42. Электр станцияларынын бiрiншi тiзбегiндегi аппараттар. Олардын топка болiнуi. Мысал келтiрiнiз.

Кернеуі 1000 В-тан жоғары кондырғыларда қолданатын электр аппараттары. Оларға мыналар жатады: 1. Коммутациялык аппараттар: айырғыштар, жүктемені ажыраткыштар, ажыраткыштар, балқыма сактандырғыштар, кыска тұйықтағыштар, бөлшектеуіштер. 2. Өлшеуіштік аппараітар: кернеу трансформаторы, кернеуді бөлетін сыйымдылық, ток трансформаторы. 3. Тоқты шектеуші aппapaттap: реакторлар, тоқты шектеуші кұрылғылар. Жоғары кернеулі ажыратқыштар - электр қондырғылардағы негізгі коммутациялық аппараттардың бірі. Ажыратқыштардың негізгі атқаратын жұмысы - электр тізбегіндегі жүкті кез келген режімде косу немесе ажырату (қалыпты режім, аппаттық режім, қысқа тұйықталу тоғын ажырату, т.б.).Жогары кернеулі ажыраткыштарға койылатын жалпы талаптар:- электр тізбегін сенімді ажырату; - ажырату куатының жеткіліктілігі;-тізбекті тез ажырату; -қайта қосу автоматын (АПВ) ажыратқыштардың құралымында қолдану; - әрбір фазаны бөлек басқаратын мүмкіндігінің болуы (кернеуі 110 кВ және одан да жоғары ажыратқыштар үшін); - жарылудан және өрттен қауіпсіздендіру; - құралымының қарапайымдылығы; -пайдалануға ыңғайлылығы; мөлшері, салмағының аздығы; монтаж жасаудың қарапайымдылығы; - жұмыс істегенде шудың болмауы. Электр тізбегін ажырату уақытына байланысты барлық ажыратқыштар (кернеуі 10ОО В-тан жоғары) екіге бөлінеді: 1. Электр тізбегін тез ажырата алмайтын ажыратқыштар (не быстродействующие). Олардың тізбекті ажырату уакыты:t _{мен.уақ} = 0,1- 0,5 с; t _тол.aж= 0,15-0,25 с; Электр тізбегін тез ажырата алатын ажыратқыштар (быстродействующие), Олардын уақыты: t _{мен.уақ} = 0,03- 0,05 с; t _тол.aж = 0,05-0,08 с; Ажыратқыштармен тізбекті тез косу мен ажыратудьщ улкен маңызы бар, Мысалы: ажыратқыштардың тізбекке қосылған кездегі параметрі: U_ном=110 кВ, I_аж=15 кА, U_дог=5 кВ, t=0,02 с. Осы ажыраткышпен тізбекті ажыратканда бір периодқа тећ уақытта болшетін энергияныћ шамасы тљмендегідей болады:A= I_аж* U_дог*t =15*5*0,02=1,5 МВт, (4.33). Егерде тізбекті тез сөндірмесек жоғарыда көрсетілген энергия (1,5 МВт с) ажыраткьшты тез уақытта істен шығарады. Сондыктан, ажыратқыштарда арнайы доғаны сљндіретін камералар колданылады (4.26-сурет).

43. Коммутациялык аппараттардын жетектерi. Олардын турлерi. Ерекшелiктерi. Ондiрiсте пайдалануы. Мысал келтiрiнiз.

