, кесу және қысу тәсілдерін оңай өңдеуге болатын металл. Оның р 7,8 г/см³, балқу t 1593^о С. Темір таза күйінде беріктігі кем, морт сынғыш металл. Болат-құрамындағы 2,14% көміртегі және басқа элементтері бар қортпа. Болаттың р 7,7-7,9 г/см³. Болат металдарын өндірісте қолдану ретінде қарай әр түрлі класқа бөлуге б/ды (консрук легірл, көмертекті, сап, қалыпт сап, ерекше сап). Көмірт/і бол/рдың т-т күй жағдайы порттарында құрылым/қ қоспалар құрастырушысына цементит, феррит, аустенит, перлит жатады. Цементит – тем-көм/і қор/ң ең қатты бөлігі ж/е мөлшерінде 4,3 % көмірт б/ды. Феррит – көм/ң α темірдегі қатты ер/сі. Бөлме темп/нда көм/ң α тем/гі ерігіштігі 0,006 %-ке теңғ ал қызу темп жоғарылаған сайын оның ерігіштігі едәуір артады Аустенит – көм/ң γ тем/гі ұатты ер/сі ж/е темір карбидінің күй диаг/нда ең көп орынға ие болатын құрылымдық құрсат/шы. Перлит – эвтектоидты болат құр/нда 0,8 көм/ң мөлшері бар аустенитті баяу салқындатып, оның темп/н 727С/қа дейін төмендеткенде түзілетін цементит пен ферриттің мех/қ қоспасы. Шойын/р – құр/нда көм/ң мөлшері 2,14% -тен артық болатны темір қор/ры. Ш өте морт, болаттан қатты, созымталдығымен ерекшеленетін ж/е омырыдғыш мет бк. Ш/ды созу, соғу, кесу тәс/рімен қңд өте қиын. Сол себепті ш/нан жасалған бұйымдар әдетте құйма әд/рінен алынады. Тығ 7,8 г/см3. Ш кристалдары арасындағы көмірт/ң шоғырланған ерітіндісі оларға қосымша кернеу туғызып, шойын металының қаттылығын арттырады. Мұндағы ерітіндіге кірмеген ш/ғы көмірт мөлшері темір мен көмірт/ң хим/қ қосындысы – цем н/е бос графит түрінде б/ды. егер ш/ң құр/ғы көм бос графит түрінде кристалданса, оны сұр ш да. Себебі, оның омырылған сынған жері сұр б/ды. сұр ш/рды ң белг/уі: СЧ10,СЧ15,СЧ25 ж/е тсс. Сұр ш құр/ғы көмірт/ң мөлш темірмен хим/қ қоспа түзіп, поастикалыө түрде б/ды. Құрылымдық бөлігіндегі қорытпа құрастырушысы феррит пен пласт/қ графит (феррит-перлитті сш), перлит пен пласт графит (перлитті сш) б/ы мүмкін. Егер де ш/ң құр/ғы көмірт цем түрінде қалыптасса, оны ақ ш да. Себебі, омырылып сынған жері ақшыл б/ды. Ақ ш сұр ш/ға қарағанда қатты келеді, өйткені цем құрастырушысының қаттылығы жоғары. Ақ ш құр/ғы көмірт мөлшері темір мен хим/қ қосылыс цем түрінде н/е басқа карбид түрлерін түзеп кездеседі, яғни ақ ш құр/ғы көмірт темірмен бірлесіп цементит түрінде б/ды. Ақ ш/ң құрылымдық бөлігіндегі қорытпа құрастырушысы ледебурит пен цем б/уы мүмкін. Ақ ш/р морт омырылғыш б/ды, сонд/н олар маш жасау өнерк/нде өте аз қолд/ды. Өнерк/те жиі кездесетін сұр ш/ң 1 түрі – беріктігі жоғары ш, оған қосымша зат/р (модификатор/р) косады. Ол қосымша з/р ш/ң құрамын майдалап, жұмыр домалақ шар сияқты түрге айналдырады. Қосылған қосымша з/р әсеріне құрылымы майда түйіршіктерден қалыптасқан бұл ш/ң беріктігі басқа марка/ры ш/мен салыстырғанда өте жоғары б/ды. Бш/ң жоғары ш/қ құрылымындағы графит шар тәрізді б/ды. Құрылысы келесідей б/ды: феррит пен шар тәрізді графит (фер-пер бш), пер пен шар тәр гр (пер бш). ВЧ35,ВЧ40,ВЧ80 ж/е тсс. Ш/рдың 4-ші түрі созылғаш ш. Құр/ғы граф жапалақ қар тәр б/ды. Ол созылғыштығы анағұрлам артық, қызулық өңдеуге ықтимал ш/р. Созылған ш/ды алу үш ақ ш/рды белгілі технол/қ тәртіппен қызулық өңдеуден өткізіледі. Қызулық өңдеу проц/і кезінде ақ ш құрамындағы темір/ң бос графит түрінде қалыптасады, шғы графиттің ұзындығынан әлдеқайда үлкен қысқа келеді. Қызулық өңдеу арқ алынған созылғыг ш/ң беріктігі сұр ш/р мен беріктігі жоғарымодификацияланған ш/рдың механикалық қас/рігің аралығында орн/ды. құрылысы келесідей б/ды: фер/ті, фер-пер құрылымдық құраст/р. Созылғаш ш/рдың белг/уі КЧ-38-8, КЧ 37-12, КЧ 50-4 ж/е тсс. Созылғыш, сұр, беріктігі жоғары ш/р әсіресе ауыр машина жасайтынғ әдетте ж/е тб өнерк/рде кеңінен қолд/ды. Түсті металдар. Мыс- созылғыш, қақтағыш, жұмсақ, қызыл түсті металл. Балқу t-1803^о С. Мыс азот, күкірт қышқылдарда және аммиакта жақсы еріп, көкшіл ерітінді түзеді, ылғалды ауада көмір қышқыл-ң әсерінен оның бетінде жасылдау жұқа қабат п.б. Мыс металының р 8,942 г/см³. Алюминий-жеңіл, ақ күміс тәрізді металл, оның р 2,7 г/см³, балқу t 600^о С. Таза алюминий тоқты және жылуды жақсы өткізеді. Ол суық және ыстық күйінде ққысумен жақсы өңделеді. Алюминий мыстан 3 есе, темірден 2 есе жеңіл металл. Магний-жеңіл, созылғыш, ақ күміс тәрізді металл. Оның р 1,74 г/см³, беріктігі төмен осал металл. Балқу t 650. Ол Ал-ден 1,5 есе, титаннан 2 есе, темірден 5 есе жеңіл металл. Магний отта жанады. Магний қорытпа қортпалары авиация, ракета, автомобиль өндірісінде және әр түрлі оптика бұйымдарын жасауда қолданылады.Титан-ақ күміс тәрізді жарқырағыш , көркем, қиын балқитын металл, оның р 4,5 г/см³, балқу t 1690^о С. С-н аса қатты карбид түзеді. Титанға басқа қоспа қосқанда оның беріктігі, қаттылығы бірнеше есе артады. Титан металы химия өнеркәсібінде әр түрлі қорытындылар алуда және самолет пен ракета жасау өнеркәсіптерінде түрлі мақсатта қолданылады. Кадмий-майысқақ, созылғыш, жұмсақ, күміс түсті ақ металл. Оның р 8,65 г/см³, балқу t-321^о С. Кадмий металының буы және тұздары улы болып келеді, сол себептен тех-қ процесстерде тех-қ қауіпсіздік ережесін сақтау керек. Кадмий қышқылдарда нашар еріп, сілтілерде тіпті ерімейді. Мырыш металына қарағанда кадмийдің беріктігі жоғары. Ванадий-жылтыр, сұр түсті металл. Балқу t 1700С, р 6,11. В көбінесе темір, мыс, мырыш, титан, уран кен-де кездеседі. Ал таза түрінде кездеспейді. В тотығын хим-қ реакция-да тотализатор ретінде және қымбат платина мет-ң орнына қолд. В қара мет өн/н өнерк-де түрлі легірленген болат мет-н әне автомашина-р жасау үшін колд. Күміс-созылғыш, жылтыр, жақсы тапталатын, өте жұмсақ, түсті металл. Р 10,52, балқу t 96С. Күміс металы өте жылтыр болғанмен, құрғақ ауада күкірт-сутегі әсерінен күңгірт тартады. Ол жылуды және электр тоғын жақсы өткзеді. Ол тұз қышқылы мен сілтіде ерімейді, бірақ күміс күкірт қышқылында еруі біршама қиын болса, ал азот қыш-да жақсы ериді. Қазіргі кезде күміс металын зергерлік бұйым-ды дайындауда, радио және элкетроника, электротехника өнерк-де қолд. Алтын- созылғыш, жақсы қапталатын, жұмсақ сары түсті металл. Р 19032, балқу t 1063С. Алтын коррозияға өте төзімді Сәнді металл. Алтынды зергерлік бұйымдар жасауда, дәл өлшейтін прибор өндірісінде және әр түрлі бағалы қортпалар алуда қолд.

1.2 Метал/рдың кристалдық құрылымы. Мет/р да крист/қ құрылысы бар зат/р. Мет/рдан басқа крист/қ құрылысы бар заттар қатарына тұз, қант, алмас ж/е тб зат/р жатады. Барл металдардың қатты күйінде крист/қ құрылысы ж/е торы б/ды. тор типтерінің көбірек кездесетін 3 түрі б/ды: көлемді орталық текше (атомдар кубтың жағында ж/е ортасында орналасқан. Әр бұрыштағы атомдар көрші боп тұрған 8 ұяшыққа кіреді, сонд 1 ұяшыққа тек қана 1/8 бұрыштағы атомнан жатады, тек қана ішкі атомның барлығы осы ұяшыққа жатады. Көлемдік орталықтанған куб торына келесі мет/р ие б/ды: литий, натрий, калий, хром, темір, молибден ж/е тб), жақты текше (атомдар кубтың бұрышында ж/е әр ортадағы қырда орналасқан. Бұл торды келесі мет/р ие б/ды: кальций, церий, палладий, мыс, темір.)тор ж/е тығыз гексагональды тор (атомдар кубтың бұрышында ж/е 6 қыр призманың орта табанында ж/е 3 атом орта жазықтық призмада орналасқан. Бұл атом келесі материалдарда бар: мангий, титан, кадмий, мырыш, кобальт, циркон.). КОТ жүйесінде Cr,W,V; Жтт ж/нде Ni,AL,CU,Pb; ТГТ ж/нде Be,Cd,Zn,Mg ж/е тб кристалданады. Кристалдық құрылымы бар заттар металдар деп аталады, оған иілгіштік, майысушылық, жылу өткізгіштік, жоғары электр өткізгіштік пен ерекше металл жалтыры тәрізді белгілер тән. Металдың ортақ қасиеттері олардың атом қауыздарының электрондық құрылымымен және атомаралық байланыс түрімен айқындалады. Метал атомдарының сыртқы қауызында бір, екі, үш электронға дейін болса, ал металл еместердегі оның саны- төрттен жетіге дейін. Металдағы сыртқы еркін электрондар ядромен бос байланыста болады да, соның салдарынан олар бір атомның орбитасынан басқа атомдардың орбитасына электрон газы секілденіп жеңіл ауыса береді. Бұл орайда атомдар ионданып үлгереді. Металл металмен қосылғанда байланыстың металға тән түрі пайда болады, сол арқылы өзара тартылысы аттас зарядталған иондар мен қарсы зарядталған еркін электрондарға негізделеді. Осының арқасында металдардың біріктіргіш иондарын біртұтасқа айналдыратын берік байланыс электронды газ пайда болған еркін электронды қозғайды, байланыстың металл түрі қатаң болмайды, ал металлдардың өзі иілмелі тұрғыда болады, яғни жекелеген көлемдер өзгеріске түскенде иондар арасындағы басқалай байланыс салыстырмалы түрде алғанда бұзылмайды. Еркін электрондар жылуды атомнан атомға жеткізуші болып табылады, мұның өзі металдардың жылу өткізгіштігіне айтарлықтай әсер етеді. Металдардың жоғары электр өткізгіштігі потенциалдардың сәл ғана өзгешелігінің әсерімен еркін электрондардың бір бағытқа ауысуы арқылы электр тогының пайда болуымен түсіндіріледі.

