8 Билет

1-сурак

ТЭТ бос ұштарының температурасына түзету. Температураны өлшеу құрылғылардың классификациясы.

ТЭТ-тің бос ұштарының температурасын түзету

t_o ≠ 0 болғанда және t температураны анықтау кезінде ТЭТ-ке сәйкес келетін термопараның граудировка кестесін қолдану үшін, ТЭТ бос ұштарының температурасына түзету енгізіледі.

Егер бос ұштарының температурасы нөл емес және тең болса, онда жұмысшы соңдардың температурасы t болғанда, өлшеуші аспап пайда болатын термоЭҚК-ті көрсетеді (3.2 бойынша).

Е_АВ =е_АВ(t) - е_АВ( ). (3.3)

Градуировка кестесі t_o=0 шартына сәйкес келеді

Е_АВ(t, t_о) = е_АВ(t) - е_АВ(t_о). (3.4)

(3.4) теңдеуден (3.3) алып тастаса, онда

Е_АВ(t, t_о) = Е_АВ + Е_АВ( ) (3.5)

мұндағы Е_АВ( ) – бос ұштарының температурасына түзету.

Температураны өлшеу құралдарының классификациясы

Техника мен ғылымның әртүрлі облыстарында температураны өлшеудің көптеген құралдары мен принциптері қолданылады. Мұнай өндеу және жылу энергетикалық өнеркәсіптерінде кең колданатын температураны өлшеу құралдарының қолданылатын термометрлік қасиетіне байланысты классификациясы 2.3 кестеде көрсетілген.

2.3 Кесте – Температураны өлшеудің техникалық құралдары

Термометрлік қасиеті	Өлшеу құралының аты	Өлшеу диапазоны, оС
Тұрақты көлем болғанда жұмысшы заттың қысымының өзгеруі	Манометрлік термометр: - газдік - сұйықтық - конденсациондық	-150 600 -150 600 -50 350
Термоэлектрлік эффект (термоЭҚК)	Термоэлектрлік түрлендіргіш	-200 2200
Электрлік кедергінің өзгеруі	Кедергілік термотүрлендіргіш: - металл - жартылайөткізгіш	-260 1100 -240 300
Жылулық сәулелену	Сәулелену пирометрлері	1400 6000

Манометрлік термометрлер мен сәулелену пирометрлері СӨЖ ішінде оқылады (А қосымшасы, А.1 сурет).

2- сурак

Дәлдік классы және рұхсат етілетін қателіктер. Негізгі және қосымша қателіктер.

Дәлдік класы – негізгі және қосымша жіберілетін қателіктер шегімен, басқа да дәлдікке әсер ететін өлшеу құралдарының қасиеттерімен анықталатын жалпыланған метрологиялық сипаттама (МС). Дәлдік класы – мөлшерсіз көлем.

Негізгі және қосымша жіберілетін қателіктердің шегі жеке өлшеу құралдарының (ӨҚ) стандартына сәйкес белгіленеді.

Өлшеу құралдарына (МЕСТ 136-68) (1; 1.5; 2.0; 2.5; 3.0; 4.0; 5.0; 6.0) ; n = 1; 0; -1; -2;… қатарынан алынатын дәлдік класы беріледі. Дәлдіктің нақты кластары ӨҚ-ның жеке түрлеріне қатысты стандарттармен белгіленеді. Дәлдік класын көрсететін сан аз болған сайын жіберілетін негізгі қателік шегі азаяды.

Келтірілген қателіктер бойынша нормаланатын дәлдік кластары қателік шегінің нақты мәнімен байланысады, яғни дәлдік класы келтірілген қателіктер мәнінің пайызбен көрсетілген санына тең.

Екі немесе одан да көп ауқымы (немесе шәкілі) бар ӨҚ-да екі немесе одан да көп дәлдік класы болуы мүмкін.

Рұқсат етілген қателік - Техникалық өлшеулер - өлшеудің жұмыс құралдарының көмегі арқылы бір рет орындалатын тұрақты шамаларды өлшеу (2 дәріс). Көп жағдайда кездейсоқ қателіктер өлшеудің дәлдігінің айқындаушылары болып табылмайды, сондықтан қат-қабат өлшеулер керегі жоқ. Бір рет өлшеу нәтижесі ретінде өлшеу құралының көрсеткіші алынады. Тура әрекетті көрсететін өлшеу аспабын қолдануда бір реттік өлшеудің нәтижелік қателігі жуықтаған шектік қателікті бағалаумен келесі формула бойынша анықталады

, (4.5)

мұнда - әсер етуші шамалар қалыпты облысында болғанда, қолданылатын өлшеу құралдың рұқсат етілетін негізгі қателіктің шектері ;

_қос - әсер етуші шамалардың ауытқуы қалыпты облысының шектерінің сыртында болғанда, қолданылатын өлшеу құралдың рұқсат етілетін қосымша қателіктің шектері;

_ә - әдістемелік қателік.