Жогары кернеулі ажыратқыштарынын жетектері Жетектер ажыратқыштарды қосуға, қосылған қалпында ұстап тұруға және ажыратуға арналған. Жетек ажыратқышты косқан кезде көп жұмыс атқарады. Мұндайда ол ажыратылатын серіппе кедергісіне, басқа да серіппелі түйіспе бөліктеріне, ажыратқьш механнзмінің үйкелісіне, ажыратқыштағы жетек берілісіне, майлы ажыратқыштың жылжымалы қозғалысына төтеп береді.Жетек ажыратқышты қосудың белгілі бір жылдамдығьш қамтамасыз етуі тиіс, өйткені баяу қосылған кезде желінің қысқа тұйыкталуы нәтижесінде түйіспелер балқып кетуі мүмкін. Демек, жетек қосьлған кезде үлкен қуат алуы тиіс, ал оның шамасы ажыратқыш типіне байланысты. Бұлай болмаған жағдайда ажыратылған кезде жетек шамалы ғана жұмыс істеп, негізінен жапқыш механизмді босатады, өйткені ажыратылу ажыратқыш серіппесі арқылы жүзеге асырылады. Пайдаланылатын энергия түріне карай жетек былайша бљлінеді: 1.Қол жетек; серіппелі жетек. 2. Электрлік (электромагниттік және электр қозғалткыштьир жетек. 3. Пневматикалық жетек; пневмогидравликалық жетек. Автоматты жетекте ажыратқышты қосылған қалпында ұстап тұратын ілгек шағын электромагниттің көмегімен жыпжып, қосымша күш түскенде немесе тізбек қысқа тұйықталғанда ол релемен тұйықталады. Электрлік және пневматикалық жетектер ажыратқыштарды басқаруды жүзеге асырады. Барлык жетектер еркін жіктелетін механизмдермен жабдықталады. Автоматты қол жетегін, көбінесе қуаты аз ажыратқыштармен жабдыкталган шағын электр станциялары мен қосалқы станцияларда колданады. Олар карапайым, арзан болғанымен, ажыратқыштарды кашыктықтан басқаруға мүмкіндік бермейді. Көбінесе ПРБА (рычагты. блинкерлі, автоматты жетек) автоматты қол же тегі колданылады (ВМГжәне ВМ үшін). Электромагнитті жетектің құндылығына оның құралымының қарапайымдылығы, құнының арзандығын, сенімді жұмыс істейтіндігі, тез әрекет ететіндігін жаткызуға болады (ажыратқыш типіне қарай қосылу уакыты 0,18-ден 0,8 секундқа дейінгі аралықта ауыткиды) Электромагнитгі жетектін басты кемшілігіне ажыраткышты қоскан кезде, косылған орауыштардын тоқ тұтынуын жаткызуға болады. Ажыратылған орауыштың бұдан өзгешелігі - бірнеше ампер шамасында ғана азғана тоқты тұтынады. Электромагнитгі жетектер тұрақты тоқпен жњмыс істейді. Ең көп тараған жетектін бірі - ПС-10 типті жетегі. Сыртқа орнату үшін электромагнитті жетекті арнайы шкафқа салады. Мәселен, шкафтағы жетекте ШПС-10 белгісі болады. Электромагниттік жетек тура әрекетгі жетектер тобына жатады. Оньщ жұмыс істеуіне керекті энергия үлкен қуатгы энергия қорьнан алынады. Ажыратқышқа қосуға керекті күш болат өзекшемен (2) жасалынады. Электромагниттік орауыштан (3) ток өткенде болат өзекше (2), сол орауышқа (3) тартылады. Содан кейін өзекшенің штогы (1) иінтірек (рычаг) механизмдерінің ролигіне (5) тіреледі де оны жоғары көтереді. Бұл қозғалыстар шарнирлі рычагтар аркылы ажыратқыштың белдігіне (7) жеткізіледі де, ажыратқыш іске қосылады.Содан кейін ілгешек (4) қосылған механизмдерді сол қалпында ұстап тұрады.Ажыраткыш қосылғаннан кейін түйіспелер (6) электромагниттік қосу тізбегін айырады да,өзекше (I) төмен түседі. 4.35-суретте ПЭ-11 электромагниттік жетек қосылған қалпында көрсетілген. Ажырату процесінде тоқ электромагнитке (11) беріледі де, ағытқыш (9) рычаг қосылып тұрған механизмдердің рычагын қозғалысқа келтіреді. Сонда ролик (5) ілгешектен (4) шығып кетеді. Ажыратқьштың белдігі (7) ажырататын серіппенің әрекетінің нетижесінде тізбекті ажыратады. ПЭ-11 жетегінде басқаруға керекті көмекші түйіспелер (8) пайдаланылады. Қосатын және ажы­рататын электромагниттік орауыштар қысқыш арқылы (12) аккумляторлық батереялардан қоректенеді. ПЭ-11 жетегінде қолмен ажырататын иіні (рычагы 10) бар. Үй ішінде орнатылатын қуатты ажыратқыштар ПЭ-2,ПЭ-21, ПС-31 типті электромагниттік