2-2.1 Мет/р мен қор/рдың крист теориясы. ДИ Менделеев кестесіндегі эл/рдің 4/5 бөлігі мет/р. Бұлардың барл жер қойнауынан алынады. Қоғам игілі үш жер қойнауынан техника мен өндіріске к/к мет/р мен органик/қ заттар өндіріледі. Осы игіліктердің ішінде ерекше орын алатыны мет/р. Мет/р тек таза түрінде емес, әр түрлі қорытпа түр/де де көп пайд/ды. себебі, қор/рдың таза мет/рға қарағанда мех/қ ж/е технолог/қ қас/рі әлде қайда жоғары б/ды. бүгінгі күні өор/рдың жалпы саны 12000/нан астам түрі қолд/ды. Крист деп металда кристалдың торы қалыптасып, сұйық күйден қатты күйге өту проц/н айтады. Мет/рдың қатаю процесі: 1878 ж орыс ғалымы металлург ДКЧернов метал/рдың қатаюы крист/у орталығының п б/нан бастадатынын дәл/ген. Крист/у проц/н 2 кезеңге бөлген: 1) крист/у орталыңы ның пб; 2) крист/у орталығынан кристалдардың жан-жаққа тарауы. Олардан болашақ кристалдардың бастапқы, содан соң оларға перпендикуляр осьтері түзіле бастайды. Осындай бастапқы кристал/р ағашқа ұқсас болып дендрит деген атқа ие б/ды. дендриттің өсуі мен кристалдардың түзілуі ось аралық кеңістіктерді мсұйық металмен толықтыру арқ б/ды. крист/р мөлшері өсе келе белгілі моментте 1-1/інің әртүрлі бағытта қсуіне кедергі жасап, әрқилы сырт пішінге ие б/ды. ондай кристалдарды дәндепр да. Крист/у соңында пб/н дән/р мөлшері мен оның саны крист/у жылд мен өсуіне байланысты б/ды. суыну жылд өскен сайын түйірлер саны артып, ол өсіп үлгермегендіктен металдағы дән/р саны азаяды. Қорытпа құрылымы. Мет қор/ры д/з электр ж/е жылу өткізгіштігі жоғ, созылғыш ж/е тб қас/рі бар күрделі зат. Қ/р 1неше мет/рдан н/е мет/р мен басөа қосындылардан тұруы мүмкін. Қор/р құр/ғы элемент/р санына байл 2,3,4 ж/е көп компонетті б/ы мүмкін. Қ/рдың физ – хим/қ қас/рін реттуге б/ды. қор/рдың көпш/і сұйық күйінде 1текті болып 1 фазадан, қатайған соң 1неше фаза/н тұрады. Фаза/ң саны мен оның құр/ы компонет/рдің қатаю кезіндегі әрекеттесуіне байл б/ды. Егер қор/ң комп/рі 1 1/інде еритін б/са, онда қатты ерітінді/р пб. Крист күйдегі қатты ерітінді/р ұүрылысы жағынан орын басу, сіңу ж/е шегру ерітінділері деп 3ке бөлінеді. Еритін компонент/ң атомдары не ерітіндінің крист торындағы атомдарының орнын басады н/е оған сіңеді. Мұндай қорытпа/р 1 фазалы б/п, еритін комп/ң крсит торы бар қатты дәндерінен тұрады. Компон/рдың еруі шекті болған жағдайда 2 фазады қорытпа пб/п, 2-ші фазасы таза комп н/е 2ші комп/пен хим/қ қосындысы б/уы мүмкін. Егер қатаю кезінде қорытпаның комп/рі 1 1імен әрекеттеспесе, онда әр комп дәндерінің мех/қ қоспасы түзіледі. Онда комп/р өз кристалдарын өзгертпей таза комп/рден, хим/қ қосылыстардан н/е қатты ерітінділерден тұрады. Крист/у процесінің теория жүзінде анықталған темп/сы мен нақты темп/ң айырмасы (Т-Т) металдың суыну дәрежесіне байланысты б/ды. Әдетте қалыптың ішкі беті мен металл емес қоспалар металл орталығының крист/уына мүмкіндік береді.

2.2 Түсті мет/р. Түсті металдар. Мыс- созылғыш, қақтағыш, жұмсақ, қызыл түсті металл. Балқу t-1803^о С. Мыс азот, күкірт қышқылдарда және аммиакта жақсы еріп, көкшіл ерітінді түзеді, ылғалды ауада көмір қышқыл-ң әсерінен оның бетінде жасылдау жұқа қабат п.б. Мыс металының р 8,942 г/см³. Алюминий-жеңіл, ақ күміс тәрізді металл, оның р 2,7 г/см³, балқу t 600^о С. Таза алюминий тоқты және жылуды жақсы өткізеді. Ол суық және ыстық күйінде ққысумен жақсы өңделеді. Алюминий мыстан 3 есе, темірден 2 есе жеңіл металл. Магний-жеңіл, созылғыш, ақ күміс тәрізді металл. Оның р 1,74 г/см³, беріктігі төмен осал металл. Балқу t 650. Ол Ал-ден 1,5 есе, титаннан 2 есе, темірден 5 есе жеңіл металл. Магний отта жанады. Магний қорытпа қортпалары авиация, ракета, автомобиль өндірісінде және әр түрлі оптика бұйымдарын жасауда қолданылады.Титан-ақ күміс тәрізді жарқырағыш , көркем, қиын балқитын металл, оның р 4,5 г/см³, балқу t 1690^о С. С-н аса қатты карбид түзеді. Титанға басқа қоспа қосқанда оның беріктігі, қаттылығы бірнеше есе артады. Титан металы химия өнеркәсібінде әр түрлі қорытындылар алуда және самолет пен ракета жасау өнеркәсіптерінде түрлі мақсатта қолданылады. Кадмий-майысқақ, созылғыш, жұмсақ, күміс түсті ақ металл. Оның р 8,65 г/см³, балқу t-321^о С. Кадмий металының буы және тұздары улы болып келеді, сол себептен тех-қ процесстерде тех-қ қауіпсіздік ережесін сақтау керек. Кадмий қышқылдарда нашар еріп, сілтілерде тіпті ерімейді. Мырыш металына қарағанда кадмийдің беріктігі жоғары. Берилий-жеңіл, ақсұр түсті металл, р 1,85 г/см³, балқу t 1282. Б-ң р аз болса да, оның беріктігі титан мет-на қарағанда айтарлықтай жоғары. Берилий коррозияға төзімді болғандықтан, ракета құрылысында, ядролық тех-да, авиацияда қолд. Хром-жылтыр, шыны тілетін, ақ металл. Балқу т 1520-1830, р 7619 г/см, хром металына қышқылдар ерітінділері онша әсер етпейді, ылғалды және құрғақ ауада тотықпайды. Хром меиалы ең алдымен металл өн/н өнеркәсіп-де ыстыққа төзімді болат-ды алу пр-де негізгі легірлеуші элемент б.т. Сонымен бірге әр түрлі ұйым/ды коррозиядан қорғау қаптағыш-н жасауға пайдаланады. Вольфрам-ақ күміс тәрізді, ең ауыр салмақты мет-ң бірі. Балқу t 3377, р 13,3. Ыстыққа өте төзімді, оның реңі платина металына ұқсайды. Вольфрам көбінесе күрделі түзілістер қалпына марганец, Са н/се темір тотық-н араластыруға болады. Олардың табиғатта ең көп кездесетін түрі- вольфрамит минералы, ол қаттылығы өте жоғары, жылтырауық қоңыр түсті металл. Оны радио, электроника ж/е электротехника детальдарын, әр түрлі төзімді қаттылығы мен ыстыққа беріктігі анағұрлым жоғары қорытынды дайындау үшін пайд. Молибден-жылтыр, сұр, күміс тәрізді, қиын балқитын металл. Р 10,2, балқу t 2617С . Қазіргі кезде молибден болат металын легірлеу электровакуум, электр жарық бергіш приборларын жасау және коррозияға берік қортпа-р дайындауда қолд. Ванадий-жылтыр, сұр түсті металл. Балқу t 1700С, р 6,11. В көбінесе темір, мыс, мырыш, титан, уран кен-де кездеседі. Ал таза түрінде кездеспейді. В тотығын хим-қ реакция-да тотализатор ретінде және қымбат платина мет-ң орнына қолд. В қара мет өн/н өнерк-де түрлі легірленген болат мет-н әне автомашина-р жасау үшін колд. Күміс-созылғыш, жылтыр, жақсы тапталатын, өте жұмсақ, түсті металл. Р 10,52, балқу t 96С. Күміс металы өте жылтыр болғанмен, құрғақ ауада күкірт-сутегі әсерінен күңгірт тартады. Ол жылуды және электр тоғын жақсы өткзеді. Ол тұз қышқылы мен сілтіде ерімейді, бірақ күміс күкірт қышқылында еруі біршама қиын болса, ал азот қыш-да жақсы ериді. Қазіргі кезде күміс металын зергерлік бұйым-ды дайындауда, радио және элкетроника, электротехника өнерк-де қолд. Алтын- созылғыш, жақсы қапталатын, жұмсақ сары түсті металл. Р 19032, балқу t 1063С. Алтын коррозияға өте төзімді Сәнді металл. Алтынды зергерлік бұйымдар жасауда, дәл өлшейтін прибор өндірісінде және әр түрлі бағалы қортпалар алуда қолд.

