Билет №1

1.Әлеуметтану қоғам туралы ғылым ретінде. Әлеуметтік білім жүйесіндегі әлеуметтанудың орны. Әлеуметтану ХІХ ғасырдың 30-40 жылдары өз алдына дербес ғылым болып қалыптасты. Жоғарыда көрсетілгендей, оның негізін салушы француз оқымысытысы Огюст Конт (1798-1857 ж.ж.) болды. Оның әлеуметтану тұжырымдамасының негізінде қоғам дамуының сатыларға жіктелуі туралы идея жатыр. Жалпы, О.Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл-сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О.Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-ойының, санасының бір ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық метафизикалық және позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді. О.Конттың ой-пікірлері, идеясын одан әрі дамытқан ағылшын әлеуметтанушысы Герберт Спенсер (1820-1903 ж.ж.) болды. Оның көзқарасына қысқаша тоқтасақ, Г.Спенсердің әлеуметтану теорясы негізгі екі мәселеден тұрады. Бұл екі ой-пікір, идея Ч.Дарвинның биологиялық түрлердің пайда болу теориясының негізінде пайда болған. Г.Спенсердің қоғамды организммен теңестіруі қоғамды іштей үш жүйелес салаға бөлуге әкеледі. Олар: 1) қолдаушы, 2) материалдық игілікті өндіру көзіне (экономикаға), 3) қоғамның жеке бөліктерінің арасындағы байланыс, қатынастарды анықтау, қоғамдағы еңбектің бөлінуін реттеп тұрушы және жеке бөліктердің тұтасқа бағынуын реттеу (мемлекеттік өкімет) болды. К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі бар: а) органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық процесті түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды тарихи процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді.

2.Әлеуметтік стратификацияның тарихи типтері. Әлеуметтік стратификация – бұл адамдар арасындағы табиғи және әлеуметтік теңсіздік: бұл теңсіздік олардың арасындағы жоғарыдан төмен қарай болатын (иерархиялық сипаттағы) теңсіздігінен көрінеді; бұл теңсіздікті түрліше сипаттағы саяси мекемелер берік сақтап реттеп отырады. Стратификацияның тарихи типтері – құлдық дәуірі, касталар, сословиялар – бұлар жабық қоғамды сипаттайды. Ал, таптар болса – бұлар ашық қоғамды айқындайды. Жабық қоғамда төменгі сатыдан жоғары сатыға әлеуметтік тұрғыда көтерілуге тыйым салынған. Ашық қоғамда бір сатыдан екіншісіне өтуге ресми түрде ешқандай да шек қойылмайды. Қоғам мүшелерінің статустары мен әлеу-к жағдайларын өзгертулеріне мүмкіндігі бар әлеу-к құрылым ашық стратификациялық жүйе д.а.Ал мұндай мүмкіндік болмайтын қоғам жабық стратификациялық жүйе д.а Әлеуметтік стратификация - қоғамның әлеуметтік жіктелуі. Біз қоғамының әлеуметтік құрылымын сөз еткенде қоғам өзінің құрылымы жағынан бірдей емес екендігін айтып еткен едік. Қоғам адамдарының арасында теңсіздік бар. Соған байланысты олардың әлеуметтік жүйедегі алатын орындары да бірдей емес. Жекелеген индивидтер мен адам топтарының арасында әлеуметтік жіктелу бар. Оларды жіктегенде бірқатар өлшемдер басшылыққа алынады, мәселен, табыстарының көлемі, білімдерінің деңгейі, мамандықтағы мәртебесі, билікке қатынастары. Қоғам мүшелерінің арасында әлеуметтік теңсіздіктің табиғатын, себептерін, оның заңды құбылыс ретіндегі мәнін түсінуде әлеуметтік стратификация теориясының маңызы зор. «Стратта» деген геология термині жердің құрылымындағы қабаттарды анықтауға байланысты қолданылады. Әлеуметтік стратификация - қоғамның әлеуметтік жіктелуі. Соған байланысты олардың әлеуметтік жүйедегі алатын орындары да бірдей емес. Қоғам мүшелерінің арасында әлеуметтік теңсіздіктің табиғатын, себептерін, оның заңды құбылыс ретіндегі мәнін түсінуде әлеуметтік стратификация теориясының маңызы зор. «Стратта» деген геология термині жердің құрылымындағы қабаттарды анықтауға байланысты қолданылады. Ал, қоғамға байланысты біздің ана тілімізде қабаттан гөрі «жік» деген ұғымды пайдаланғанымыз жөн. Қоғам адамдарын стратталарға жіктеудің тарихи үш типі белгілі. Олар: а) касталар; ә) сословиелер; б) таптар. Осы аталған жіктеудің үш типіне байланысты стратификациялық жүйе ашық және жабық жүйелерге бөлінеді. Қоғам мүшелерінің статустары мен әлеуметтік жағдайларын өзгертулеріне мүмкіндік бар әлеуметтік құрылым ашық стратификациялық жүйе д.а., ал, мұндай мүмкіндік балмайтын қоғам жабық стратификациялық жүйе деп аталады. Жабық жүйеге Үндістан қоғамында орын алған касталық жүйені жатқызуға болады. «Каста» - латын тілінде castus (таза) деген мағынаны береді Үнді қоғамында қалытасқан дәстур бойынша қоғам мүшелері касталарға жіктелген және соған байланысты әлеуметтік статус ата-аналарынан балаларына беріліп, ол өмірлік статусқа айналып отырған. Бұл қоғамда касталардың 4 тобы болған:брахмандар(діни иелері, абыздар),кшатрийлер (әскери адамдар), вайшьтер (саудагерлер), шудралар (шаруалар мен қолөнершілер), хариджандар(ауыр жұмыс істейтін адамдар). Сословиелік жүйелер – феодалдық қоғамда орын алған стратификациялық жіктеу типі. Бұл қоғамдағы адамдар жоғары және төменгі сословиелерге бөлінген. Сословиелік статустар атадан балаға мұра ретінде беріліп отырған. Жоғары сословиеге дворяндар, дін иелері, ал, төменгі сословиеге – қолөнершілер, шаруалар, көпестер жатқан. Бұл аталған жүйеде бір сословиеден екіншісіне өту шектелгенімен, олардың арасында кейбір жағдайда некенің орын алуы және төменгі сословие адамдарының сіңірген еңбектеріне байланысты билік тарапынан оларға жоғары сословиелік статусты сый ретінде беру сияқты жағдайлар орын алған. «Тап» деген ұғым ғылыми айналымға жаңа заманда енді. Әсіресе, XVIII-XIX ғасырларда Батыс Еуропада. К. Маркс тап тероиясын зерттеді Соыең нәтижесінде ол әлеуметтік стратияикация теориясына өз үлесін қосты. Ол таптардың пайда болуының экономикалық себептерін ашып көрсетті.бұл себептерге К. Маркс қоғамдық еңбек бөлінісі мен жеке меншіктің шығуын жатқызады. Сонымен қатар К. Маркс қоғамда негізгі және негізгі емес таптардың болатынын атап көрсеткен. Негізгі таптар қоғамдағы өмір сүріп тұрған негізгі меншік қатынастарының түрінен туындайды. Сонда: құл иеленушілік қоғамдық-экономикалық формацияның негізі таптары - құл иеленушілер мен құлдар; феодалдық қоғамда – феодалдар мен шаруалар; капиталистік қоғамда – буржуазия мен жұмысшы табы негізгі таптар болып есептеледі. ---*Әлеуметтік стратификация процесінде білім деңгейі, кәсіби шеберлік, жоғары мәртебе (престиж) деген өлшемдердің маңызы зор екенін естен шығармуымыз керек.Соңғы кезде әлеуметтанушылар жоғарыда айтылған өлшемдерді ескере отырып, қоғамды 3,4,6 және одан да көп жіктерге бөліп қарайтын стратификациялық модельдерді ұсынуда. Біз соның 4 жіктен тұратын моделіне тоқталсақ, олар мыналар: жоғары, орта, жұмысшы, төменгі.2. Әлеуметтік нормалар – қоғамда тарихи түпкілікті орныққан рұқсаи етілген мінез-құлық шаралары.Ә.нормалар құқықтық заңдар,мораль арқылы жүзеге асады.3. Әлеуметтену-қоғамның пайда болуының ондағы әлеум/тік байланыс,ә/тік қатынастар,ә/тік процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерт/тін ғылым.Бұл ғылымды ХIX ғ/дың орт.француз ғалымы Огюст Конт енгізді.Ә/дың объектісі қоғамдағы нақты объективті шынайы өмір.Бұл дегеніміз адамдар және оның алуан түрлі топтары:отбасы,сынып,студенттер,этникалық топтар. Таптар:жоғарғы,орташа,төменгі. Қоғамдағы ә/тік процестердің қатынастардың қасиеттерін,сапасын,қызметін,әрекетін,түрлерін,жан-жақты терең танып білу,талдау әлеуметтанудың пәні.4. Әлеуметтік аномия – ол индивидтің әлеуметтік нормалар,соның ішінде құрметтеуі және сақтауы тиіс нормалары мен оз сұранысының арасындағы арақашықтықты сезіне отырып байқайтын қынжылысты және мазасыз сезім.Осыдан келіп құқық бұзушылық шығады.Э.Дюркгейм ә/ну гылымына «аномия»тұжырымдамасын енгізді.Бұл дегеніміз адамның мінез-құлқындағы ауытқушылық,яғни осының салдарынан қоғамда ретсіздіктер орын алады.Өзіне-өзі қол жұмсаушылық болады:аномиялық(өмірлік бағдарын жоғалтқан адам),альтуристік(самурай),эгоистік.Қоғамдағы ретсіздікті реттеу үшін Д.ұжмдық сана,ортақ идея,пікір қажет деді.