, (4.6)

мұнда, - әсер ететін шаманың ауытқуынан туған өлшеу аспабының жіберілетін қосымша қателігінің шегі, %.

Техникалық өлшеулердің дәлдігін тек қана мәнімен анықтау үшін _қос және _ә -ды шығарып тастау керек. Ол үшін ӨҚ дұрыс және тыңғылықты орнатуын қамтамасыз ету және қалыпты жұмыс жағдайларын жасау қажет.

ӨҚ негізгі қателігі – қалыпты жағдайларда қолданылатын ӨҚ қателігі (Қ.Ж.). Қ.Ж.-да ӨҚ қолдану үшін әсер ететін шамалардың (қоршаған ортаның температурасы, барометрлік қысым, ылғалдылық, қөректендіру кернеуі, ток жиілігі және т.т.) қалыпты мәндері болады немесе мәндердің қалыпты шеңберінде болады, сондай-ақ олардың белгілі бір кеңістікте орналасуы, жердің магниттік өрісінен басқа сыртқы электромагниттік өрістің, дірілдің болмау шарттары түсіндіріледі. Н.У. әдетте ӨҚ қолданудың жағдайлары болмайды;

2) жіберілуі мүмкін қосымша қателік шегіне ең үлкен қосымша қателік ұғылады, бұл өлшеу құралдары жарамды және қолдануға болады деген жағдайдағы әсер ететін шаманың кеңейтілген мәндерінің шегінде туады. ӨҚ әр түрі үшін стандарттарда немесе техникалық шарттарда қосымша қателіктің мәні тағайындалған шектерден аспайтын деңгейде әсер ететін шамалардың мәндерінің кеңейтілген шеңберін белгілейді. Негізгі және қосымша қателіктер атауларына берілген жғдайларда орын алатын ӨҚ нақты қателігі сәйкес келеді:

в) қолдану режіміне орай:

1) статикалық қателік – тұрақты шаманы өлшеу үшін ӨҚ пайдалануда туындайтын ӨҚ қателігі;

2) динамикалық қателік – шаманың уақытында айнымалыны өлшеу үшін ӨҚ –ны пайдалануда туатын ӨҚ қателігі;

г) ұсыну формасына орай.

Өлшеу аспабы және өлшеу түрлендіргіші үшін абсолют салыстырмалы және келтірілген қателіктерді анықтау ерекшелігі. Өлшеу аспабында кіріс шамасы бірлігіне өлшемделген шәкіл немесе белгілі көбейткіштің шартты бірліктерінде өлшемделген шәкілі бар, сондықтан өлшеу нәтижесі кіріс шаманың бірліктерінде ұсынылады. Бұл өлшеу аспабының қателігін анықтаудың қарапайымдылығын шарттайды. Өлшеу түрлендіргішінде өлшеу нәтижелері шығыс шама бірліктерінде көрсетіледі. Сондықтан, өлшеу түрлендіргішінің кірісі және шығысы бойынша қателіктерді ажыратады.

Өлшеу аспабының абсолют қателігі – аспаптың көрсетуі мен өлшенетін шаманың нақты мәнінің арасындағы айырым

, (6.1)

үлгілі аспап көмегімен анықталады немесе қайта өлшеумен шығарылады.

Өлшеу аспабының салыстырмалы қателігі – өлшеу аспабының абсолют қателігінің өлшенетін шамасының нақты мәніне қатынасы

(6.2)

Өлшеу аспабының келтірілген қателігі - өлшеу аспабының абсолют қателігінің өлшенетін шамасының нормаланған мәніне қатынасы . (6.3)

Нормалайтын мән сапасында өлшеудің жоғарғы шегі немесе өлшеу аспабының өлшеулер ауқымы пайдаланылады.

Өлшеу түрлендіргішінің (ӨТ) қателіктерін анықтауда келесі шамалар белгілі: - ӨТ кірісіндегі шаманың нақты мәні, ол кірісінде өлшеуішпен шығарылады немесе үлгілі СИ көмегімен анықталады. - Ипр шығысындағы шамасының мәні, ол шығуында үлгілі құрал көмегімен анықталады; - өлшеуіш түрлендіргіштің түрлендіру функциясы; - өлшеуіш түрлендіргіштің түрлендіруінің кері функциясы.