3-3.1 Мет/рдың крист/қ торлары. Кристалдарда бөлшектер, иондар, атомдар немесе молекулалар геометриялык дұрыс ретпен белгілі бір аралықта орналасады. Осындай заңдылықпен орналасуы кезектесіп келетін бөлшектер тұрған тор кристалдық тор түйіндері деп аталады. Олар тордың құрылысына үқсайды, сондықтан ол кристалдық тор деп аталып, кристалдық заттың ішкі қүрылысын бейнелейді. Қатты заттар өр түрлі геометриялық типтегі кристалдар түзеді. Байланыс типтеріне жөне болшек түрлеріне қарай кристалдық торлар: иондық, атомдық, молекулалық жөне металдық болып бөлінеді. Қатты заттар өр түрлі геометриялық типтегі кристалдар түзеді. Байланыс типтеріне жөне болшек түрлеріне қарай кристалдық торлар: иондық, атомдық, молекулалық жөне металдық болып бөлінеді. Металдық кристалдық торлы затқа барлық металдар жатады. Оның түйіндерінде (1, г-сурет) металл иондары болады, олардың арасындағы электрондар ортақ пайдалануға түседі және металдық кристалл торының арасында еркін, ретсіз қозғалып жүреді. Метал- дардың валенттік электрондары қозғалғыш болғандықтан физикалық қасиеттеріне әсер етеді. Оган электрөткізгіштігі және металдық жылтыры жатады. Қаттылыгы мен балқу темпера- туралары өр түрлі, мысалы, сынаптікі 39°С, вольфрамдікі 3410°С. Сілтілік металдар балауыз тәрізді өте жүмсақ, ал вольфрам жөне хромды егеумен де еңдеуге келмейді.

3.2 мет/рдың физ қас. Қолд/на байл мет/рға түрлі талап/р қой/ды. Мыс: кесу аспаптарын жасау үш мет/рдығ жоғары беріктілігі, қаттылығы, тозуға төзімділігі к/к б/са, ұшу аппараттарын жасау үш мет беріктігімен қоса ол жеңіл б/уы к/к. Мет/рдың мех, физ, хим, технол ж/е эксплуатациялық қас/рі б/ды. Физ қас/рі: мет/р мен қорытпалардың физ/қ қас/ріне балқу темп, тығыздығы, көлденің ж/е көлемді ұлғаю коэффиц/ті, электрөткізгіштігі мен жылуөткіз/і жатады. Қорытпа/рдың физ қас/рі олардың құрамы мен құрылысына байланысты б/ды. Мет/рдың физ/қ қас/рңне түсі, тығыздығы, балқу темп, жылу өткізгіштігі, токөткізгіштігі, көлемді ұлғаю, магниттік қасиеті жатады. Қорытпалардың физ/қ қас/рі олардың құрамы мен құрывлысына байл б/ды.

4-4.1 Мет/рдің мех, хим қас/рі. Қолд/на байл мет/рға түрлі талап/р қой/ды. Мыс: кесу аспаптарын жасау үш мет/рдығ жоғары беріктілігі, қаттылығы, тозуға төзімділігі к/к б/са, ұшу аппараттарын жасау үш мет беріктігімен қоса ол жеңіл б/уы к/к. Мет/рдың мех, физ, хим, технол ж/е эксплуатациялық қас/рі б/ды. Мет/рдың хим/қ қас/ріне оның сыртқы ортадағы (қышқыл, сілті, су, ылғал, ауа, газ, жоғ темп) демек корризияға (тот баспау) қарсы беріктігі жатады. Мыс, қорғасын қышқыл мен сілтілерге жоғары бекемділік көрсетсе, темір мен мыс ондай төзімді емес. Алтын мен платина суда жоғары төзімділік көрсетсе, темір, кальц ж/е магн/ді суда тот басады. Мет/рдың мех қас/рге беріктік, қаттылық, созылғыштық ж/е серпімділік жатады. Қатты денеге сырттан түсірілген күш онда кернеу мен деформация тудырады. Кернеу – түскен күштің бұйым/ң көлденең қимасы ауданына қатынасы МПа; σ= Р/Ғ. Мұнд Р – түсетін күш, Ғ – көлд қимасының ауд. Металдағы пб/ған кернеу нәт/нде деформация пб. Деф – күш түскендегі дене/ң формасы мен мөлшерінің өзгерууі. Деф серпімді (күш алынғаннан кейін бұрынғы қалпына қайта келуі) ж/е созылғыш (күш алынғ/н кейңн өзгермеуі) болып бөлінеді. Күш мөлшері асқан сайын серпімді деф созылғыш деф/ға айналып, күш әсері тым өскенде металл сынып кетеді. Беріктік – қаты дене/ң статикалық н/е динамикалық күш/р түскендегі қирамай карсылық көрсету қабілеті. Беріктікті созу, сығу, ию ж/е бұрау сияқты статикалық күш/р түсіру арқ ан/ды. Дин/қ күш түскендегі беріктік соғу тұтқырлығымен ан/ды, Дж/м². КС=А/Ғ (А – үлгіні қирауға жұмсалған жұмыс Дж, Ғ – үл/ғ тілінген ауд м2). Қаттылық – металдың ішіне басқа қаттырақ дене/ң кіруіне қарсылық жасау өабілеті. Қаттылық саны престің салмаө мһлшерін оның дақ түсірген айдынына қатынасы арқ ан/ды. НВ = Р/Ғ /кГ/мм²/ (Р – шарикке түсетін күш Н, Ғ – дақ айдыны мм2). Созылғыштық – материалдың қирамай формасы мен мөлшерінің өзгеру қабілеті. δ= (l-l0)*100%. (І – үлг/ң үзілгеннен кейінгі ұз мм, І0 – үлг/ң баст ұз мм). Серпімд – металдардың күш түскенде өз пішінін өзгертіп, күш қайтқанда бұрынғы қалпына келу қабілеті.

4.2 Мет/рды сынаудың мех/қ әд/рі. Мет/дан жасалған бөлшек/р мен конструкция/рдың жұмыс процесінде сынып, майысып қалмау үш алдын ала сынап, олардың беріктік мех/қ қас/рін ан/ды. мех/қ сынау әд/нде мет/р созу, сығу, ию, соғу, қажалу арқ сыналады. Мет/ды сығу арқ сынау: сынаудың бұл әд/нде сыналатын мет/дан бегілі өлшем б/ша параллелпипед формалы үлгіні скесіп алып, оны арнаулы преспен қысады. Сығу арқ мет/ң пластикалық қас/н, салыстырмалы қысқару же ұлғаю коэфф/рін ан/ды. Үлгі/ң биіктігінің абсолют өзгеру шамасының, бастапқы биіктігіне қатынасын оның салыстырмаолы қысқару коэфф да. Форм: δ= (h0-h)/h0*100%=∆h/h0*100%; (һ0 – үлгі/ң сынауға дейнгі биік, һ – үл/ң сынаудан кейінгі бикт.) Үлгі/ң көлденең қимасы ауданының абс өзгерісінің баст көлденің өимасы ауд/на қатынасын оның салыстырмалы ұлғаю коэфф да. Φ1=s-s0/s0*100%=∆s/s0*100%; (s0 – үл/ң сынауға дей көлденің қимасы ауд, s- үлг/ң сынаудан кей кқа). Мет/ды ию арқ сынау: санаудың бұл әд/нде мет/ң көлденең қимасының ауд дөңгелек н/е төртбұрышты болып келген үлгісін 2 тіреуіштің ортасына қойып, оған 1тіндеп баяу өсіп отыратын күш түсіру арқ оның иілуге беріктік шегі мен ең жоғары иілу биіктігін ан/ды. Мет/рды соғу арқ сынау: сынаудың бұл әд/неде мет/ң динамикалық күшке беріктігі мен әр түрлі темп/ғы морттық қас/н ан/ды. соғу арқ сынау үшін мет/дан ортасы кертілген, көлденең ұимасының формасы квадрат н/е тіктөртбұрыш болып келген беогілі өлшемді үлгі кесіп алынады. Мет/ң динамик/қ күшке беріктік қас/і оның тұтқырлығымен сипатталады. Үлгіні сындыруда істелген жұмыс кернеу аймағындағы үлгінің көдденең қимыса ауд/на қатынасын мет/ң соғу тұтқырлығы да. Мет/ды қажыту арқ сынау: мет/ң шамасы беріктік шегінен төмен, бағыты айнымалы күштің әсерінен бүлінуін оның қажығыштығы, ал мет/ң осы күшке қарсы кедергісін оның төзімлігі да. Мет/ң қажығыштық қас/н ан/у үшін одан цилиндр формалы үлгі кесіп алып, оны арнаулы маш/ға бекітіп, белгілі жылд/пен айналдыру арқ үлгіге айнымалы күш түсіреді. Түсірілген айнымалы күш/ң салдарынан үлгі белгілі айналыстан соң сынады. Қажып сынған үлгі/ң көлденең қимасының шеткі аймағы тегіс, ал орта аймағы кедірлі б/ды. сынау проц/нде айнымалы күш/ң әсерінен үлгі бетінің осал жерінде алғаш сызат пб. Ол тіндеп ұлғайып, ақырында үлгі сынады.

5 – 5.1 Мет/рды ию, соғу арқ сынау . Мет/дан жасалған бөлшек/р мен конструкция/рдың жұмыс процесінде сынып, майысып қалмау үш алдын ала сынап, олардың беріктік мех/қ қас/рін ан/ды. мех/қ сынау әд/нде мет/р созу, сығу, ию, соғу, қажалу арқ сыналады. Мет/ды ию арқ сынау: санаудың бұл әд/нде мет/ң көлденең қимасының ауд дөңгелек н/е төртбұрышты болып келген үлгісін 2 тіреуіштің ортасына қойып, оған 1тіндеп баяу өсіп отыратын күш түсіру арқ оның иілуге беріктік шегі мен ең жоғары иілу биіктігін ан/ды. Мет/рды соғу арқ сынау: сынаудың бұл әд/неде мет/ң динамикалық күшке беріктігі мен әр түрлі темп/ғы морттық қас/н ан/ды. соғу арқ сынау үшін мет/дан ортасы кертілген, көлденең ұимасының формасы квадрат н/е тіктөртбұрыш болып келген беогілі өлшемді үлгі кесіп алынады. Мет/ң динамик/қ күшке беріктік қас/і оның тұтқырлығымен сипатталады. Үлгіні сындыруда істелген жұмыс кернеу аймағындағы үлгінің көдденең қимыса ауд/на қатынасын мет/ң соғу тұтқырлығы да.

5.2 Мет/р аллотропиясы. Аллот (грек аллос – өзге, тропос - құрылым) – аллотроптық модификация н/е пішін деп аталынатын орналасу құрылымы бойынша әртүрлі 2 н/е одан да қарапайым заттарда 1 н/е нақ осы хим/қ элементтің орналасуы. Аллот/ң пб/уы қарапайым заттың молекулалық құрылымына (құрылым аллт/сы) н/е кристалдық тордағы атом н/е молекулалардың орын ауыстыруына (пішін аллт/сы) негізделеді. Табиғатта кең көлемде кездесетін метал/р арасында (U- ға дейін, Tc ж/е Pm мет/з) 28/і атмосфаралық қысымда аллот/қ пішінге ие: Li, Be, Na, Ca, Sc, Ti, Mn, Fe, Co, Sr, Y, Zr, Sn, La, Ce, Pr, Nd, Sm, Gd, Tb, Dy, Yb, Hf, Tl, Th, Pa, U. Сонымен қоса, метал/рдағы технологиялық қайта өңдеу кезінде болатын аллот/қ пішіндері де маңызды: Ti 882˚C/да, Fe 912˚C ж/е 1394˚C/да, Co 422˚C/да, Zr 863˚C/да, Sn 13˚C/жа и U 668˚C и 776˚C/да. Әдетте кейбір мет/рға ұатты күйінде әр түрлі темп аралықтарында түрлі кристалдық торлдар тән. 1 ғана мет/ң 1неше түрлі кристалдық торға ие болуы полиморфизм н/е аллот да. Суыну проц/нде темп белгілі өту темп/на жеткеннен кейін мет өзінің 1 модификациясынан 1шісіне өтеді. Темір, қалайы, марганец, кобальт, титан сияқты эл/рдың кристалдық торларының өзгеруі қатаю темп/нан төмен темп/ға дейін суытылғаннан кейін жүреді. Аллот/қ түр өзгеріс қатты күйде жүргендіктен, оны мет/ң 2ші рет кристалдануы да. Эл/рдың түр өзгерістері гректік αβγ әріптерімен белгіленеді. Мет/ң магниттік өасрінің өзгерісінің аллот/қ өзгерістеп айырмасы мынады. А) крист/қ тордың түрі өзгермейді. Б) дистерезис құбылысы байқалмайды. В) өзгеріс секірмелі түрде емес 1қалыпты жүрелі. Г) мет/ң кей1 мех/қ қас/рі өзгермейді. Мет/рдығ аллот/қ өзгерістері крист/қ тордың. Ал магниттік өзгерісі атом электрондары күйінің өзгересімен байланысы.