3.Әлеуметтік нормалар - ол қоғамда тарихи түпкілікті орныққан рұқсаи етілген мінез-құлық шаралары.Ә.нормалар құқықтық заңдар,мораль арқылы жүзеге асады. Әлеуметтену-қоғамның пайда болуының ондағы әлеум/тік байланыс,ә/тік қатынастар,ә/тік процестердің дамуының жалпы заңдылықтарын зерт/тін ғылым.Бұл ғылымды ХIX ғ/дың орт.француз ғалымы Огюст Конт енгізді.Ә/дың объектісі қоғамдағы нақты объективті шынайы өмір.Бұл дегеніміз адамдар және оның алуан түрлі топтары: отбасы, сынып, студенттер, этникалық топтар. Таптар: жоғарғы, орташа, төменгі. Қоғамдағы ә/тік процестердің қатынастардың қасиеттерін, сапасын, қызметін, әрекетін, түрлерін, жан-жақты терең танып білу,талдау әлеуметтанудың пәні.

4.Рөлдік конфликт.

Қазіргі саяси жүйедегі кең тараған қақтығыстардың бірі мәртебелік-рөлдік қақтығыстар болып табылады. Қазіргі қоғамға тән әлеуметтік стратификация саяси мәртебеде ерекше көрініс береді. Мұнда белгілі бір әлеуметтік топтардың саяси бағдарлары, саяси жүйедегі оның рөлі тіркеледі. Әлеуметтік топтың немесе жеке тұлғаның саяси мәртебесі өзіне мыналарды біріктіреді: саяси өмірге қатысып оған ықпал еткісі келетін әлеуметтік топтардың, жеке тұлғалардың мүмкіндіктері.

Мәртебелік-рөлдік қақтығыстардың түрлері әрқилы. Мұндай қақтығыстар саяси элита мен бұқара халықтың арасындағы, билік пен халық арасындағы, парламенттегі фракциялар арасындағы, халыққа ықпал ету үшін күресетін әр түрлі партиялар арасында өтеді.

Билет №2

1.Әлеуметтанудың объектісі мен пәні. Әлеуметтену- жеке адамдарға қоғам мен оның құрылымдары тарапынан үнемі (жинақы, бақылаулы, шашыраңқы түрде) әсер ету процесі. Соның нәтижесінде адамдар белгілі бір білімдерді, құндылықтар мен нормаларды игеріп, нақты қоғамда, әлеуметтік топтар мен ұйымдарда өмір сүру тәжірибесін жинақтайды әрі тұлғаға, сол қоғамның тең құқылы мүшесіне айналады. Социология ғылымы “ұрының баласы — қашан да ұры, ал текті ата-анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті бала туады” деген сыңаржақ тәмсілмен келісе алмайды. Өйткені, адам анасынан бірден мәдениетті болып жаралмайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамда ғұмыр кешу процестерінде ғана қалыптасады. Обьект- бізді қоршап тұрған обьективті нақтылы өмір. Ол қоғам, адамдар, алуан түрлі бірлестіктер, адамның іс-әректі, т.б. Бұлар зерттелетін обьект болғаннан кейін субьектідіен тыс өмір сүреді. Оларды адам өзінің теориялық немесе практикалық мәселелерін шешу арқылы алға қойған мақсатына жету үшін пайдаланады. Осыдан әлеуметтанудың пәні шығады. Процесс н/е көкей кесті мәселенің артықшылығын, қасиеттерін, сапасын логикалық тұрғыдан жан жақты талдау негізінде адамдардың н/е ұйымның бірігіп еңбек етуін, рухани іс-әрекетінің түрлерін терең танып білуді әлеуметтанудың пәні деп атайды.

2.Бұқаралық коммуникацияның әлеуметтануы: түсінігі, қалыптасу уақыты, пәні, зерттеу мәселесі. , Бұқаралық коммуникация-бұл ақпаратты бұқаралық коммуникация құралдары (баспасөз, киномотография, радио, телевизия), арқылы көпшілік аудиторияга адамдардың бағалау, көзқарасы мен іс қимылына әсер етуі арқылы хабарлау процесі.Бұқаралық коммуникация тұжырымдамалары. Жалпы әлеуметтанылық контексттегі БК туралы алғашқы зерттеулер 20ғ. басынан басталды. БК жӛніндегі зерттеуледің негізі Г.Тард, Г.Лебон, П.Лавров, Н.Михайловский, Н.Кареева, П.Сорокиннің еңбектерінен қаланған. Алғашқы БК туралы тұжырымдамада бұқараны тобырдан бөліп қарастырады. Тобыр адамдарды басқаруға қабілетсіз және мүлдем жауапкершіліксіз қылады. Ол (тобыр) талқыламай эмоцияға, көңіл-күйге беріледі. Лебонның айтуына қарағанда, 20ғ. басты сипатын индивидтің тобырдың санасыз іс-әрекетін саналы іс-қимылға ауыстыруын санады. Лазерефельд пен Клаппердің қорытындыларын саяси коммуникациядағы БАҚ-ң рӛлі туралы кейінгі зерттеулері де дәлелдеп, БК ықпал ететін келесі факторларды анықтады: 1) ақпарат кӛзі әрқашан хабарлаушымен(комментатор) байланысты, яғни, ақпараттың қалай және кіммен берілуі маңызды; 2) хабардың контексі маңызды болып саналады; 3) ақпарат кӛзі мен коммуникатордың арасында бір жағынан хабар мен аудитория, келесі бір жағынан «ақаулар», шудың болуы; 4) референттік топтардың болуы маңызды.

3.Әлеуметтену – ол Әлеуметтену — жеке адамдарға қоғам мен оның құрылымдары тарапынан үнемі (жинақы, бақылаулы, шашыраңқы түрде) әсер ету процесі. Соның нәтижесінде адамдар белгілі бір білімдерді, құндылықтар мен нормаларды игеріп, нақты қоғамда, әлеуметтік топтар мен ұйымдарда өмір сүру тәжірибесін жинақтайды әрі тұлғаға, сол қоғамның тең құқылы мүшесіне айналады. Социология ғылымы “ұрының баласы — қашан да ұры, ал текті ата-анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті

бала туады” деген сыңаржақ тәмсілмен келісе алмайды. Өйткені, адам анасынан бірден мәдениетті болып жаралмайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамда ғұмыр кешу процестерінде ғана қалыптасады. Әлеуметтік-мәдени қасиеттер мен құндылықтарды мұралау өзгеше, биологиялық емес әдіппен, яки ұрпақтан ұрпаққа тарау тетігі арқылы әлеум. жолмен жүзеге асады; әрбір жеке адам (индивид), әр жаңа ұрпақ өздері туып, өмір сүріп жатқан әлеуметтік жүйенің мәдени мұрасын игерудің өзіне тән ерекше жолынан жүріп өтеді. Осынау маңызды процесті ғылымда “жеке адамның әлеуметтенуі” деп атайды. Әлеуметтену тура мәнінде, жарық дүниеге келген, адамзат мәдениетін игеруге бағдарланған саналы биологиялық организмді, яки адам баласын дамытып, өзінің тұлғалық-психологиялық ерекше қасиеттерін, сондай-ақ, қоғамдық өмірге араласуына мүмкіндік беретін әлеуметтік тұрпаттық, әлеуметтік маңызды қасиеттерді, білім мен білікті бойына жинақтаған тең құқылы жеке тұлғаға айналдыру жолы. Сондықтан, әлеуметтену дегеніміз жеке адамның әлеуметтік ортамен диалектикалық (өзара) әрекеттесу процесі, оның барысында, бір жағынан — адам бойындағы табиғи, психологиялық өскін жетіліп, өркендей түседі, екінші жағынан — қоғам жеке тұлғаны тәрбиелеу, білім беру, мәдениетке ұмтылдыру арқылы оған адами тұлғаға тән әлеуметтік мәні мол қасиеттерді сіңіреді. Әлеуметтену — қысқа мерзімді, бір мәртелік емес, іс жүзінде жеке адамның бүкіл ғұмырын қамтитын ұзаққа созылатын көп қырлы құбылыс. Соның арқасында жеке адам қоғамдық өмірге араласып қана қоймайды, сондай-ақ өзінің әлеуметтік статусы мен рөлін иелене және өзгерте алады. өйткені, әрбір жеке тұлға тиісті құқылар мен міндеттерді иелене отырып, қоғамдағы өзіне лайықты орынды еншілейді және нақты қызмет міндеттерін атқарады, яғни әлдебір әлеуметтік статусқа ие болады. Ол жеке тұлғаның жағдайын жан-жақты, әрі жинақтай бейнелейтін сипаттамаларды: мамандығын, кәсіби білігін, атқарып жүрген жұмыстарының сипатын, лауазымын, материалдық әл-ахуалын, саяси ықпалын, партияға және кәсіподаққа мүшелілігін, іскерлік байланыстарын, туыстық тарамдарын т.б. қамтиды.