жетектерін,ал сыртқы қондырғыларда ШПЭ-44, ПІПЭ-38, ШПЭ-46 типті жетектерін қолданады. Электр қозғалтқышты жетекке ортадан тепкіш жетекті жатқызуга болады. Қозғалтқыш тізбекті қосу кезінде,жүгімен параллелограмм түрінде жасалған рычагтар жүйесін айналдырады. Ортадан тепкіш куштің әсерінен жүктер бытырап, паралеллограмм сығымдалады да, тарткышты төмен тусіріп, қозғалысты ажыратқыш білігіне береді. Қосылған қалпында барлық жүйе ілгекпен устатылады. Қосылу аяқталғаннан кейін қозғалтқыш автоматты түрде желіден ажыратылады. Ортадан тепкіш жетек өз бетімен ілінісетін механизммен жабдықталады. Ортадан тепкіш жетектер тұракты немесе айнымалы ток қозғалтқыштарымен камтамасыз етіледі. Олардың басты кемшілігі - қосылған кезде қуатты көп тұтынады және құралымы электромагнитті жетектерден күрделірек әрі едәуір кымбат, күтімді де көбірек қажет етеді. Баскару үшін ете ауыр майлы ажыраткыштарды пайдаланады. Пневматикалық жетектерде ажыратқыш арнайы бактан келген сығылған ауамен қосылады, ал бак орталық компрессор қондырғысынан келген ауамен толтырылады. Пневматикалык жетектердің негізгі құндылыгы мынада: 1.Құралымы қарапайым; 2. Өте сенімді жұмыс істейді; 3. Құны арзан;4.Пайдалануға қарапайым;5.Көлемі шағын:6.Қуатты аз пайдаланылады; Басты кемшілігі — сығылған ауа қондыргасын қажет етеді. Жоғары кернеулі кейбір ауалы ажыратқыштарда пневматика­лык жетек ажыратқыштың тұтас бөлігі болып саналады.4.9.10. Айырғыштар. Олардың түрлері және жетектері Электр қондырғыларында қауіпсіз жұмыс істеуді қамтамасыз етудің маћызды шаралардың бірі - жұмыс істеуге тура келетін қондырғы бөліктерін кернеуде тұрған басқа қондырғы бөліктерінен сенімді ажырату болып саналады. Мүмкін болатын қателіктерге жол бермеу үшін мұндай ажырату, тізбектің үзілген тұсын анық көрсететін аппараттармен орьшдалуы тиіс. Мұндай аппаратқа айырғыпгтар жатады. Айырғыштардың доға өшіретін құрылғысы болмайтындықтан онымен тоқт ажыратуға болмайды, өйткені мұндай жағдайда олардьң түйіспелерінде электр доғасы пайда болада, Мқұндай ашық доға тек жабдықтарға ғана емес, жұмыс істейтін адамдарға да љте қауігггі. Сондықтан айырғыштарды қондырғылардьщ бөліктерін ажыратаыштармен алдын ала бліп тастағаннан кейін қосуға жене айыруға пайдаланады. Сонымен коса, айырғыштарда кернеуде тұрған қондырғынын жекелеген бөліктерін ауыстырьш қосу үшін пайдаланады. бірақта мұндай ауыстырып қосу кезінде айырғыштың түйіспелерінде доға пайда болмауы тиіс. Айырғыштар полюс саны бойынша бір полюсті және үш полюсті болып бөлінеді. Орнатылу түріне қарай – ішкі және сыртқы, орналасу әдісіне қарай – ішкі және сыртқы, орнатылу әдісіне қарай – пышағы тік және көлденең орналасқан болады. АЙЫРҒЫШТАР құрылымы бойынша мыналдай типтерге бөлінеді: 1. кескішті – пышақтары оқшаулатқыш осінің жазықтығында айналады. 2. Бұрылмалы – пышақтары оқшаулатқыш осінің жазықтығында перпендикуляр айналады. 3. Штепсельді - қосқанда және ажыратканда окдіаулатқыш- тың өз осінде қозғалады.Айырғыштарда жүмыстық пышақтармен қоса жерге қосыла- тьгн пышақтар да болуы мүмкін, ал мүньщ өзі жөндеу жүмыстары кезінде коидьфғы бөліктерінің фазасын қысқа түйыктауга және жерге косуға пайдаланады (4.36-сурет).ТМД зауыттарында барлық кернеуге арналған, ішке және сырт- _ка орнататын айырғыштар жасалынады. Сыртка орнатылатын айырғыштар қолайсыз ауа райыыда (шаң, ылғал) жұмыс істеуге арналғандыкган, мехникалык төзімділігі жоғары оқшаулатқышы болуы тиіс. Энергетикалық өндіріс орындары шығаратын сыртта орнату- ға арналған айьфғыштардьщ ең көп тарағаны - пышактары окшау- латкыш жазығында айналып тұратын кескіш. PJIHI сыртта орнатуға арналған желіпік түйіспелі айырғыш. РЛНЗ - жерге қосылатын бір немесе екі пышағы бар айырғнш. РВО - ішке орнатьшатьш бір полюсті айыргыш.РВ - ішке орнатылатын үш полюсті айырғыш.