6-6.1 Мет/рдың физ, мех, хим, тех, эксп қас/рі. 3-3.2 – сұрақ. . Қолд/на байл мет/рға түрлі талап/р қой/ды. Мыс: кесу аспаптарын жасау үш мет/рдығ жоғары беріктілігі, қаттылығы, тозуға төзімділігі к/к б/са, ұшу аппараттарын жасау үш мет беріктігімен қоса ол жеңіл б/уы к/к. Мет/рдың мех, физ, хим, технол ж/е эксплуатациялық қас/рі б/ды. Мет/рдың хим/қ қас/ріне оның сыртқы ортадағы (қышқыл, сілті, су, ылғал, ауа, газ, жоғ темп) демек корризияға (тот баспау) қарсы беріктігі жатады. Мыс, қорғасын қышқыл мен сілтілерге жоғары бекемділік көрсетсе, темір мен мыс ондай төзімді емес. Алтын мен платина суда жоғары төзімділік көрсетсе, темір, кальц ж/е магн/ді суда тот басады. Мет/рдың мех қас/рге беріктік, қаттылық, созылғыштық ж/е серпімділік жатады. Қатты денеге сырттан түсірілген күш онда кернеу мен деформация тудырады. Кернеу – түскен күштің бұйым/ң көлденең қимасы ауданына қатынасы МПа; σ= Р/Ғ. Мұнд Р – түсетін күш, Ғ – көлд қимасының ауд. Металдағы пб/ған кернеу нәт/нде деформация пб. Деф – күш түскендегі дене/ң формасы мен мөлшерінің өзгерууі. Деф серпімді (күш алынғаннан кейін бұрынғы қалпына қайта келуі) ж/е созылғыш (күш алынғ/н кейңн өзгермеуі) болып бөлінеді. Күш мөлшері асқан сайын серпімді деф созылғыш деф/ға айналып, күш әсері тым өскенде металл сынып кетеді. Беріктік – қаты дене/ң статикалық н/е динамикалық күш/р түскендегі қирамай карсылық көрсету қабілеті. Беріктікті созу, сығу, ию ж/е бұрау сияқты статикалық күш/р түсіру арқ ан/ды. Дин/қ күш түскендегі беріктік соғу тұтқырлығымен ан/ды, Дж/м². КС=А/Ғ (А – үлгіні қирауға жұмсалған жұмыс Дж, Ғ – үл/ғ тілінген ауд м2). Қаттылық – металдың ішіне басқа қаттырақ дене/ң кіруіне қарсылық жасау өабілеті. Қаттылық саны престің салмаө мһлшерін оның дақ түсірген айдынына қатынасы арқ ан/ды. НВ = Р/Ғ /кГ/мм²/ (Р – шарикке түсетін күш Н, Ғ – дақ айдыны мм2). Созылғыштық – материалдың қирамай формасы мен мөлшерінің өзгеру қабілеті. δ= (l-l0)*100%. (І – үлг/ң үзілгеннен кейінгі ұз мм, І0 – үлг/ң баст ұз мм). Серпімд – металдардың күш түскенде өз пішінін өзгертіп, күш қайтқанда бұрынғы қалпына келу қабілеті. Физ қас/рі: мет/р мен қорытпалардың физ/қ қас/ріне балқу темп, тығыздығы, көлденің ж/е көлемді ұлғаю коэффиц/ті, электрөткізгіштігі мен жылуөткіз/і жатады. Қорытпа/рдың физ қас/рі олардың құрамы мен құрылысына байланысты б/ды. Тех қас/рі-не оның түрлі әдістермен өңделе алу қабілеті жатады (мет өңдеу станократында, соғу, штамптау, пісіру әд/рімен тек болаттарды ж/е түрлі қоспаларды өңдеуге б/ды. сұйық ағымы қасиетін құю өндірісінде болатқа қарағанда шойын көбірек иемденеді. Мет өңдеу станоктарында болат пен шойын кесу аспаптарының материалдарына байл өңделеді. Бол/рды титан-вольфрам-кобальт, шой/рды вольфрам-коб қатты қорытпалы карбидтермен өңдейді. Экспл қас-рі: олардың қатарына мет/р мен қор/рдың төменгі ж/е жоғары темп/да, радиациясы жоғ жағдай/рда жұмыс атқару қабілеті жатады. Қайсыбір механизм н/е машина болмасын оның жұмыс режимі бұзылмаса, к/к май, су, эмульсия ретімен берілсе онда оның эксп/қ қас/і төмендемейді. Мет/рдың эксп/қ қас/рін арттырудың ең маңызды шарасы ретінде конструктор/қ шешім дұрыс б/п, қолд/н мат/рдың сапасы оның жұмыс жағдайына сәйкес б/ы к/к. Дегенмен, эксп/қ қас/р қатарына мыналар жатады: ТОТ БАСПАУ, СУЫҚҚА ж/е ТӨЗІМДІЛІК, ыст/қа беріктік, антифрикциялылық. Тот баспау – қор/рдың қышқыл мен сілтілер орталығында тот баспау қабілеті. Суыққа төз/к- қор/ң 0⁰тан төмен темп/да пластикалық қас/рін жоғалтпауы. Ыстыққа төз/к – қор/ң жоғары темп/да газ орталығында тотықпауы. Ыст/қа беріктілік – қор/ң жоғары темп/да мех/қ қас/рін сақтау қабілеті. Антифрикциялық қас – 1 қор/ң жұмыс барысында 2-ші қор/мен нәт/лі жұмыс атқаруға бейімделу мүмкіншілігі.

6.2 Мет/рды сынаудың физ әд/рі. . Мет/р мен қорытпаларды физикалық әд/рмен сынау, зерттеу арқ олардың ішкі құрылымының, өзгерістер, кемшіліктерін, кризистңк нүктелерін ан/ды. Мет мен қор/ң физико-мех/қ қас/рі олардың ішкі құрылысына байл. Мет/ң ішкі құрылысының өзгеруіне байл олардың қас/рі де өзгереді. Сондықтан мет мен қор/рдың ішкі құрылысын зерттеудің практикалық мағызы зор. Рентген – құрылымдық анализі арқ мет/рдың атомдық құрылысын кристалдық торлардың түрі мен параметрлерін, фазалық құрылымы мен сан алуан ішкі кемістіктерін ан/,а б/ды. Рентген декектоскопы арқ құйма ж/е пісіру жапсарларының әр түрлі кемістікртері ан/ды. Металлограф/қ анализ макро ж/е микро ан болып 2-ге бөлінеді. Мет/р мен қор/рдың ішкі құрылысын жай көзбен қарап н/е 30есеге дейін ұлғайтып қарап зерттеу әдісін макро анализ да. Макро ан/да мет бетінің үлкен аймағы зерттелетіндіктен бұл әдіс құйма түйіршіктерінің ауд мен формасын, олардың орналасуын, деформац/ған мет талшықтары бағытын, меи/ң хим/қ 1тектілігін, ішкі құраластары мен сызаттарын ан/ға мүмкіндік береді. Мет/р мен қор/рдың микроструктурасы металлографиялық н/е электрондық микроскоптармен зерт/ді. Металлог/қ микроскоп арқ мет/ң структурасын 50-1500есеге дейін ұлғайтуға б/ды. Металдың микрострук/н зерттеу үшін биіктігі 15мм, диам 10-15 мм шамасындағы цилиндр н/е қыры 10мм куб формалы үлгі кесіп алынып, оның 1 беті өңдеудің, әр түрлі әд/рін қолд/у арқ айна сияқты жарқырағанша өңделеді. Осылайша өңделген үлгі микрошрифт да. Темірдің аллот/қ өзгеріс темп/рын оның көлемінің н/е ұз/ң өзгеруіне, яғни кедергісінің өзгерісіне (электро әдісіне) қарап ан/ға б/ды. Мет/ң ішкі құрылысының өзгерісі оның магниттік қас/н де өзгертеді. Олай болса, мет/ң магниттік қасиетін өзгеруіне қарай ішкі құрылысының өзгеруін білуге б/ды. Бұл әд/ті мет/рдың ішкі құрылысын зертт/ң магниттік әд да. Мет/рды сынаудың магниттік әдісі олардың ішіндеге қуыстар, металл емес заттар мен сызықтарды ан/ға мүмкіндік береді. Мет/рдың ішкі құрылысы ультрадыбыс арқ зерт/ді. Бұл әд б/ша мет құрылымының түйіршіктерінің көлемі мен ондағы қуыс, сызат, мет емес зат/рдың б/уы сияқты кемістіктерді ан/ға б/ды. Радиоактивті изотоп әд б/ша мет/ң диффузиясы мен құрылымдық құраушыларының орналасуын ан/ды. Бұл әд/те таңбалы атомдар қызмет атқарады.