4.Әлеуметтік аномия- ол ол индивидтің әлеуметтік нормалар,соның ішінде құрметтеуі және сақтауы тиіс нормалары мен оз сұранысының арасындағы арақашықтықты сезіне отырып байқайтын қынжылысты және мазасыз сезім.Осыдан келіп құқық бұзушылық шығады.Э.Дюркгейм ә/ну гылымына «аномия»тұжырымдамасын енгізді.Бұл дегеніміз адамның мінез-құлқындағы ауытқушылық,яғни осының салдарынан қоғамда ретсіздіктер орын алады.Өзіне-өзі қол жұмсаушылық болады:аномиялық(өмірлік бағдарын жоғалтқан адам),альтуристік(самурай),эгоистік.Қоғамдағы ретсіздікті реттеу үшін Д.ұжмдық сана,ортақ идея,пікір қажет деді.

Билет №3

1.Әлеуметтанулық білімнің құрылымы. коғамдық құбылыстар мен процестер жөніндегі ақпараттардың және ғылыми түсініктер мен ұғымдардың жәй ғана жиынтығы емес. Бұл — ең алдымен әлеуметтік жүйеде пәрменді міндеттерін атқаратын және дамитын коғам жөніндегі білімнің белгілі бір тәртіпке келтірілуі. Бұл құрылым — әлеуметтік түрлі деңгейдегі процестер, жеке адамдар. әлеуметтік топтар немесе тұтас қоғам жөніндегі өзара байланысқан түсініктер, ұғымдар, көзқарастар, теориялар жүйесі.Әлеуметтанулық түсініктер мен ғылыми білім, әсіресе оның құрылымы көп жағдайда бірнеше факторларға байланысты қалыптасады, соның ішінде әлеуметтану зерттейтін объектілері шеңбері, ғылыми нәтижелер мен қорытындылардың тереңдігі және ауқымдылығы ерекше болады.Әлеу-қ білімнің құрылымы негізгі тұжырымы бағыттары мынадай:1)Қоғам біртұтас әлеу-к жүйе.2)Қоғамның жеке салаларының дамуы мен атқаратын қызметі туралы түсініктердің байланысын-экон-қ саяи рухани ж-ә т.б. салаларын әрбір салада жеке тұлғаның н-е әлеу-к топтардың қызметенің әлеу-к қалыптасу мүмкіндігін зерттейді.3)қоғамнфң әлеу-к құрылымы ж-ә жалпы әлеу-қ құрылым туралы білімді қалыптастыру үшін әлеу-к топтардың әлеу-к саяси рухани қатынастар алатын орны мен байланысы туралы білім болу керек.4)Саяси әлеуметтануға кіретін алуан түрлі ғылыми түсініктер,ой-пікірлер,теориялар.5)Әлеу-к институттардың қызметтері туралы ғылыми түсініктер мен қорытындылар.6)Жеке салаларының ж-ә кішігірім жүйесінің қызметтері туралы теория. Әлеу-к білімнің үш негізгі деңгейі бар:а)жалпы әлеуметтану теориясы б)эмперикалық әлеуметтану в)орта деңгей теориялары.

2.О. Конт және Г. Спенсер әлеуметтануы. Конт б/ша,жаңа әлеметтик ғылым қоғамды статика және динамика тұрғысында зерттеу к/к.Статикада қоғам тәртіп пен прогрес заңына бағынады.Ә/тік статикада зерт/тін құбылыстар жиынтығы көп қатпарлы организм тәрізді.Ә/тік статиканың міндеті-отбасы,адам және ол әрекет ететін өмір сүру жағдайы.Ә/тік динамика қоғам дамуындағы қозғаушы күштің не екендігін түсініру к/к. Оған мыналар жатады: эк/қ табиғи жағдай/р, климат, геог/қ орта, сол сиятық көз қарастар, идеялар, ойлау, адамның санасы. Г.Спенсер қоғам биол/қ организмге ұқсас, тіршілік үшн күрес әлеум/к тұрмыстың басты принциптерінің бірі, таб пен қоғамды жақындастырушы эволюция идеясы. Оның пікірінше, қоғам/ң қызметі көп жағынан тірі орг/ң қызм/не ұқсас. Басты назарды отбасына аударған Контпен салыстырғанда, Спенсер жеке тұлға мен оның құратын қоғамдық агрегаттарын алады. Конт сияқты Спенсер де әлеум/к дамудың органикалық процесіне күшпен араласуға, мыс революцияға ұмтылуды жақтамады. Ол социолизмге қарсы бола отырып, бұл жүйеде озаттардың есебінен төмендердің көтермеленетін ж/е бөлу мен қайта бөлуді жүргізетін бюрократтық аппараттың түсуіне әкеп соғатынын айтты, сонымен қатарғ ол теңдікті жақтады. О.Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл-сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О.Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-ойының, санасының бір ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық метафизикалық және позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді. Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс, зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен өмірге байланысты жоқ ғажайып, абстарктілі ұғымдарды қолданды. Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс, олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялы ұғымдардың негізінде түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты, құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін, яғни позитивизмді дайындады. Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс, процесттердің, заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен қатынастарды белгілеп отырды. О.Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін нақтылы фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер –бұл әлеуметтік құбылыстар мен процесттер. О.Конттың әлеуметтану тұжырымдамалары әлеуметтік статика және әлеуметтік динамикадеген бөлімдерден тұрады. Әлеуметтік статика қоғамдық өмір сүру жүйенің шарты мен даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл салада О.Конт әлеуметтік институттардың негізгі түрлерін, яғни, отбасын, мемлекетті, дінді алып қарайды. Олардың қоғамдағы атқаратын қызметін (функциясын) және адамдардың арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы рөлін көрсетеді.О. Конт қоғамның ілгері дамуы туралы теорияны әлеуметтік динамикада одан әрі жетілдіреді. О.Конттың пікірінше, қоғамның ілгері дамуы негізінде, рухани бастама, адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр. Г. Спенсер әлеуметтануындағы қоғамның даму факторлары – олСпенсер әлеуметтік дамудың негізгі факторларының бірі ретінде қоғамның өсуін атайды. Қоғамның өсуі әлеуметтік эволюцияның себебі де, салдары да болып табылады. Шынында да еңбек бөлінісі индивидтер санының аз болуына байланысты шағын қоғамдарда терең дами алмайды. Сонымен бірге, адамзат қауымдастықтары өскен сайын, олардың бір-біріне ықпалы күшейе түседі - ол не әскери қақтығыстар арқылы, не сауда-өнеркәсіп қатынастарының күшеюі арқылы жүреді. Бірте-бірте, әлеуметтік өзгерістердің маңызды себептері ретінде тұрақты түрде жинақталып, күрделілене түсетін органикалық өнімдер - заттай, таза рухани өнім бола бастайды.Спенсердің ойынша, қоғамдардың өсуі кейде бірге, кейде бөлек болатын екі процесс есебінен жүреді: (1) қоғам мүшелерінің жәй көбеюі олардың санының өсуіне алып келеді - өсудің ішкі факторы немесе (2) түрлі жеке, дербес топтардың үлкен топтарға бірігуі арқылы. Спенсердің ойынша екінші процесс кеңінен таралған, себебі алғашқы қауымды қоғамдық топ жәй көбею арқылы ешқашан санын өсіре алмайды. Әдетте, үлкен қауымдастықтар шағын топтардың аса ірі (кейде ерікті түрде, кейде мәжбүрлеп, күшпен) топтарға бірігуі жолымен құрылады да әдетте бұдан эволюция процесі тек ұтатын болады.

3.Әлеуметтік мәртебе- Индивидумның немесе топтың бірқатар белгілер (экономикалық, кәсіптік, этникалык, т.б. белгілер) бойынша айқындалатын әлеуметтік ара қатынас жағдайы әлеуметтік мәртебе деп аталады. Әлеуметтік мәртебе 2 түрі бар: Туа біткен(танылған)-жынысы,әлеуметтік тегі,этникалық белгілері,нәсілі,ұлты; Келе біткен(қол жетерлік)-біліиі,кәсібі,атқаратын қызметі,табыс деңгейі. Әлеуметтік-экономикалық мәртебе жиынтығына білім деңгейі,табыс деңгейі,кәсіп деңгейі жатады.

4.Рөлдік идентификация - ол өзгенің орнына өзін қойып,оның ішкі дүниесін түсіну,өзгені тану тәсілі,өзін өзгеге ұқсату.

Билет №4

1.Эксперимент әлеуметтанулық зерттеудің әдісі ретінде. Эксперимент- Социологиялық ақпаратты жинаудың ең бір ерекше және қиын игерілетін әдістерін эксперимент жатады. Эксперимент - `experimentum деген латын сөзінен шыққан - сынам, тәжірибе ) бақыланатын және басқарыланылатын жағдайларда жаңа білім алудың ғылыми әдісі. Табиғи ( далалық, лабораториялық ) және ойша (үлгілік) түрлері бөліп көрсетіледі. Социологияда табиғи эксперименттерді пайдалану адамдардан тұратын әлеуметтік зерттеу объектілерінің табиғатымен және зерттеушіден объектіге « зиян келтірмеу» деген моральдық норманы сақтауын талап етумен шектелген. Сондықтан көпшілік табиғи социологиялық эксперименттер шағын топтарда өткізіледі. Және әдетте әлеуметтік - психологиялық экспериментпен көптеген ұқсастықтары болады. Ойша социологиялық эксперименттер барынша кең таралған, мәні бойын олар статистикалық талдау әдістері қолданылатын әрбір ірі социологиялық зерттеуге қатысады, және әлеуметтік процестерде компьютерде үлгіге келтіру кезінде негізгі болып табылады. Мұндайда барынша тиімдісі объекті өлшемінің бір бөлігі қалыпқа келтірілген, ал басқасы қалыпқа келтірілген және формальді бөлігі диалогтық режимде өзара әрекет ететін тұжырымдама, сценарийлер, адамның құндылық бағдарлары түрінде ұсынылған үлгілеудің адам – машина жүйесі болып табылады. Үлгілік эксперименттер табиғи әлеуметтік эксперименттің стратегиясын барынша нақты анықтауға мүмкіндік береді, бірақ оны ауыстыра алмайды. Дәлелдеменің логикалық құрылымы бойынша гипотеза сызықтық және паралельді болып бөлінеді. Сызықтық эксперимент талдауға бір ғана топ тартылуымен ерекшеленеді. Паралельді экспериментте бір мезгілде екі топ қатысады: бақылау және экспериментті. Осылайша, социологиялық зерттеулердің нақты әдістерін пайдалану зерттеудің жағдайына, орны мен уақытына, мақсаты мен міндетіне, сондай-ақ оның түріне байланысты болады.