Айьфғыштарға шагын тоқтарды кос\та және ажыратуға рүксат етіледі. Атап айтқанда: 1. Кернеуі 10 кВ-ка дейін, қуаіы 750 кВт; кернеуі 35 кВт-ка дейін, куаты 20000 кВт; кернеуі 110 кВ-ка денін. қ\ аты 40500 кВт трансформатор токтарына арналган; 2. Ауа желісінің сыйымдылық зарядты тоғына косуға болады. Желінің сыйымдылық тоғының ажыратылуының шектеу мү"мкіндігі оның кернеуіне және желіден айыру типіне байланысты; 3. Трансформатордьщ шағын магнитгелінген тоғын косуға болады; 4. Жннақтауніы шиналарынын сынымдылык шгы тексершеді. осыдан кейін тексерілген шиналарға токты ажыраткьшггармен беруге болады; 5. Бейтарап нүктелері бар трансформатордар мен доғаиы ешіретін орауыштардың тізбектеріне; 6. Айырғыштарға кернеу айырмашьшығы номішадь шамадан 12% аспайтын жағдайда, желілердегі теңестіру тоқтарьш; 7. Жерге туйықталу токтары: кернер 35 кВ-тан аспантын же* ліде ток 5А-ден және 10 кВ желіде 10 А-ден аспактын жағдайда; 8. Кернеуі 10 кВ-тан аспайтын желйердегі жүмыстык гоктъщ шамасы 15 А-дан аспағанда.4.9.12. Айырғыштар жетеістері Жетектерді колдану өндірісте ажыраткьшггармен жүмыс істеу кауіпсіздігін арттырады, өйткені жетектерді айырғыштардан қашық орналастыралы, ал жабық тарату күрылгыларьшда жетек- терді баскару дәліздеріне шығарады. Баряык фазалар бір мезгіл- де қосылғандыктан және ажыратылғандықтан жетектердің өндірістегі операциясын женілдетіп, тездете түседі. Айырғыштарды баскару үшін: кол жетегін; электр козғалтқы- шы жетектерін; пневматикалык жетектерді қолданады. Ең көп тарағаны рычагты кол жетегі. Бұл номиналь тоғы 3000 А-ге дейінгі айырғъгагтарда колдднылады. Номиналъ тоғы 3000 А жене одан астам болатын ауыр айырғыштарды баскару үшін тиісті доңгалақты (червякты) қол жетегін колданады. Айырғьшггарды дистанциялык баскаруға тура келген жағдайда злектр козғалткыш және яневматикалык жетектрді қолданады. Электр қозғагггқыпггары күрделі, әрі кымбат, сондықтан қолмен басқару қиынға түсетін немесе мүдде мүмкін болмайтын жағдайда ғана оларды тек өте ауыр айырғъшггарды баскзруға колданады. Пневматикалык жетектер карапайым, жинакты, арзан, әрі кез келген айырғьгаітарға коддануға болады. Алайда, энергетшсалық зауыттар әзірше оны жасамай отыр. Жетектердін түрлері: ПР, ПРН, ПРНЗ - рычагты кол жетегі; ПЧ, ПЧН - червякты кол жетегі; ПТТВ - іілке орнатылатын электр козғалткышты же- тек; ГІДН - сыртка орнатылатын электр козғадткышты жетек.