7-7.1 мет/рдың қаттылығын ан/у. Мет/р мен қор/рдың көптеген мех/қ қас/рі бар. Мыс: беріктігі, сырттан түскен күшке шыдамдылығы, қажалуға төзімділігі, серпімділігі, салыстырмалы ұзаруы мен қысқаруы. Мет/рдың негізгі қас/рінің 1і болып олардың қаттылығы табылады. Қаттылық деп мет/ң өзінен қаттырақ дене/ң енуіне қарсылық көрсету қабілетін айтады. Машина, прибор ж/е басқа өнеркәсіптерде әр түрлі қондырғы/р, аспап/р, тб бұйым/р дайындауда мет/р мен констркуциялық мат/рдың ең басты қас/рінің бірі – қаттылығы жөніндегі мәлемет/р жиі пайд/ды. мет/ң н/е конст/қ мат/ң қаттылығы әр түрлі тәс/рмен (Бриннель, Виккерс, Роквелл)ан/ды. Бриннель тәс б/ша мат/ң қаттылық мәні шынықтырылған болат шаригін көп н/е аз жүк мөлшерімен басып енгізіп, сол күштің әсерінен үлгінің бетінде түскен дақтың ауданын 1-1іне перпенд/р 2 бағытта өлш арө ан/ды. Бұл тәс б/ша көбінесе диаметрі 2,5 ж/е 10 мм шыныөт/н болат қолд/ды. Шарикке түсірілген күш мөлшері мат/ң негізгі қас/ріне байл 3000 кг/нан 15,6мың кг/га дейін өзгеруі мүмкін. Брин тәсмен ан/ған қаттылық НВ әр/рімен белг/п, НВ = Р/Ғ кг/мм² форм/мен есептеледі (Р – шар/ке түсіріл/н күш мөлш, Ғ – үлг/ге түскен дақ (шар сегменті/ң) ауд). Шар сегменті/ң ауд мына форм/н ан/ды: Ғ= ПДһ. Һ сегментін шарик диам Д мен дақ/ң диам д арқ ан/з: һ= (Д- )/2. Сонда шар сегменті беті Ғ =0,5*ПД*(Д- ). Ал мет қаттылығы НВ = Р/Ғ= (2Р/ПД)* (Д- ^-1.. Роквелл тәс б/ша конст/қ мат/рдың қаттылыңы мет/ға диам 1,59мм шынықтырылған болат шаригін н/е бұрышы 120⁰ алмахдан жас/н конус ұштықты арнаулы күш салмағымен үлгіде алдын ала ж/е ақтық рет батыру арқ ан/ды. жалпы күш мөлшері форм: Р= Р₀-Р₁. Сыналатын мат/ң қаттылығы әлдеқайда жоғары б/са да Рокк тәс/ң көмегімен олардың қаттылық мәнін ан/ға мүмкіндік бар. Себебі, алмаз/н жас/н конус ұштық ең қатты зат. Ан/ған қаттылық өлшем/з сан, ол НКА,НКВ,НКС шкаласымен ан/ды ж/е мына форм/н ан/ды: l=(һ-һ₀)/0,02 (һ0 – алғ жүк/ң әсерінен сыналатын үлгінің денесіне енгізілген ұштық/ң тереңд, һ – жатпы -//-). Рокк әд/мен жұмсақ, жұқа ж/е өте қатты мат/рдың қат/н ан/ға толық мүмкіндік беретіндіктен, оны өнерк/р кеңінен қолд/ды. Виккерс тәс б/ша мет/р мен қор/рдың қаттылығын сынау үш тазартылған үггінің бетіне қырлы алмаз пир/ң ұшы енгізіледі. Алмаз пир ұші/ң қ-қ қырларының төбесіндегі бұр 136⁰тең б/уы к/к. НВ= Р/Ғ кг/мм 2. Бұл тәс б/ша мет/ң қатталағы оған түсірілген күш мөлшері/ң (Р) үглг/е түскен таңба бетінің ауд/на (Ғ) қатынасына тең.

7.2 Фаза/р ж/е олардың түрлері. Фаза д-з- физ/қ ж/е хим/қ 1туыстас жүйе (мет ж/е қор), онда 1 құрылыс, құрылым ж/е агрегаттық күйі б/ды. сұйық мет (қорытпа) 1 фазалы б/ды. 2 әр түрлі қоспа құрамында ж/е кристалдық құрылымындағы сұйық қор ж/е кристалл болғанда оны 2 фазалы жүйе дейді. Қортыпаларды келесі фаз/рды құрады: қатты ер, хим/қ қосылыс ж/е аралық фаза/р. Қатты ер/р дегеніміз – фаза, оның ішінде қор/ң 1 компоненті, өзі/ң кристалды торын сақтайжды, ол басқа атом/р н/е басқа компон/р ші комп/ғ ерітіндісі кристалды торында орналасады, периодтарды өзгертеді. Сонд, 2 н/е 1неше комп/тен тұратын қатты ерітінді 1 кристалды торы б/ды ж/е 1 фазалы. Қатты ер/рдің 2 түрі бар: 1) баса тұру, 2) енгізу. Баса тұру қатты ер құрылғанда комп/рдің атом ерітіндісі қатыстыру ерітіндінің жарты атомдары оның кристалды торында. Енгізу қатты ерітінді құрылғанда атом/рдың ерітінді комп/рі ерітінді кристалды торда құрылыста орн/ды. атом/р әр қуыста орналаспайды. Қатты ерітінді құрылғанда кристалды тор бүлінеді, ал периодтар өзгереді. Хим/қ қосылыс: крист/қ торларының түрлері 1-1іне ұқсамайтын ж/е торларының параметр/рінің айырмашылығы үлкен эл/р хим/қ қосылыс түзеді. Бұл қос/р қорытпа комп/рінің қатынасы белгілі мөлшерге жеткенде түзіледі. Көбінесе хим/қ қосылысты мет/р мен металлоидтар түзеді. Әдетте хим/қ қосылыстың физико-хим/қ қас/рің тіпті өзгеше болып келеді. Себебі хим/қ қосылыс нәт/нде күрделі жаңа кристалдық тор түзіледі. Мех/қ қоспа: әр түрлі кристалды торды мет/р мех/қ қоспалар құрады, ал изоморфты кезде атом диаметрі ж/е балқу темп/ң үлкен аралығы 0,59-0,85-ке дейін б/ды. бұндай торлар ұатты ер/ні құрамайды, сонымен қатар хим/қ қосылыс құрамаса, сұйық фазада атомдар ауысады, содан қор/р кристализациядан кейін тек қана кристалды таза мет/рдан тұрады. Қоспа аздаған қатты ер/рден, кристалл хим/қ қосылыстардан ж/е қатты ер/рден тұрады. Сұйық қор/р: көп мет/р сұйық кезінде 1-1інде ериді, бірақ кей1 кездерде мет/рдың ерімейтіндігі көрінеді. Егер де 2ші эл-ң саны жоғары б/са, яғни 1ші ерітіндіден аспаса, онда 1 текті сұйық ерітінді құрылады, сұраусыз компонент ерітіндісіндегідей б/ды. егер д 2ші мет/ң концентрациясы мүлдем ерітіндіден жоғары б/са, онда 2 фазалы сұйық қоспа құрылады. Темп көтерідген сайын мет/ң ерітіндісі жоғарылайды ж/е толық б/уы мүмкін.

8.1 Мет/рдың қаттылығын ан/у тәс/рі. 7.1 – сұрақ

8.2 Түсті мет/р. . Түсті металдар. Мыс- созылғыш, қақтағыш, жұмсақ, қызыл түсті металл. Балқу t-1803^о С. Мыс азот, күкірт қышқылдарда және аммиакта жақсы еріп, көкшіл ерітінді түзеді, ылғалды ауада көмір қышқыл-ң әсерінен оның бетінде жасылдау жұқа қабат п.б. Мыс металының р 8,942 г/см³. Алюминий-жеңіл, ақ күміс тәрізді металл, оның р 2,7 г/см³, балқу t 600^о С. Таза алюминий тоқты және жылуды жақсы өткізеді. Ол суық және ыстық күйінде ққысумен жақсы өңделеді. Алюминий мыстан 3 есе, темірден 2 есе жеңіл металл. Магний-жеңіл, созылғыш, ақ күміс тәрізді металл. Оның р 1,74 г/см³, беріктігі төмен осал металл. Балқу t 650. Ол Ал-ден 1,5 есе, титаннан 2 есе, темірден 5 есе жеңіл металл. Магний отта жанады. Магний қорытпа қортпалары авиация, ракета, автомобиль өндірісінде және әр түрлі оптика бұйымдарын жасауда қолданылады.Титан-ақ күміс тәрізді жарқырағыш , көркем, қиын балқитын металл, оның р 4,5 г/см³, балқу t 1690^о С. С-н аса қатты карбид түзеді. Титанға басқа қоспа қосқанда оның беріктігі, қаттылығы бірнеше есе артады. Титан металы химия өнеркәсібінде әр түрлі қорытындылар алуда және самолет пен ракета жасау өнеркәсіптерінде түрлі мақсатта қолданылады. Кадмий-майысқақ, созылғыш, жұмсақ, күміс түсті ақ металл. Оның р 8,65 г/см³, балқу t-321^о С. Кадмий металының буы және тұздары улы болып келеді, сол себептен тех-қ процесстерде тех-қ қауіпсіздік ережесін сақтау керек. Кадмий қышқылдарда нашар еріп, сілтілерде тіпті ерімейді. Мырыш металына қарағанда кадмийдің беріктігі жоғары. Берилий-жеңіл, ақсұр түсті металл, р 1,85 г/см³, балқу t 1282. Б-ң р аз болса да, оның беріктігі титан мет-на қарағанда айтарлықтай жоғары. Берилий коррозияға төзімді болғандықтан, ракета құрылысында, ядролық тех-да, авиацияда қолд. Хром-жылтыр, шыны тілетін, ақ металл. Балқу т 1520-1830, р 7619 г/см, хром металына қышқылдар ерітінділері онша әсер етпейді, ылғалды және құрғақ ауада тотықпайды. Хром меиалы ең алдымен металл өн/н өнеркәсіп-де ыстыққа төзімді болат-ды алу пр-де негізгі легірлеуші элемент б.т. Сонымен бірге әр түрлі ұйым/ды коррозиядан қорғау қаптағыш-н жасауға пайдаланады. Вольфрам-ақ күміс тәрізді, ең ауыр салмақты мет-ң бірі. Балқу t 3377, р 13,3. Ыстыққа өте төзімді, оның реңі платина металына ұқсайды. Вольфрам көбінесе күрделі түзілістер қалпына марганец, Са н/се темір тотық-н араластыруға болады. Олардың табиғатта ең көп кездесетін түрі- вольфрамит минералы, ол қаттылығы өте жоғары, жылтырауық қоңыр түсті металл. Оны радио, электроника ж/е электротехника детальдарын, әр түрлі төзімді қаттылығы мен ыстыққа беріктігі анағұрлым жоғары қорытынды дайындау үшін пайд. Молибден-жылтыр, сұр, күміс тәрізді, қиын балқитын металл. Р 10,2, балқу t 2617С . Қазіргі кезде молибден болат металын легірлеу электровакуум, электр жарық бергіш приборларын жасау және коррозияға берік қортпа-р дайындауда қолд. Ванадий-жылтыр, сұр түсті металл. Балқу t 1700С, р 6,11. В көбінесе темір, мыс, мырыш, титан, уран кен-де кездеседі. Ал таза түрінде кездеспейді. В тотығын хим-қ реакция-да тотализатор ретінде және қымбат платина мет-ң орнына қолд. В қара мет өн/н өнерк-де түрлі легірленген болат мет-н әне автомашина-р жасау үшін колд. Күміс-созылғыш, жылтыр, жақсы тапталатын, өте жұмсақ, түсті металл. Р 10,52, балқу t 96С. Күміс металы өте жылтыр болғанмен, құрғақ ауада күкірт-сутегі әсерінен күңгірт тартады. Ол жылуды және электр тоғын жақсы өткзеді. Ол тұз қышқылы мен сілтіде ерімейді, бірақ күміс күкірт қышқылында еруі біршама қиын болса, ал азот қыш-да жақсы ериді. Қазіргі кезде күміс металын зергерлік бұйым-ды дайындауда, радио және элкетроника, электротехника өнерк-де қолд. Алтын- созылғыш, жақсы қапталатын, жұмсақ сары түсті металл. Р 19032, балқу t 1063С. Алтын коррозияға өте төзімді Сәнді металл. Алтынды зергерлік бұйымдар жасауда, дәл өлшейтін прибор өндірісінде және әр түрлі бағалы қортпалар алуда қолд.