2.Ч. Ломброзо, Х. Шелдон, З. Фрейд тұжырымдамаларындағы девиацияның себептері. Ч. Ломброзо, Х. Шелдон, З. Фрейд тұжырымдамаларындағы девиацияның себептері.- Қылмыстық бағыныштылықпен Байланысқан физикалық белгілер. Дене бітімінің Физикалы0 ерекшеліктері девиациясының себебіне айналады.Девианттар арасында

жиі кездесетін дене бітімінің ерекшеліктері Ч. Ломброзо көзқарасы бойынша девиация байланысты Ауытқыған мінез-құлық әлеуметтануында девиацияның пайда болуының себептері мен жағдайларына қатысты бірыңғай кӛзқарас жоқ. Мәселен, ХІХ ғасырдың аяғында итальяндық доктор (дәрігер) Цезаре Ламброзо қылмыстық мінез-құлық пен белгілі бір дене белгілерінің (физические черта) арасында байланыстың бар екендігін айқындады. Ол биологиялық құрылымы бойынша мінез-құлықтың белгілі бір типіне бейім адамдар, яғни «қылмыстық типтер» адамзат эволюциясының неғұрлым ерте сатысына қайта оралумен байланыстырылады. Мұндай типтер тӛмендегідей белгілері бойынша ажыратылады: тӛменгі жақ сүйегі алға шығып тұрады, сақалы сирек, ауруға деген сезімталдығы тӛмен болып келеді. Ламброзоның осы теориясы кеңінен таралды. Қылмыстық бағыныштылықпен байланысқан физикалық белгілер теориясын ұсынды. Дене бітімінің физикалық ерекшеліктері девиациясының себебіне айналады деп тұжырымдайды.Қылмыстық құқықта антропологиялық мектептің пайда болуы, алдында аталып өткендей, қылмыстылықтың қанат жаюымен және "классикалық" мектептің онымен күресу шараларын ұсынуға шамасы келмейтіндігімен сабақтас болды. Бұл мектептің негізін қалаушы итальяндық дәрігер-психиатр Чезаре Ломброзо (1835-1909) болып табылады, ал ол қылмыстылық — биологиялық сипаттағы құбылыс деп дәлелдеуге ұмтылыс жасады.Ломброзо қылмыскер — ерекше биологиялық тұлға, оның өзіндік антропологиялық сипаттары болады, жалпы адам қылмыскер болып туады және оны түзеу мүмкін емес деп есептеген.Ломброзо және оның ізбасарлары қылмыскерлерді жан-жақты сипаттап, "өлшеп" қылмыскерге тән белгілі өзгешеліктері — қылмыстылық стигматтары болады дегенге арқа сүйеген. Х.Шелдон көзқарасы бойынша девиация байланысты Девиацияны түсіндірудің биологиялық типінің ӛкілдерінің бірі Шелдон болып табылады. Ол девианттардың белгілі бір дене құрылымы бар екендігі жӛнінде және осы дене ерекшеліктері девиацияға себеп болатындығы жӛніндегі теорияны ұсынды. Осы сияқты девиацияны биологиялық түсіндірудер ХХ ғасырдың басында да танымал болғанымен, оларды кейінгі зерттеу нәтижелері ығыстырып шығара бастады. З. Фрейд көзқарасы бойынша девиация байланысты Психоаналитиктер болса, девианттық қылықтар мен кӛптеген психологиялық проблемалардың арасындағы байланыстарды анықтайтын теорияны ұсынды. Мысалы, австриялық дәрігер-психиатр Зигмунд Фрейд «ӛзін кінәлі сезінетін потенциалды қылмыскерлер» туралы ұғымды енгізді. XX - ғасырдың басында Фрейд теориясы — адамдардың әдейлік мінез құлық бағыт теориясы пайда болады. Тұлғаға тән қақтығыстық жағдайлар девиацияны тудырады. Олар адамдардың іс-әрекеттерінің негізгі себебі, экономикалық күштер емес, ал әртүрлі қажеттіліктер, олардың кейбіреулері ақша арқылы қанағаттандырады. Адамның жан дүниесінің құпияларына барар жолды ол сана психологиясынан да, физиологиясынан да емес санасыздық күйі психологиясынан іздей бастады.Фрейдтің болжамы: Ауру адам өзінің кейбір құпия ойларына еркінен тыс қарсылық танытады. 3.Әлеуметтік санкциялар – ол көптеген жағдайларда ауытқыған мінез-құлық.

4.Әлеуметтік рөл- адам мәртебесімен көрінетін күтілетін мінез-құлық.Әр мәртебеге бірнеше рольдер енеді.Берілген мәртебеге әсер ететін рольдердің жиынтығы рольдер жиынтығы д.а.Әлеуметтік рөл - белгілі бір әлеуметтік ұстанымға ие жеке адам үшін нормативті қолданатын мінез-құлық үлгісі болып табылатын, салыстырмалы тұрақты және іштей байланысты әрекеттер жүйесі. Нағыз әлеуметтік мінез-құлық - жақсылық істеуге бағытталған, адамның адамдар арасындагы мінез-құлқы.

Билет №5

1.Әлеуметтанудың функциялары. Әлеуметтану жеке білім саласы ретінде келесі негізгі қызметтерді орындайды: 1) теоретико-танымдық функциясы, әлеуметтік дамудың заңдылықтарымен, әртүрлі әлеуметтік құбылыстар мен үрдістердің өзгеру тенденцияларымен, зерттеулермен байланысты. Бұл қағида қазіргі уақыттың көкейтесті мәселелеріне ғылыми жауап беріп, жетілдіруге жол ұсынады; 2) әдістемелік, әлеуметтанудың концептуальды аппаратын құрастыруға, жаңа заңдылықтарды мен тенденцияларды айқындауға мүмкіндік береді; 3) басқару функциясы, әлеуметтанумен ұсынылған шешімдер мен нұсқаулар қоғам, аумақ, кәсіпорын, ұйым аумағында шешім қабылдауға негіз болуына байланысты; 4) тәжірибелік функция, тәжірибелік маңызы бар ұсыныстарды құрастыруға мүмкіндік береді; 5) болжамдық функция, келешекте әлеуметтік үрдістердің тенденциясы жөнінде ғылыми негізделген болжамдарды құрастыру. Қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларының дамуын жоспарлау үшін, социологиялық зерттеулерді қоғам өмірінде қолданудың маңызы зор. Әлеуметтік жоспарлау бөлек аумақ пен елдердің, әлемдік қауымдастығының өмір әрекетінің белгілі үрдістерінен бастап, қала, ауыл, бөлек кәсіпорын мен ұжымдардың өмірін әлеуметтік жоспарлаумен аяқтап, кең аумақтарды қамтиды.