9-9.1 Қатты ерітінді/р. Фаза д-з- физ/қ ж/е хим/қ 1туыстас жүйе (мет ж/е қор), онда 1 құрылыс, құрылым ж/е агрегаттық күйі б/ды. сұйық мет (қорытпа) 1 фазалы б/ды. 2 әр түрлі қоспа құрамында ж/е кристалдық құрылымындағы сұйық қор ж/е кристалл болғанда оны 2 фазалы жүйе дейді. Қортыпаларды келесі фаз/рды құрады: қатты ер, хим/қ қосылыс ж/е аралық фаза/р. Қатты ер/р дегеніміз – фаза, оның ішінде қор/ң 1 компоненті, өзі/ң кристалды торын сақтайжды, ол басқа атом/р н/е басқа компон/р ші комп/ғ ерітіндісі кристалды торында орналасады, периодтарды өзгертеді. Сонд, 2 н/е 1неше комп/тен тұратын қатты ерітінді 1 кристалды торы б/ды ж/е 1 фазалы. Қатты ер/рдің 2 түрі бар: 1) баса тұру, 2) енгізу. Баса тұру қатты ер құрылғанда комп/рдің атом ерітіндісі қатыстыру ерітіндінің жарты атомдары оның кристалды торында. Енгізу қатты ерітінді құрылғанда атом/рдың ерітінді комп/рі ерітінді кристалды торда құрылыста орн/ды. атом/р әр қуыста орналаспайды. Қатты ерітінді құрылғанда кристалды тор бүлінеді, ал периодтар өзгереді.

9.2 Темір ж/е оның қор/ры. Темір-ақ түсті, жылтыр түрі бар, кесу және қысу тәсілдерін оңай өңдеуге болатын металл. Оның р 7,8 г/см³, балқу t 1593^о С. Темір таза күйінде беріктігі кем, морт сынғыш металл. Болат-құрамындағы 2,14% көміртегі және басқа элементтері бар қортпа. Болаттың р 7,7-7,9 г/см³. Болат металдарын өндірісте қолдану ретінде қарай әр түрлі класқа бөлуге б/ды (консрук легірл, көмертекті, сап, қалыпт сап, ерекше сап). Көмірт/і бол/рдың т-т күй жағдайы порттарында құрылым/қ қоспалар құрастырушысына цементит, феррит, аустенит, перлит жатады. Цементит – тем-көм/і қор/ң ең қатты бөлігі ж/е мөлшерінде 4,3 % көмірт б/ды. Феррит – көм/ң α темірдегі қатты ер/сі. Бөлме темп/нда көм/ң α тем/гі ерігіштігі 0,006 %-ке теңғ ал қызу темп жоғарылаған сайын оның ерігіштігі едәуір артады Аустенит – көм/ң γ тем/гі ұатты ер/сі ж/е темір карбидінің күй диаг/нда ең көп орынға ие болатын құрылымдық құрсат/шы. Перлит – эвтектоидты болат құр/нда 0,8 көм/ң мөлшері бар аустенитті баяу салқындатып, оның темп/н 727С/қа дейін төмендеткенде түзілетін цементит пен ферриттің мех/қ қоспасы. Шойын- құрамында С-ң мөлшері 2,14%-тен артық болатын темір қортпалары. Шойын өте морт сынғыш, болаттан қатты, созымталдығымен ерекшеленеді және омырылғыш металл болып келеді. Шойынды соғу, созу, кесу тәсіл-н өңдеу өте қиын, сол себептен құйма әдісімен алады. Шойынның р 7,8 г/см³. Егер шойын-ң құрамындағы С бос графит түрінде кристалданса, оны сұр шойын д.а, себебі омырылған жері сұр болады. Егер де шойынның құрамындағы С цементит түрінде қалыптасса, оны ақ шойын д.а, себебі омырылып сынған жері ақшыл болады. Өндірісте жиі кездесетін сұр шойын-ң бір түрі-беріктігі жоғары шойын, оған қосымша заттар қосады. Ол қосымша заттар шойынның құрылымын майдалап жұмыр домалақ шар сияқты түрге айналдырады. Шойынның төртінші түрі-созылғыш шойын. Ол-созымталдығы анағұрлым артық, қызулық өңдеуге ықтимал шойындар.

10-10.1 Хим/қ қосылыс (күй диаг, цементит). Темір – т карбиді/ң күй диаграммасы. Т-көм/і қорытпаларында баяу суыту процесінде пб/н құрылымдық өзгерістерді жүйелеп түсіндіреді. Т-көм қорытпа/рдың бастапқы крист/уы оның күй диаг/ң АСД (ликвидус) ж/е АЕСҒ (солидус) сызықтарына сәйкес темп аралығында қалыптасқан. Ал қор/рдың ұатты күйңнде белгілі 1 темп/да қайта қалыптасқан, ішкі құрылысының өзнеруіне байл қосымша ІІ қайтара крист/уы байқалады. Бұл өзгерістер темп/ғ төмендеуіне сәйкес көміртек/ң аустенит пен феррит құрылымдық бөліктерінде ерігіштігі айнымалы б/уына ж/е темір/ң аллот/қ 1 құрылым түріне түрлену проц/ріне байл б/ды. Қор/рдың ІІ қайтара крист/уы GSE ж/е PSK сыз/рына сәйкес ан/ды. жалпы т-т карбидінің күй диаг/сы 2 топқа бөлінеді: 1-топ – бол/р (олардағы көм мөлш 2,14 %), 2-топ – шой/р (көм/ң мөлш 2,14-6,67%). Көмірт/і бол/рдың т-т күй жағдайы порттарында құрылым/қ қоспалар құрастырушысына цементит, феррит, аустенит, перлит жатады. Цементит – тем-көм/і қор/ң ең қатты бөлігі ж/е мөлшерінде 4,3 % -тен көп көмірт қоспалары (СД сыз/нан төмен) крист/ған кезде баст цем І цем (ЦІ) пб, яғни крист/у проц/нде сұйық қор/дан тікелей түзілген цем құрылымдық құраст/ң алғ (ЦІ) цем да. Цем құрылым/қ бөлігі алғ (ЦІ), ІІ (ЦІІ) ж/е ІІІ (ЦІІІ) цем д ажыратылады. Мөлш/нда 0,8 – тен көп көм тар 727С – 1147С темп ар/нда қорытпа/рдың қайта крист/у кезінде цем/ң ІІ реттік құрылым/қ бөлігі (ЦІІ) түз/ді. Мөлш/нде 0,01-0,02 проц көмірт бар ферриттен 727С мен бөлме темп арал/нда цем қорытпа/рында (қайта крист/у нәт/нде ) ІІІ рет/к цем түзіледі. Егер тем-көм/ті қор/рда көмірт/ң мөлшері көп б/са, олардың созылғыштығы 1қатар кеміп, қаттылығы артады. Сонд, құр/нда айтарлықтай цем мөлш бар тем-көм қорытпа/р штамптау, созу, домалатып слзу әд/рімен жаөсы өңделмейды.

10.2 Темір-көм қорыт/ң күй диагр/сы. Басы 10.1 – сұрақта. Феррит – көм/ң α темірдегі қатты ер/сі. Бөлме темп/нда көм/ң α тем/гі ерігіштігі 0,006 %-ке теңғ ал қызу темп жоғарылаған сайын оның ерігіштігі едәуір артады . Мыс: 727С т/д ф/гі көм мқлш 0,025 %-ке дейін жетеді. Егер таза темірдегі фер/ң құрылымдық бөлігін микроскоп арқ зерттесек, оның ұүр/нда көлемі әр түрлі 1ыңғай бейімделіп, тектескен түйірлер бар екенін көруге б/ды, ал көм бол/р фер-цем қоспасынан тұрады. Фер көм/і қор/рдың ең жұмсақ, созымталдығы жоғары құрылым/ң бөлігі бс. Аустенит – көм/ң γ тем/гі қатты ер/сі, егер тем-көм/і қор/рдың темп/н 911С-дан жоғарылатсақ, оның 1 аллотропия/қ күйден ІІ формасына ауысатынын көруге б/ды. Темір карбидінің күй диаг/нда ең көп орынға ие болатын құрылымдық құрсат/шы, сонымен қатар құр/ғы көм мөлш ерігіштігі өзгергенімен (1147С-да 2,14-ке жетсе), ауст құрастырушысы/ң созылғыштық қас/рі айтарлықтай өзгерістерге ұшырамайды. Перлит – эвтектоидты болат құр/нда 0,8 көм/ң мөлшері бар аустенитті баяу салқындатып, оның темп/н 727С/қа дейін төмендеткенде түзілетін цементит пен ферриттің мех/қ қоспасыПер эытектойды бол болып сан/ды. олардың құрастырушысы тек пер/тен тұрады. Ал темір/ң құр/ғы көмірт/ң мқлш 0,8-ден көп б/са ондай қор/р эытектойдтан кейінгі болат/р да. Бл қор/рдығ негізгі құраушылары перлит пен цем бт. Егер қүр/ғы көміртегі мөлш 0,8-ден кем б/са, ондай болат/рды эвтектойдка дейінгі болат/р да. Эвтектойдқа дей бол/рдығ құраст/сы феррит пен перлиттен тұрады, қаттылығы онша жоғары емес, созымтал бк. Эвтектойдқа дейінгі болат/рда көміртегінің мөлш анағңрлым кемиді. Тем –көм/і қор/ң күй диаг/нда фер пен пел/ті қанша орынға ие болу арақатынасы б/ша бол/рдағы көмірт/ң мөлш/н есептеп ан/ға б/ды.

11-11.1 Шойын/р – құр/нда көм/ң мөлшері 2,14% -тен артық болатны темір қор/ры. Ш өте морт, болаттан қатты, созымталдығымен ерекшеленетін ж/е омырыдғыш мет бк. Ш/ды созу, соғу, кесу тәс/рімен қңд өте қиын. Сол себепті ш/нан жасалған бұйымдар әдетте құйма әд/рінен алынады. Тығ 7,8 г/см3. (14-14.1 – сұрақ)Ш кристалдары арасындағы көмірт/ң шоғырланған ерітіндісі оларға қосымша кернеу туғызып, шойын металының қаттылығын арттырады. Мұндағы ерітіндіге кірмеген ш/ғы көмірт мөлшері темір мен көмірт/ң хим/қ қосындысы – цем н/е бос графит түрінде б/ды. егер ш/ң құр/ғы көм бос графит түрінде кристалданса, оны сұр ш да. Себебі, оның омырылған сынған жері сұр б/ды. сұр ш/рды ң белг/уі: СЧ10,СЧ15,СЧ25 ж/е тсс. Сұр ш құр/ғы көмірт/ң мөлш темірмен хим/қ қоспа түзіп, поастикалыө түрде б/ды. Құрылымдық бөлігіндегі қорытпа құрастырушысы феррит пен пласт/қ графит (феррит-перлитті сш), перлит пен пласт графит (перлитті сш) б/ы мүмкін. Егер де ш/ң құр/ғы көмірт цем түрінде қалыптасса, оны ақ ш да. Себебі, омырылып сынған жері ақшыл б/ды. Ақ ш сұр ш/ға қарағанда қатты келеді, өйткені цем құрастырушысының қаттылығы жоғары. Ақ ш құр/ғы көмірт мөлшері темір мен хим/қ қосылыс цем түрінде н/е басқа карбид түрлерін түзеп кездеседі, яғни ақ ш құр/ғы көмірт темірмен бірлесіп цементит түрінде б/ды. Ақ ш/ң құрылымдық бөлігіндегі қорытпа құрастырушысы ледебурит пен цем б/уы мүмкін. Ақ ш/р морт омырылғыш б/ды, сонд/н олар маш жасау өнерк/нде өте аз қолд/ды. Өнерк/те жиі кездесетін сұр ш/ң 1 түрі – беріктігі жоғары ш, оған қосымша зат/р (модификатор/р) косады. Ол қосымша з/р ш/ң құрамын майдалап, жұмыр домалақ шар сияқты түрге айналдырады. Қосылған қосымша з/р әсеріне құрылымы майда түйіршіктерден қалыптасқан бұл ш/ң беріктігі басқа марка/ры ш/мен салыстырғанда өте жоғары б/ды. Бш/ң жоғары ш/қ құрылымындағы графит шар тәрізді б/ды. Құрылысы келесідей б/ды: феррит пен шар тәрізді графит (фер-пер бш), пер пен шар тәр гр (пер бш). ВЧ35,ВЧ40,ВЧ80 ж/е тсс. Ш/рдың 4-ші түрі созылғаш ш. Құр/ғы граф жапалақ қар тәр б/ды. Ол созылғыштығы анағұрлам артық, қызулық өңдеуге ықтимал ш/р. Созылған ш/ды алу үш ақ ш/рды белгілі технол/қ тәртіппен қызулық өңдеуден өткізіледі. Қызулық өңдеу проц/і кезінде ақ ш құрамындағы темір/ң бос графит түрінде қалыптасады, шғы графиттің ұзындығынан әлдеқайда үлкен қысқа келеді. Қызулық өңдеу арқ алынған созылғыг ш/ң беріктігі сұр ш/р мен беріктігі жоғарымодификацияланған ш/рдың механикалық қас/рігің аралығында орн/ды. құрылысы келесідей б/ды: фер/ті, фер-пер құрылымдық құраст/р. Созылғаш ш/рдың белг/уі КЧ-38-8, КЧ 37-12, КЧ 50-4 ж/е тсс. Созылғыш, сұр, беріктігі жоғары ш/р әсіресе ауыр машина жасайтынғ әдетте ж/е тб өнерк/рде кеңінен қолд/ды. Ыстыққа төзімді ЧХ2, ЧХ3 маркалы легірленген ш/рды агломерациялық машина колесниктерін, хим/ө жабдыөтарын контакты аппараттарын, 600С (ЧХ2) ж/е 700С (ЧХ3) жұмыс істейтін турбокомпрессорлар жасау үшін қолд/ды. ыстыққа төзімді ш ЧХ16, ЧЮХШ ж/е ЧЮ7Х2 900С темп/ға шыдайды, соған байланысты одан пеш арматурасын, станок прокат роликтерін, шыны өндірісіндегі пресс формалары жасалады. Антифрикциялы ш/р қор/р ретінде (сұр, жоғары беріктік, соғымды ш/р) қолд/ды. Антиф ш/рды легірлеу үшін хром, мыс, никель, титан пайд/ды. легірленген ш/рдың маркалануы болаттың маркалануы сияқты.

11.2 Шой/ң құр ж/е түр/рі. Түрлері – 11.1 – сұрақта. Ш/ң құр/ы: Ледебурит – құр/нды 4,3% көмірт бар 1147С темп/да баст цем пен аустенит құрылым/қ бөліктерінің крист/уынан пб/н эвтектикалық қорытпа. Темір корбиді/ң күй диаг/нан 1147С-727С темп арасында ледебурит аустенит пен цем/н құр/ды. Көмірт/ң мөлшері әрдайым тұрақты (4,3%). Лед/гі көм/і мөлш басқа өоспалардан көп болғандықтан оның морттылығы мен қаттылығы жоғары бк. Құр/нда 2,14-6,67 % дейін көмірт бар темір – көм/ті қорытпа/рды шойын да. Егер көмірт мөлшері 4,3% б/са, ондай қор/р эвтектикалық ш/р да. Егер қор/р құр/нда көмір мөлш 4,3-дан кем болса, эвтектикаға дейінгі, 4,3-дан артық б/са эвтектикадан кейінгі ш/р да. Бұл ш/р өздерінің микроқұрылымдық бөліктерінің түріне ж/е жеке графиттің тұлға құр/на байл ақ, сұр, модификац, соз ш/р бб.

12-12.1 Легірлеген шой/р. Легірленген эл/р ш/ң мет/қ негізіне, көлеміне ж/е графитті сипатына әсер етеді. Белгілену тәуелділігіне байланысты легірленген ш/рды төзімі, антифрикациялы, ыстыққа төзімді, коррозияға төзімді деп бөледі. Никельмен (3,5-50проц), хроммен (0,8проц) легірленген төзімді ш/рды абразивті ортада жұмыс жасайтын бөлшектер дайындауда қолд/ды. титан, мыс, ванадий, молибден қосылған ш/р жағылу мателиалдарсыз үйкелісте төзімді б/ды. оларды автомобильдің тезеуіш барабандарын, цилиндр гильзаларын ж/е тб дайындау үшін қолд/ды. ұнтақтау жабдықтарын жасау үшін ЧХ9Н5, ЧХ16М2, ЧХ22, ЧХ28Д2 маркалы жоғары хромды ш/ді пайдаланады. Ыстыққа төзімді ЧХ2, ЧХ3 маркалы легірленген ш/рды агломерациялық машина колесниктерін, хим/ө жабдыөтарын контакты аппараттарын, 600С (ЧХ2) ж/е 700С (ЧХ3) жұмыс істейтін турбокомпрессорлар жасау үшін қолд/ды. ыстыққа төзімді ш ЧХ16, ЧЮХШ ж/е ЧЮ7Х2 900С темп/ға шыдайды, соған байланысты одан пеш арматурасын, станок прокат роликтерін, шыны өндірісіндегі пресс формалары жасалады. Антифрикциялы ш/р қор/р ретінде (сұр, жоғары беріктік, соғымды ш/р) қолд/ды. Антиф ш/рды легірлеу үшін хром, мыс, никель, титан пайд/ды. легірленген ш/рдың маркалануы болаттың маркалануы сияқты.

12.2 Пайдалы ж/е зиянды қос/р. Бол/рдың құрылымы ж/е қас/рі көбінесе көміртегінің мөлшеріне ж/е зиянды қосылыстарға байланысты б/ды. бол/рдың зиянды қосылыстары ол марганец, кремний, фосфор, күкірт ж/е газдар – оттегі, сутегі б/ді. Техникалық бол/рда (Мn) мөлшері 0,8проц жоғары емес, (Si) 0,5проц жоғары емес, (P ж/е S) 0,05проц жоғары емес, Пайдалы қосылыстар деп марганец пен кремнийді санайды. Марганецті болатта қышқылдату ретінде қосады, әсіресе темірдегі зиянды қышқылды жою үшін: Mn+FeO=MnO+Fe. Одан басқа ол күкірттің зиянды қосылыстарын байланыстырады, ол бол/ң беріктігін жоғарылатады, оның пластикасын төмендетпей, жоғары темп/да (қызуға беріктік), мортты жояд. Кремний бол/ғқа қышқылдаут үшін қосады. Ол болаттың аққыштық шегін жоғарылатады, суық қысыммен өңдеу қасиетін төмендетеді, сонд, бол/рды штамптау кезінде кремний мөлшерін азайтады. Фосфор ж/е күкәрт зиянды қос/р. Фосфор созымдылықты азайтады же бол/ң сызаттануын жоғарылатады. Сонд она азайтуға тырмысады (0,025-0,045прой). Анда- санда оны жезге қосқанда, оның пайдасы бар, өйткені кесу арқ өңделгенде жеңіл б/жы ж/е коррозияға төзімділігі жақсарады. Күкірт болатта сульфид ретінде б/ды. ол темірмен эвтектика құрады, балқу темп 988С. Эвтектика бидайдың шекарасанда орн/ды ж/е темп аралығында болатты морт қылады, ыстық қысым арқ өңдегенде (ЭВТЕКТИКА БАЛҚИДЫ, БИДАЙ АРАСЫНДАҒЫ БАЙЛАНЫС ӘЛСІРЕЙДІ). Марганец қосқанда темір сульфиді созымды марганец сульфидіне ауысады, балқу темп 1620С. Күкірт бол/ң соққы тұтқырлығын, созымталдығын, шек шыдамждылығын, пісіруін ж/е коррозияға төзімділігін азайтады. Руданы балқытқанда күкірт болатқа түседі ж/е металл пешті газдармен байланыстырады. Азот ж/е оттегі болатта мортты оксид ж/е нитрид түрінде болады н/е бос түрінде орналасады. Бұл эл/р бол/ң суықта сынғыштығын жоғарылатады ж/е шек шыдамдылығын азайтады. Азоттың жоғары құрамы бол/ң деформациялық ескертуін шақырады, өйткені азот дислокация жүрісіне бөгет етеді ж/е созымдылығын азайтады. Сутегі қатты ерітіндіде н/е тесікті б/ды ж/е қатты морттайды. Құрамында ол жоғары болғанда «флокен» пб/ды. жарылған овал формасы, оның сынған жерінде дақ бар. Оның пб/уы металдың ішкі жарылуының негізі б/ды.