2.Әлеуметтік конфликт: түсінігі, түрлері. Шиеленіс-қоғамның саяси-әлеуметтік жүйесіндегі қарама-қарсы мақсаттар мен ұстанымдар,қайшылықты көзқарастар.Шиеленіс мәселесіне назар аударған Ральф Дарендорф.Кез-келген қоғам әлеуметтік өзгерістер негізінде құрылғандықтан,онда әр уақытта әлеуметтік тартылыстың болатынын айтады және олардың бірнеше түрін көрсетеді.Дарендорф Марксистердің таптар арасындаңы антагонистік бітіспес қайшылықтар теориясын құптай келіп,алайда бұл қақтығыс түрі сол таптар өмір сүрген уақыттың еншісі екендігін айтады.Оның ойынша қазіргі «ашық флюрогистік» қоғамда да әлеуметтік шиеленістердің болуы заңды,бірақ бұл қоғамға зиян емес,керісінше қоғамдық дамудың қозңаушы күші болып табылады.Д. ойынша субъектілердің мақсат-мүдделері шиеленістің тууына ықпал етеді.Сондықтан шиеленістің себебін білу үшін,алдымен мүдделердің сипатын,оған қатысушы субъектілердің сезіну тәсілдерін түсіну қажет.Д/тың зерттеуінше шиеленістің пайда болуы 3 кезеңнен тұрады:1-кезең-шиеленіске ұатысушылар нақты айқын топ болып қалыптаспаған,мұны квази топтар д.а.Бұл кезеңде әр топта жалпы мүдделерді қорғауға бағытталған психологиялық бағыт орны бар.2-кезең-Мұнда жалған топтар нақты топтарға ұйымдасады.Өздерінің түпкі мақсат-мүдделерін түсінед.3-кезең-«Бірыңғай» топтардың қақтығысуы.Мына жағдайға көңіл аударц керек.Егер топтар бірыңғай болмаса,тартыс-шиеленіс те аяғына дейін болмайды. Әлеуметтік конфликттің алғашқы субъектісі – ол Конфликттің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс өмірде болатын әртүрлі қилы ситуациялардың арқасында белгілі бір субъектің үнемі қарма-қайшылықты тудырудағы қасиеттерден өзге балалар оқшаулау жүргенді ұнатуы. Конфликт (лат. тілінен – қақтығыс) А. А. Урбановтың тұжырымы бойынша: бәсекелестіктің түбіндегі қарама-қайшы ойлардың қақтығысуы (мақсаттың, ұстанымның, көзқарастың) түрлі өткір эмоционалды толқулармен байланысты өзара түсініспеушіліктің болуы. Конфликті жағдайдың жағымды жақтары: Көптегн мәселелердің шығуына, олардың шешілуіне көмектеседі; Іс- әрекеттіңтиімді жолдарынның пайда болуына; Кейде ұжымныңсыртқы қысымдарға бірігіп қарсылық көрсетуіне себеп болады. Кері жақтары: Әлеуметтік психологиялық климаттың нашарлауына алып келед; Адамның жүйке жүйесінеәсер етіп, күйзеліске ұшыратады; Көптегн адамның тікелей жұмысындағы міндетін орындауда көлінің бөлінуі. Сондықтан, конфликт – бұл кездейсоқ күрделі және қарама – қайшылық тудыратын психологиялық құбылыс. Конфликттің негізгі құрылымдық компаненттері: конфликт объектісі, конфликт мүшесі (оппонент), конфликтті жағдай, инцидент (қақтығыс) Әлеуметтік конфликттің алғашқы субъектісі – ол конфликттің объектісі болып әлеуметтік ортадағы және қоршаған ортадағы құбылыс өмірде болатын әртүрлі қилы ситуациялардың арқасында белгілі бір субъектің үнемі қарма-қайшылықты тудырудағы қасиеттерден өзге балалар оқшаулау жүргенді ұнатуы.

3.Мәртебелік топтама – ол Мәртебе(лат-статус-істің жай-күйі, жағдайы)адамзаттың, заңды тұлғанын, мемлекеттік органның құқықтық жағдайын сипаттайтын құқықтар мен міндеттердің жиынтығы. Жауабы жок

4.О. Конт әлеуметтануындағы қоғамның даму факторлары – ол ол қоғамды құратын басты элемент-отбасы деп есептейді.Ол отбасын ең кіші қоғам деп атады,отбасы-индивид бойұсыну мен басқаруды үйренетін ә/тік өмір мектебі дейді ол. О.Конттың тұжырымдамасы бойынша, әрбір қоғамды ақыл-сана, жалпы идея басқарады деген идеалистік ой жатыр. Сондықтан О.Конт жалпы қоғамның дамуын адамдардың интеллектуальды ақыл-ойының, санасының бір ізділікпен дәйекті дамуының үш кезеңі, яғни теологиялық метафизикалық және позитивистік сатыларын тұжырымдау арқылы түсіндіреді. Бірінші, яғни теологиялық сатыда адам қандай да бір құбылыс, процесс, зат болмасын, оларды діни тұрғыдан түсіндіруге тырысты, оларға табиғат пен өмірге байланысты жоқ ғажайып, абстарктілі ұғымдарды қолданды. Екінші, яғни метафизикалық сатыда адам табиғаттан, өмірден тыс абстрактілі ұғымдардан бас тартты, ендігі жерде құбылыстарды, процесс, олардың мәні мен себебін философиялық абстракциялы ұғымдардың негізінде түсіндіруге тырысты. Бұл кезеңнің басты қызметі – ол қандай да бір затты, құбылысты, процесті алмайық, оларды сын тұрғысынан өткізіп қарауды қажет етеді. Сөйтіп екінші кезең адамның интеллектуалды дамуының ғылыми түрін, яғни позитивизмді дайындады. Ал, үшінші, яғни позитивистік кезеңде адам құбылыс, процесттердің, заттардың абстрактылы мәндері мен мазмұндарынан, себептерінен бас тартады. Ол тек қана құбылыстарды бақылап, олардың арасындағы тұрақты байланыс пен қатынастарды белгілеп отырды. О.Конттың пікірінше, ғылым позитивтік сипатта болуы керек, ол үшін нақтылы фактілерді оқып, үйрену қажет. Нақтылы фактілер –бұл әлеуметтік құбылыстар мен процесттер. О.Конттың әлеуметтану тұжырымдамалары әлеуметтік статика және әлеуметтік динамикадеген бөлімдерден тұрады. Әлеуметтік статика қоғамдық өмір сүру жүйенің шарты мен даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл салада О.Конт әлеуметтік институттардың негізгі түрлерін, яғни, отбасын, мемлекетті, дінді алып қарайды. Олардың қоғамдағы атқаратын қызметін (функциясын) және адамдардың арасындағы ынтымақтастықты нығайтудағы рөлін көрсетеді.О. Конт қоғамның ілгері дамуы туралы теорияны әлеуметтік динамикада одан әрі жетілдіреді. О.Конттың пікірінше, қоғамның ілгері дамуы негізінде, рухани бастама, адамзаттың ақыл-ойының дамуы жатыр.

Билет №6

1. Қоғам: ұғымы, негізгі элементтері. элементтері.Қоғамның құрылымы өте күрделі. Қоғамның әлеуметтік құрылымы – тіршілік әрекетінің шаралары бойынша әлеуметтік топтар мен адамдар қауымдастықтың құрылымына байланыстар мен қатынастар жиынтығы.Әлеуметтік құрылымның басты элементтеріне: таптарқала және ауыл адамдарыой және дене еңбегінің өкілдерісословиелерәлеуметтік-демографиялық топтарұлттық қауымдастықтарБұл айтылғандарды сызбанұсқа түрінде былайша бейнелеуге болады. Әлеуметтік құрылымның басты элементтері: индивид, әлдеуметтік институт, әлеуметтік қоғамдастықтар мен топтар. Әлеуметтік қоғадастықтар деп, белгілі бір отақ белгілері бар, яғнм мүдделері, құндылық бағдарлары, атқаратын қызмет, іс-әрекеттері ұқсас адамдар тобын айтамыз. Қоғамда адамдар қоғамдасуының сан алуан түрлері бар. Оларды дәлірек түсіну үшін төмендегі үш өлшем тұрғысынан жіктеуге болады.І. Тұрақтылық дәрежесіне қарай:1) қысқа мерзімдік байланысқа негізделген, тұрақтылығы төмен қоғамдасулар, оларды квазитоптар деп е атайды.Мәселен, бұл топқп театрдегі спектакль көрермендерін, поезд вагонындағы жолаушыларды, туристік топ немесе митингке қатысатын адамдарды жатқызуға болады. Бұл топтағы адамдар арасындағы байланыс әлсіз әрі кездейсоқтық сипаты басым болады.2) тұрақтылығы орташа қоғамдастықтар (еңбек ұжымы, құрылыс бригадасы, студенттер тобы)3) тұрақтылығы жоғары қоғамдастықтар (ұлттар, таптар)ІІ. Көлеміне қарай: 1) үлкен әлеуметтік топтар немесе қоғамдастықтар (ұлттар, таптар, әлеуметтік жіктер, кәсіби бірлестіктер); 2) орташа әлеуметтік топтар (бір аймақтың тұрғындары); 3) кіші қоғамдастықтар немесе топртар (отбасы, шағын ұжымның қызметкерлері, оқу топтары). Бұл топтағы адамдар арасындағы қарым-қатынас мен байланыстар барынша тығыз және олардың мақсат-мүдделері де жақын боладыІІІ. Мазмұнына қарай әлеуметтік қоғамдастықтар: 1) әлеуметтік-экономикалық (касталар, сословиелар, таптар); 2) әлеуметтік-этникалық (ру, тайпа, ұлыстар, ұлттар); 3) әлеуметтік-демографиялық (жастар, қарт адамдар, балалар, ерлер, әйелдер); 4) әлеуметтік-кәсіби (шахтерлер, мұғалімдер, дәрігерлер, инженерлер); 5) әлеуметтік-территориялық (аймақтың, облыстың, аудан, селоның тұрғындары) деп жіктеледі.Әлеуметтік қоғамдастықтарды осылайша жіктеу түсінікті де дәлірек болады. Әлеуметтік қоғамдастықтардың (топтардың) негізгі түрлері:тұрақтылық дәрежесіне қарай тұрақтылығы төмен топтар орташа тұрақтылығы бар топтар тұрақты топтаркөлеміне қарай үлкен топтар орташа топтар кіші топтармазмұнына қарай  әлеуметтік-таптық әлеуметтік-этникалық әлеуметтік-этникалық әлеуметтік-кәсіби әлеуметтік-территориялықҚоғамның әлеуметтік құрылымын осындай үш өлшем тұрғысынан жіктей келе әлеуметтану ғылымы басты назарды әлеуметтік-экономикалық қоғамдастыққа аударады. өйткені қоғам мүшелерінің арасындағы әлеуметтік теңсіздіктің мәнін, себептерін түсіну үшін бұл аталған өлшемнің мәні зор.