13-13.1 Фаза/р, түрлері. Фаза д-з- физ/қ ж/е хим/қ 1туыстас жүйе (мет ж/е қор), онда 1 құрылыс, құрылым ж/е агрегаттық күйі б/ды. сұйық мет (қорытпа) 1 фазалы б/ды. 2 әр түрлі қоспа құрамында ж/е кристалдық құрылымындағы сұйық қор ж/е кристалл болғанда оны 2 фазалы жүйе дейді. Қортыпаларды келесі фаз/рды құрады: қатты ер, хим/қ қосылыс ж/е аралық фаза/р. Қатты ер/р дегеніміз – фаза, оның ішінде қор/ң 1 компоненті, өзі/ң кристалды торын сақтайжды, ол басқа атом/р н/е басқа компон/р ші комп/ғ ерітіндісі кристалды торында орналасады, периодтарды өзгертеді. Сонд, 2 н/е 1неше комп/тен тұратын қатты ерітінді 1 кристалды торы б/ды ж/е 1 фазалы. Қатты ер/рдің 2 түрі бар: 1) баса тұру, 2) енгізу. Баса тұру қатты ер құрылғанда комп/рдің атом ерітіндісі қатыстыру ерітіндінің жарты атомдары оның кристалды торында. Енгізу қатты ерітінді құрылғанда атом/рдың ерітінді комп/рі ерітінді кристалды торда құрылыста орн/ды. атом/р әр қуыста орналаспайды. Қатты ерітінді құрылғанда кристалды тор бүлінеді, ал периодтар өзгереді. Хим/қ қосылыс: крист/қ торларының түрлері 1-1іне ұқсамайтын ж/е торларының параметр/рінің айырмашылығы үлкен эл/р хим/қ қосылыс түзеді. Бұл қос/р қорытпа комп/рінің қатынасы белгілі мөлшерге жеткенде түзіледі. Көбінесе хим/қ қосылысты мет/р мен металлоидтар түзеді. Әдетте хим/қ қосылыстың физико-хим/қ қас/рің тіпті өзгеше болып келеді. Себебі хим/қ қосылыс нәт/нде күрделі жаңа кристалдық тор түзіледі. Мех/қ қоспа: әр түрлі кристалды торды мет/р мех/қ қоспалар құрады, ал изоморфты кезде атом диаметрі ж/е балқу темп/ң үлкен аралығы 0,59-0,85-ке дейін б/ды. бұндай торлар ұатты ер/ні құрамайды, сонымен қатар хим/қ қосылыс құрамаса, сұйық фазада атомдар ауысады, содан қор/р кристализациядан кейін тек қана кристалды таза мет/рдан тұрады. Қоспа аздаған қатты ер/рден, кристалл хим/қ қосылыстардан ж/е қатты ер/рден тұрады. Сұйық қор/р: көп мет/р сұйық кезінде 1-1інде ериді, бірақ кей1 кездерде мет/рдың ерімейтіндігі көрінеді. Егер де 2ші эл-ң саны жоғары б/са, яғни 1ші ерітіндіден аспаса, онда 1 текті сұйық ерітінді құрылады, сұраусыз компонент ерітіндісіндегідей б/ды. егер д 2ші мет/ң концентрациясы мүлдем ерітіндіден жоғары б/са, онда 2 фазалы сұйық қоспа құрылады. Темп көтерідген сайын мет/ң ерітіндісі жоғарылайды ж/е толық б/уы мүмкін.

13.2 МЕСТ б/ша шой/рдың марка/ры. Шойын/р – құр/нда көм/ң мөлшері 2,14% -тен артық болатны темір қор/ры. Ш өте морт, болаттан қатты, созымталдығымен ерекшеленетін ж/е омырыдғыш мет бк. Ш/ды созу, соғу, кесу тәс/рімен қңд өте қиын. Сол себепті ш/нан жасалған бұйымдар әдетте құйма әд/рінен алынады. Тығ 7,8 г/см3. (14-14.1 – сұрақ)Ш кристалдары арасындағы көмірт/ң шоғырланған ерітіндісі оларға қосымша кернеу туғызып, шойын металының қаттылығын арттырады. Мұндағы ерітіндіге кірмеген ш/ғы көмірт мөлшері темір мен көмірт/ң хим/қ қосындысы – цем н/е бос графит түрінде б/ды. егер ш/ң құр/ғы көм бос графит түрінде кристалданса, оны сұр ш да. Себебі, оның омырылған сынған жері сұр б/ды. сұр ш/рды ң белг/уі: СЧ10,СЧ15,СЧ25 ж/е тсс. Сұр ш құр/ғы көмірт/ң мөлш темірмен хим/қ қоспа түзіп, поастикалыө түрде б/ды. Құрылымдық бөлігіндегі қорытпа құрастырушысы феррит пен пласт/қ графит (феррит-перлитті сш), перлит пен пласт графит (перлитті сш) б/ы мүмкін. Егер де ш/ң құр/ғы көмірт цем түрінде қалыптасса, оны ақ ш да. Себебі, омырылып сынған жері ақшыл б/ды. Ақ ш сұр ш/ға қарағанда қатты келеді, өйткені цем құрастырушысының қаттылығы жоғары. Ақ ш құр/ғы көмірт мөлшері темір мен хим/қ қосылыс цем түрінде н/е басқа карбид түрлерін түзеп кездеседі, яғни ақ ш құр/ғы көмірт темірмен бірлесіп цементит түрінде б/ды. Ақ ш/ң құрылымдық бөлігіндегі қорытпа құрастырушысы ледебурит пен цем б/уы мүмкін. Ақ ш/р морт омырылғыш б/ды, сонд/н олар маш жасау өнерк/нде өте аз қолд/ды. Өнерк/те жиі кездесетін сұр ш/ң 1 түрі – беріктігі жоғары ш, оған қосымша зат/р (модификатор/р) косады. Ол қосымша з/р ш/ң құрамын майдалап, жұмыр домалақ шар сияқты түрге айналдырады. Қосылған қосымша з/р әсеріне құрылымы майда түйіршіктерден қалыптасқан бұл ш/ң беріктігі басқа марка/ры ш/мен салыстырғанда өте жоғары б/ды. Бш/ң жоғары ш/қ құрылымындағы графит шар тәрізді б/ды. Құрылысы келесідей б/ды: феррит пен шар тәрізді графит (фер-пер бш), пер пен шар тәр гр (пер бш). ВЧ35,ВЧ40,ВЧ80 ж/е тсс. Ш/рдың 4-ші түрі созылғаш ш. Құр/ғы граф жапалақ қар тәр б/ды. Ол созылғыштығы анағұрлам артық, қызулық өңдеуге ықтимал ш/р. Созылған ш/ды алу үш ақ ш/рды белгілі технол/қ тәртіппен қызулық өңдеуден өткізіледі. Қызулық өңдеу проц/і кезінде ақ ш құрамындағы темір/ң бос графит түрінде қалыптасады, шғы графиттің ұзындығынан әлдеқайда үлкен қысқа келеді. Қызулық өңдеу арқ алынған созылғыг ш/ң беріктігі сұр ш/р мен беріктігі жоғарымодификацияланған ш/рдың механикалық қас/рігің аралығында орн/ды. құрылысы келесідей б/ды: фер/ті, фер-пер құрылымдық құраст/р. Созылғаш ш/рдың белг/уі КЧ-38-8, КЧ 37-12, КЧ 50-4 ж/е тсс. Созылғыш, сұр, беріктігі жоғары ш/р әсіресе ауыр машина жасайтынғ әдетте ж/е тб өнерк/рде кеңінен қолд/ды. Ыстыққа төзімді ЧХ2, ЧХ3 маркалы легірленген ш/рды агломерациялық машина колесниктерін, хим/ө жабдыөтарын контакты аппараттарын, 600С (ЧХ2) ж/е 700С (ЧХ3) жұмыс істейтін турбокомпрессорлар жасау үшін қолд/ды. ыстыққа төзімді ш ЧХ16, ЧЮХШ ж/е ЧЮ7Х2 900С темп/ға шыдайды, соған байланысты одан пеш арматурасын, станок прокат роликтерін, шыны өндірісіндегі пресс формалары жасалады. Антифрикциялы ш/р қор/р ретінде (сұр, жоғары беріктік, соғымды ш/р) қолд/ды. Антиф ш/рды легірлеу үшін хром, мыс, никель, титан пайд/ды. легірленген ш/рдың маркалануы болаттың маркалануы сияқты. Сапасына қарай шой/рды Ч0-Ч6 деп белг/ді. Сан өскен сайын, көміртегінің құр/ы артқан сайын ш/ң беріктік қас/ді де арта түседі. Ш кристалдары арасындағы көмірт/ң шоғырланған ерітіндісі оларға қосымша кернеу туғызып, шойын металының қаттылығын арттырады. 11-11.1 - сұрақта

14-14.1 Болат/рдың құрылымы ж/е қос/ры. Көмірт/і бол/рдың т-т күй жағдайы порттарында құрылым/қ қоспалар құрастырушысына цементит, феррит, аустенит, перлит жатады. Цементит – тем-көм/і қор/ң ең қатты бөлігі ж/е мөлшерінде 4,3 % -тен көп көмірт қоспалары (СД сыз/нан төмен) крист/ған кезде баст цем І цем (ЦІ) пб, яғни крист/у проц/нде сұйық қор/дан тікелей түзілген цем құрылымдық құраст/ң алғ (ЦІ) цем да. Цем құрылым/қ бөлігі алғ (ЦІ), ІІ (ЦІІ) ж/е ІІІ (ЦІІІ) цем д ажыратылады. Мөлш/нда 0,8 – тен көп көм тар 727С – 1147С темп ар/нда қорытпа/рдың қайта крист/у кезінде цем/ң ІІ реттік құрылым/қ бөлігі (ЦІІ) түз/ді. Мөлш/нде 0,01-0,02 проц көмірт бар ферриттен 727С мен бөлме темп арал/нда цем қорытпа/рында (қайта крист/у нәт/нде ) ІІІ рет/к цем түзіледі. Егер тем-көм/ті қор/рда көмірт/ң мөлшері көп б/са, олардың созылғыштығы 1қатар кеміп, қаттылығы артады. Сонд, құр/нда айтарлықтай цем мөлш бар тем-көм қорытпа/р штамптау, созу, домалатып слзу әд/рімен жаөсы өңделмейды. Феррит – көм/ң α темірдегі қатты ер/сі. Бөлме темп/нда көм/ң α тем/гі ерігіштігі 0,006 %-ке теңғ ал қызу темп жоғарылаған сайын оның ерігіштігі едәуір артады . Мыс: 727С т/д ф/гі көм мқлш 0,025 %-ке дейін жетеді. Егер таза темірдегі фер/ң құрылымдық бөлігін микроскоп арқ зерттесек, оның ұүр/нда көлемі әр түрлі 1ыңғай бейімделіп, тектескен түйірлер бар екенін көруге б/ды, ал көм бол/р фер-цем қоспасынан тұрады. Фер көм/і қор/рдың ең жұмсақ, созымталдығы жоғары құрылым/ң бөлігі бс. Аустенит – көм/ң γ тем/гі қатты ер/сі, егер тем-көм/і қор/рдың темп/н 911С-дан жоғарылатсақ, оның 1 аллотропия/қ күйден ІІ формасына ауысатынын көруге б/ды. Темір карбидінің күй диаг/нда ең көп орынға ие болатын құрылымдық құрсат/шы, сонымен қатар құр/ғы көм мөлш ерігіштігі өзгергенімен (1147С-да 2,14-ке жетсе), ауст құрастырушысы/ң созылғыштық қас/рі айтарлықтай өзгерістерге ұшырамайды. Перлит – эвтектоидты болат құр/нда 0,8 көм/ң мөлшері бар аустенитті баяу салқындатып, оның темп/н 727С/қа дейін төмендеткенде түзілетін цементит пен ферриттің мех/қ қоспасыПер эытектойды бол болып сан/ды. олардың құрастырушысы тек пер/тен тұрады. Ал темір/ң құр/ғы көмірт/ң мқлш 0,8-ден көп б/са ондай қор/р эытектойдтан кейінгі болат/р да. Бл қор/рдығ негізгі құраушылары перлит пен цем бт. Егер қүр/ғы көміртегі мөлш 0,8-ден кем б/са, ондай болат/рды эвтектойдка дейінгі болат/р да. Эвтектойдқа дей бол/рдығ құраст/сы феррит пен перлиттен тұрады, қаттылығы онша жоғары емес, созымтал бк. Эвтектойдқа дейінгі болат/рда көміртегінің мөлш анағңрлым кемиді. Тем –көм/і қор/ң күй диаг/нда фер пен пел/ті қанша орынға ие болу арақатынасы б/ша бол/рдағы көмірт/ң мөлш/н есептеп ан/ға б/ды.