2. Эмпирикалық зерттеулер: түсінігі, құрылымы. Эмпирикалық зерттеу-бірізді әдістемелік және ұйымдастыру техникалық рәсімдердің логикалық жүйесі өзара бірыңғай мақсатпен байланысты. Оқытылатын құбылыстар мен процестер үшін олардың келесі практикада қолданылатын анықтайтын қорытындысын алу керек.Зерттеудің түрлері: 1. Әлеуметтік мәселелер анализінің тереңдігі және масштабпен қамтылатын тұлғаларға байланысты барланатын, бейнелейтін және талданатын зерттеу.Зерттеушіні қызықтыратын пән статикада не динамикада оқытылатын дегенге байланысты әлеуметтік зерттеуді екі түрге бөледі: нақтылы және қайталанбалы. Эмпирикалық талдау-бірізді әдістемелік және ұйымдастыру техникалық рәсімдердің логикалық жүйесі өзара бірыңғай мақсатпен байланысты. Оқытылатын құбылыстар мен процестер үшін олардың келесі практикада қолданылатын анықтайтын қорытындысын алу керек. Талдаудың түрлері: 1. Әлеуметтік мәселелер анализінің тереңдігі және масштабпен қамтылатын тұлғаларға байланысты барланатын, бейнелейтін және талданатын зерттеу. Зерттеушіні қызықтыратын пән статикада не динамикада оқытылатын дегенге байланысты әлеуметтік зерттеуді екі түрге бөледі: нақтылы және қайталанбалы. Нақтылы талдау-әлеуметтік құбылысты жаттау кездегі күйін не санын сипаттау туралы ақпарат. Қайталанбалы талдау-бұл бірнеше зерттеулердің жиынтығы, объект өзгерсінің динамикасын сипаттайды, бірыңғай бағдарламамен жүргізілген және анықталған аралық уақыты арқылы бірізді құрылымы және қорытынды алу икемділігі.

3. Г. Спенсер әлеуметтануындағы қоғамның даму факторлары – ол Спенсер әлеуметтік дамудың негізгі факторларының бірі ретінде қоғамның өсуін атайды. Қоғамның өсуі әлеуметтік эволюцияның себебі де, салдары да болып табылады. Шынында да еңбек бөлінісі индивидтер санының аз болуына байланысты шағын қоғамдарда терең дами алмайды. Сонымен бірге, адамзат қауымдастықтары өскен сайын, олардың бір-біріне ықпалы күшейе түседі - ол не әскери қақтығыстар арқылы, не сауда-өнеркәсіп қатынастарының күшеюі арқылы жүреді. Бірте-бірте, әлеуметтік өзгерістердің маңызды себептері ретінде тұрақты түрде жинақталып, күрделілене түсетін органикалық өнімдер - заттай, таза рухани өнім бола бастайды.Спенсердің ойынша, қоғамдардың өсуі кейде бірге, кейде бөлек болатын екі процесс есебінен жүреді: (1) қоғам мүшелерінің жәй көбеюі олардың санының өсуіне алып келеді - өсудің ішкі факторы немесе (2) түрлі жеке, дербес топтардың үлкен топтарға бірігуі арқылы. Спенсердің ойынша екінші процесс кеңінен таралған, себебі алғашқы қауымды қоғамдық топ жәй көбею арқылы ешқашан санын өсіре алмайды. Әдетте, үлкен қауымдастықтар шағын топтардың аса ірі (кейде ерікті түрде, кейде мәжбүрлеп, күшпен) топтарға бірігуі жолымен құрылады да әдетте бұдан эволюция процесі тек ұтатын болады.

4. Әлеуметтік норма- ол адамдағы негізгі әлеуметтік функцияларда пайда болатын жеке мінез-құлықтардың келісушілігін жоюды қамтамасыз ету үшін міндетті қоғамның ережелері.

Билет №7

1. Қоғамды талдаудағы жүйелі әдіс. Эмпирикалық талдау-бірізді әдістемелік және ұйымдастыру техникалық рәсімдердің логикалық жүйесі өзара бірыңғай мақсатпен байланысты. Оқытылатын құбылыстар мен процестер үшін олардың келесі практикада қолданылатын анықтайтын қорытындысын алу керек.Талдаудың түрлері: Әлеуметтік мәселелер анализінің тереңдігі және масштабпен қамтылатын тұлғаларға байланысты барланатын, бейнелейтін және талданатын зерттеу.Зерттеушіні қызықтыратын пән статикада не динамикада оқытылатын дегенге байланысты әлеуметтік зерттеуді екі түрге бөледі: нақтылы және қайталанбалы.Нақтылы талдау-әлеуметтік құбылысты жаттау кездегі күйін не санын сипаттау туралы ақпарат.Қайталанбалы талдау-бұл бірнеше зерттеулердің жиынтығы, объект өзгерсінің динамикасын сипаттайды, бірыңғай бағдарламамен жүргізілген және анықталған аралық уақыты арқылы бірізді құрылымы және қорытынды алу икемділігі.

2.Адам, индивид, тұлға ұғымдарының арақатынасы. Адамның биологиялық пен әлеуметтік жағдайы. Тұлға - әлеуметтік өмірдің обьектісі мен субьектісі. Адам – биологиялық индивид, жердегі тірі организмдердің жоғарғы сатысы, күрделі және ұзаққа созылған биологиялық эволюцияның жемісі, эволюциялық мәдениеттің алғы шарты және субьектісі. Тұлға есебінде адам әлеуметтік қатынастардың обьектісі және субьектісі ретінде қарастырыла алады. Әлеуметтік қатынастардың құрылымына бойлай отырып, адам тек белгілі бір қоғамдық қатынастардың өнімі болып қана қоймайды, сонымен бірге олардың жасаушысы да болып табылады. Адам-жалпының, ерекшеліктің және жеке өзіндіктің диалектикалық бірлігі. Бұл

жерде «жалпы» дегеніміз жалпы адамзаттық ,«ерекшелік » дегеніміз қоғам құрылыстық, таптық, ал«жеке өзіндік» дегеніміз өмір сүрудің жеке түрдегі тәсіл-белгілері. Сонымен адамзат ерекше материалдық нақтылық ретінде өмір сүруде. Нақтылы адамдар өмір сүре отырып, қимыл-әрекет жасайды. Адамзаттың жекелеген өкілдерінің өмір сүруі «индивид» деген ұғыммен байланысты. «Индивид» дегеніміз бұл- халық, қоғам, тап, әлеуметтік топ сияқты әлеуметтік қауымдастықтардың, жалпы адамзаттың жеке өкілі ретінде, нақты адам ретінде түсіндіріледі. Тұлға дегеніміз бұл - индивид дамуының қорытындысы және мұнда барлық адамдық сапалар неғұрлым толық көрініс табады

3.Э.Дюркгейм әлеуметтануындағы қоғамның даму факторлары – ол Өзіне деңгейлердің негізін алғанда қоғам дамуы туралы ойша, дерексіз теориялар жасауға көп көңіл бөлінгенін және олардың әлеуметтік факторларды зерттейтін ғылыми әдіс әзірлеумен аз айналысқанын айта келіп, әлеуметтанудың әдісін дайындауды қолға алады.Оның пікірінше әлеуметтану – әлеуметтік факторлар туралы ғылым.Бұл дегеніміз- адамдардың ұжымдық санасы қалыптастырған саяси , құқық, мораль, діни және басқа да идеялар, нормалар мен құндылықтар және жекелеген индивидтерді осы идеялар, нормалар мен құндылықтарға сәйкес қалыптастыруға мәжбүр етушілік. Француз әлеуметтанушысы Эмиль Дюркгейм қоғамды коллективтік санаға негізделген, жеке индивидке қарағанда жоғары, бастапқылық сипаты бар рухани нақтылық деп түсіндіреді. Яғни, қоғамның тұтастығының негізі — коллективтік, жалпыға тән сана деген тұжырымды айтады.

4.Әлеуметтік құндылықтар- - кең мағынасында - болмыстағы құбылыстар мен заттардың, қоғамның, әлеуметтік топтардың және жеке тұлгалардың қажеттілігіне сәйкес келу немесе сәйкес келмеу тұрғысындағы маңызыдылығы; тар мағынасындағы - адам мәдениетінің және қоғамдық сананың өнімі ретінде қалыптасқан ізгілікті және эстетикалық талаптар.

Билет №8

1.Тұлғаның әлеуметтенуінің негізгі стадияларының сипаттары. - Әлеуметтендіру - ауқымды және қүрделі процесс.Ол өзінің табиғатынан әлеуметтік орта мен байланысты, әлеуметтік обьектісі және субьектісі тұрақты, адамның үздіксіз және қарқынды өзара әрекеті. Әлеуметтендірудің екі түрі бар.Бірінші әлеуметтендіру адамға өзін тікелей қоршаған ортаның,алғашқы әлеуметтік топтардың: отбасының, туған- туыстардың, достардың, оқу және еңбек ұжымдарының, жұмыстағы тікелей басшылардың жәнет.б. тікелей ықпал жасауымен байланысты. Екінші әлеуметтендіруді екінші қатардағы әлеуметтік топтар, құрылымдар мен ұйымдар және мекемелер тікелей және жалпы формада, көбінесе бір-екі бағытта жүзеге асырады. Адам өмірінің әр түрлі кезеңдерінде әлеуметтендірудің өзіндік мәнді ерекшеліктері болады. Осыған байланысты әлеуметтендіру процесі өз ерекшелігі бар бірнеше сатыдан: балалық, жасөспірім, есейген, қартайған щақтан тұрады. Әлеуметтендіру процесі балалық және жастық шақта пәрменді әрі қарқынды жүреді. 1) әр түрлі қасиеттер,өзара әсерлесетін қажеттіліктер мен мүдделер,идеядар, пратикалық мақсаттар жүйесі енетін жеке тұлғаның бағыттылығы. Бұлардың ішінде біреуі жетекші мәнге ие, қалғандары тірек. 2) табысқа жетуде жеке тұлғаның мүмкіндіктері мен қабілеттері. 3) мінез - оған тән мінез-құлыққа алып келетін тұрақты жоғары дәрежедегі дербес жеке тұлға/ң ерекшелік/рінің жиынтығы. Мінездер жүйесінен жетекші қасиеттерді де көруге б/ды: 1. моральдық, 2. ерік сапалары. 4) «мен» ұғымы – жеке тұлға/ң өзін тануы жөніндегі білім беруі, ол өзіне бақылау жасау және әрекеттер мен қылықтарды реттеу, өмірді жоспарлау.

2. О. Конттың қоғам дамуының үш стадиясы жөніндегі ілім. 1) теологиялық кезең- Ол кезде идеялық сипаттағы үстемдік етуші негізгі күш – дін б/ды. бұл кезеңде адам/ң ақыл-ойы құбылыс себептерінің не бастамасын, не ақырын табуға ұмтылды. Адам ақыл – ойы абсолютті білімге ұмтылды. 2) метофизикалық – бұл кезеңде «байқаудың орнына дәлелдеуге тым ұмтылушылықтан» ақыл мен көру бқлігі өте зор, яғни революция/қ, теориия/р мен материалистік филосо/ны жатқызды. Оның ойынша метоф/қ ойлау өз табиғаты б/ша сындарлы қиратқыш болып саналады. 3) позитивті кезең – бұл діни ж/е фил/қ мәндер жүйесіндегі алыпсатарлыққа тыйым салады. Бұл кезеңде жаратылыстану ғылымдары үстемдік етті. Ол қоғамдық өмір құбылыстарын тарихи және жүйелік аспектілерінде біліп тануа талпыныс жасады. Конт негізгі еңбектеріне алтытомдық «Позитивты философия курсы»(1830-1842), «Позитивты саясаттың жүйесі, немесе адамзат дінін орнататын трактат» (1851-1854) және т.б. Конт пікірінше, әлеуметтану жаратылыстану ғылымына сай, әлеуметтік құбылыстарды эмпирикалық және аналитикалық түрде зерттеу және фактілер негізделу қажеттілігін түсіндірді. Бұл әлеуметтанудың ауызша, абстрактылы талдаудан алшақтап, «позитивты», яғни қоғамдық өмір мәселелерін қолайлы шешу қабілеті деп тұжырымдады. Конт әлеуметтануды әлеуметтік статика мен әлеуметтік динамикаға ажыратады. Әлеуметтік статика қоғамды олардың элементтерінің тұтастығы мен тепе-теңдігі жағдайы ретінде зерттейді және негізгі заңы ретінде әлеуметтік гармония заңың қолданады. Әлеуметтік статиканың міндеті – отбасы, адам, өмір шарттарын зерттеу. Әлеуметтік динамика қоғам дамуының жетекші күшін айқындайды. Конт мазмұндауында мұндай күштерге; экономикалық табиғи шарттар, климат, географиялық орта, сондай-ақ адам санасы, ойы, көз-қарастары жатады. Әлеуметтік статика, өмір сүру заңдарын қарастырса, әлеуметтік динамика қоғам өзгерісінің кезеңдерін мен заңдарын сипаттайды. Конт қоғам тарихын үш кезеңге бөлді: теологиялық, метафизикалық және позитивтік.Теологилық кезеңді Конт қоғам дамуының белгілі кезеңі 17-18 ғасырға дейін созылған деп дәйектеді. Сол кезеңде идеялық сипаттағы негізгі үстем күш дін болды. Бұл кезеңде адамзат санасы құбылыстардың не бастапқы не соңғы себебін табуға тырысады. Адам санасы абсолюттік білімге тырысады.Екінші кезең – метафизикалық. Қоғамда абстракция, метафизикалық концепциялар үстемдік етеді. Бұған Конт материалистік философия мен революциялық қағидаларды жатқызады. Бұл концепцияларды сынға алып, ол марксизмнің, әсіресе таптық күрес жөніндегі көз-қарастарымен келіспеді.Үшінші кезең - позитивистік. Конт тұжырымы бойынша, қоғам үшін ең лайықты кезен деп сипаттады. Бұл діни, философиялық тұжырымдамалардан алшақтап, эмпиризм, физикализм, позитивизм принциптер негізінде қоғамның барлық салаларын қарастырады. Эмпиризм - дүние жөнінде нақты ақиқат дерегі ретінде тәжірибе болып табылады. Позитивизм – пәніне нақты фактілер ғана жатқызылады. Физикализм – бұл физика ғылымы тұрғысында қарастырылатын, ғылыми түсініктер. Осымен Конт әлеуметтануды жаратылыстану ғылымдары, әсірессе физика үлгісі бойынша бағыттады.

3.К.Маркс әлеуметтануындағы қоғамның даму факторлары – К.Маркс мінсіздендірілген, абстракталы қоғам жағдайына тән даму теорисына қарсы шығып, өзінің нағыз, шынайы фактілерге негізделген қоғамның объективтік –материалистік теориясын жасады, қоғамның дамуын “формация”, яғни, ерекше бір құбылыс ретінде қарастырды; 2. К.Маркс қоғамның даму заңдарын түсіндіргенде, әр уақытта экономиканы (яғни, өндірістік тәсілді, оның ішінде өндіргіш күштерді, оларға сәйкес өндірістік қатынастарды) ең басты, қозғаушы, шешуші күш деп санады; 3. Қоғамның дамуын (детерменизм) бір формацияның, оған тән өндірісітік тәсілдің екінші бір формациямен ауысуымен байланыстырды; 4. К.Маркстың әдістемесінде қоғам дамуының екі басты үлгісі бар: а) органикалық, б) механикалық.Біріншісі, әлеуметтік эволюциялық процесті түсіндіру үшін қолданылады. Басқаша айтқанда, бірінші үлгі қоғамды тарихи процесс ретінде қарастырады. Екінші үлгі, формацияның негізгі екі компоненті – базис пен қондырманы талдағанда, олардың арасындағы қатынастарды механизм ретінде түсіндіреді. 5. К.Маркс әлеуметтік құрылым (яғни, қоғамды таптарға, топтарға, жікке бөлу) теориясын жасаған авторладың бірі болды. Жікке, топқа бөлудің негізгі, басты белгісі өндірістік құрал-жабдықтарына меншік формасына байланысты екенін көрсетті. Сөйтіп К.Маркс қоғамның әлеуметтік құрылымын экономикалық таптардың қатынастары арқылы анықталады деп көрсетті. Осыған орай К.Маркс жеке тұлғаны зерттеудің қажеттілігін айтып, оны қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп түсіндірді.

4.Ұжымдық мобилділік – – ол адамның бір топтан екінші түріне өтуінің кезкелген түрі. Мобилділік - қоғамдағы және әлеуметтік стратификациядағы адамдардың түрлі позицияларға ауысуы. Тік мобильділік-адамның мәртебесінің иерархиялық тәртіппен жоғарыдан төмен немесе керісінше өтуі.Көлденең молбильділік-адамның тұтас алғанда әлеуметтік стратасының сол деңгейде бола тұра бір әлеуметтік топтан 2-не өтуі. Ұжымдық мобильділік- адамның немесе әлеуметтік топтың қоғамның әлеуметтік құрылымындағы әлеуметтік жағдайының өзгеруіне байланысты жүзеге асатын әлеуметтік процесс. Әлеуметтік мобилділік – адамның бір топтан екінші түріне өтуінің кезкелген түріМобилділік - қоғамдағы және әлеуметтік стратификациядағы адамдардың түрлі позицияларға ауысуы. Тік мобилділік белгілі бір иерархиядағы статустың өзгеруі.әлеуметтік орта өзгергенмен статустың өзгеріске түспеуі.Көлденең мобилділік мысалы, ҚарМУ ОҚЫТУШЫСЫ -----------> ҚарМТУ ОҚЫТУШЫСЫКөлденең мобилділік мысалы, ЛЕЙТЕНАНТ--> КАПИТАН--> МАЙОР--> ПОДПОЛКОВНИК--> ПОЛКОВНИК

Билет №9

1.Әлеуметтік институттар: түсінігі, түрлері. түсінігі әлеуметтік институттар дегеніміз – бұл қоғамдық мәнді функцияларды орындайтын, адамдардың бірлескен қызметі мен қатынастарын ұйымдастырудың тарихи қалыптасқан тұрақты формалары болып табылады. Әлеуметтік институттар бір-бірінен ӛздерінің функционалдық сапаларымен ерекшеленеді1.Экономикалық-әлеуметтік институттар – меншік, айырбас, банктер, әр түрлі типтегі шаруашылық бірлестіктері – олар экономикалық ӛмірді әлеуметтік ӛмірдің басқа салаларымен ұштастыра отырып, қоғамдық байлықты ӛндіру мен бӛлудің барлық жиынтығын қамтамасыз етеді. 2. Саяси институттар – мемлекет, партиялар, кәсіподақтар және саяси мақсаттарды кӛздейтін және саяси биліктің белгілі бір формасын орнатуға және қолдауға бағытталған басқа да қоғамдық ұйымдар. Олардың жиынтығы сол қоғамның саяси жүйесін құрайды. 3. Әлеуметтік-мәдени және тәрбие институттары мәдени және әлеуметтік құндылықтарды меңгеру мен ӛндіруді, индивидтердің белгілі бір субмәдениетке тартылуын, сондай-ақ мінез-құлықтың тұрақты әлеуметтік-мәдени стандарттарын меңгерту арқылы индивидтердің әлеуметтендірілуін және сол құндылықтар мен нормалардың қорғалуын ӛздерінің алдына мақсат етіп қояды. 4. Нормативті-бағыттаушы институттар – индивидтердің мінез-құлқын реттеудің моральдық-этикалық бағыт-бағдарының механизмдері. Олардың мақсаты – мінез-құлыққа үлгі-ӛнегелік және этикалық негіздерді енгізу. 5. Нормативті-санкциялаушы институттар юридикалық және әкімшілік актілерде бекітілген нормалар, ережелер мен жарлықтардың негізінде мінез-құлықты қоғамдық-әлеум еттік реттеуді мақсат етеді. Нормалардың міндеттілігі мәжбүрлеу санкциясымен қамтамасыз етіледі.6. Салтанатты-символикалық және ситуациялық-конвенционалдық институттар. Бұл институттар конвенционалдық (келісім бойынша) нормалардың қабылдауға, оларды ресми және ресми емес бекітуге негізделген. Бұл нормалар күнделікті келісім-шарттарды, топтық және топаралық мінез-құлықтың әр түрлі актілерін реттейді.

2.Басқару деңгейі бойынша қоғамның классификациясы. Экономикалық әдістердің тұтас жүйесі нарықтық экономика жағдайында мынадай міндетті істерді орындайды: реттеуші, теңгерімші және бөлуші. Экономикалық әдістердің көмегімен тауарларды өндіру мен айырбастауда, тауарлардың экспорты мен импортының көлемі мен бағытында және басқа да экономикалық процестерде құрылымдық жылжулар реттеледі. Нарықты қалыптастыру мен қалыпты жағдайға түсіруде экономикалық әдістердің ең тиімді пайдаланылатын бағыттарының бірі – жекелеген қызмет салалары мен түрлерін саралау тәсілдемесі болып табылады. Бұл саралау ең алдымен экономикалық ынталандыруды күшейтуді талап ететін өндірістің артықшылығы бар салаларында, яғни басым салаларында қолданылуы керек, салық және процент мөлшерлемерінде, еңбекақы деңгейінде, қысқа мерзімде және ұзақ мерзімді кредиттерде артықшылықтарға ие болу қажет.Нарықтық қатынастарды қалыптастырудың түпкі мақсаттарына қол жеткізу үшін микродеңгейдегі (кәсіпкерлердің әрекет ететін саласындағы) басқарудың экономикалық әдістер жүйесін әлеуметтік бағыттағы тиімді нарықтың талаптарына сәйкес орайластыру (ыңғайластыру қажет. Басқарудың экономикалық әдістері – бұл адамдардың экономикалық қатынастары мен олардың экономикалық мүдделерін пайдаланатын адамдарға ықпал етудің тәсілдері мен әдістері. Басқарудың көптеген экономикалық әдістерінің арасынан өндірістің тиімділігін бастапқы буын деңгейіне дейін арттыра алатын әдістерді бөліп көрсетуге болады. Оған мыналарды жатқызуға болады: - экономикалық ынталандыру; - экономикалық тетікті шаруашылық есепке көшіру; - баға және баға белгілеу; - фирмалардың қаржылық саясаты және т.б. Экономикадық ынталандыру – жұмыскерлердің экономикалық мүдделерінде көрініс табатын өндірісті басқарудың әдісі. Оның негізін ЖҰӨ жалпы табысына қосқан үлесіне қарай өндірістік ұжымның және әрбір қатынасушының табыстарын қалыптастыру құрайды. Экономикалық ынталандыру мынадай негізгі принциптерге сүйенеді: - экономикалық ынталандырудың мақсаттарын қоғамды дамытудың мақсаттарымен ымыраластырып (келісімге келтіріп), өзара байланыстыру; - қоғамдық өндірістің құрылымындағы жоспарланған өзгертулерді жүзеге асыруға бағытталған экономикалық ынталандыруды саралау; - ұжымдық және жеке мүдделерді біріңғай болуын қамтамасыз ететін алғышарттарды жасау; - экономикалық ынталандыруды моральдық ынталандырумен ұштастыру; - кәсіпорындардың жәнем лауазымды тұлғалардың материалдық жауапкершілігін қарастыратын экономикалық санкциялармен экономикалық ынталандыруды ұштастыру.

3.Д. Белл әлеуметтануындағы қоғамның даму факторлары – Белл Даниел (1919 ж. туған) – Американың белгілі әлеуметтанушысы, постиндустриалды қоғам тұжырымдамасының және деидеализацияның жетекші авторларының бірі. Америкалық социолог Д.Белл постиндустриалды қоғамды анықтайтын келесі факторларды атап көрсетті: 1) өндірістегі өзгерістің негізіне айналатын теориялық білімнің орталықтандырылуы; 2) экономиялық, инженерлік, әлеуметтік мәселелерді шешу үшін жаңа интеллектуалдық технологияның пайда болуы; 3) білім, ақпарат таратушы әлеуметтік топтың қалыптасуы; 4) билік қатынастарының өзгеруі: индустриалдыққа дейінгі қоғамда — аристократия, индустриалдық қоғамда — демократия, постиндустриалды қоғамда — меритократия. Постиндустриалды қоғам қала тұрғындары 70 — 85%-ға жеткенде басталады. Онда аграрлық және индустриалдық тіршілік екінші кезекке өтеді. Ескі индустриализмнің орнына үстеме, еселі индустриализмнің келуі жаңа жаппай тұтыну мәдениетін өмірге әкеледі. Постиндустриалды қоғамның негізгі жетістігі — демократиялық процестердің, азаматтық қоғам құндылықтары рөлінің артуы, жұртшылықтың әлеуметтік-экономиялық жағдайының жақсарып, тұрмыс деңгейінің өсуі. Алайда постиндустриалды қоғамда ұлт тілін, төл мәдениет пен өнерді сақтау аса қиын болмақ. Бұл қоғамда барлық тауқыметтер өзінен-өзі шешіледі деген болжам негізсіз. Белл постиндустриалды қоғамның қалыптасуын компьютер негізгі рөл атқаратын ақпарат пен білім саласындағы революциямен байланыстырады. Оның пікірінше, компьютер технологиялық революцияның символы әрі материалдық тасымалдаушысы, компьютер қоғамды түбегейлі өзгеріске әкеледі. Сөйтіп, жаңа қоғамда ақпарат және оны пайдалану мен тарату үшін техникалық базаны қамтамасыз ететін электронды құралдар негізгі рөл атқармақаласы Осыған орай постиндустриалды қоғам ұғымымен үндес “ақпараттық қоғам” термині кеңінен қолданыс тапты.

4.Әлеуметтік контроль - қоғамның және әлеу-к топтардың өзін-өзі реттеу тетігі,тәртіп пен тұрақталықты нығайту үшін олар адамдардың мінез-құлұына мақсатты ықпал жасауды қамтамасыз етеді.Әлеу-к бақылау тұлғаны мөлшерлік,құқықтық,әкімшілік,әдет-ғұрыптың тыйым салу арқылы қоғам мақұлдаған мінез-құлықты ұстануға көндіреді. Әлеуметтік бақылау (контроль)деп әлеуметтік жүйенің өзін-өзі реттеуін қамтамасыз ететін адамдардың мінез-құлқын және олардың өзара қарым-қатынастарын нормативті реттеу түсініледіӘлеуметтік бақылау - әлеуметтік институттардың элементі. Ол арқылы индивидтердің әлеуметтік нормаларды, қызмет ережелерін және әлеуметтік шектеулерді басшылыққа алып әрекет етуі қамтамасыз етіледі. Адамның тіршілік-қызметін реттеудің мұндай тәсілі қоғамның тұрақтылығын ұдайы қамтамасыз етеді. Әлеуметтік бақылауды ретке келтіруде қоғам мен индивидтің өзара қарым-қатынасы проблемасы маңызды орын алады. Теориялық тұрғыдан алғанда қоғам мен тұлғаның қарым-қатынасы әлеуметтік бақылау жағдайында барынша қарапайым түрде көрініс береді: яғни, индивидуалдық сапаларды әлеуметтік стандартқа сәйкес жөнге келтіру Әлеуметтік бақылау тұлғаның индивидуалдық мінез-құлқына қоғамның, әлеуметтік қауымдастықтың реакциясы арқылы іске асырылады. Соған байланысты қоғам әр түрлі санкцияларды қолданадыСанкция – құқықтық норманың диспозициясы бұзылған жағдайда қолданылатын жағымсыз шараны көрсететін құқықтық норманың бөлшегі. Санкцияда мемлекет қандай іс-әрекеттерді, мінез-құлықты қолдамайтындығын көрсетеді. Санкцияның түрлері: абсолютті анық, баламалы, салытырмалы. Құқықтық нормалар бірнеше түрге бөлінеді:Қоғамның әр саласныа қарай өндірістік, ауылшаруашылық, құрылыс, мәдениет, экономика, әлеуметтік, білім, ғылым т.б. бағыттағы нормалар.Құқықтың әр саласныа қарай мемлекеттік, әкімшілік, қаржы, еңбек, отбасы, азаматтық, қылмыстық, азаматтық-прцессуалдық, қылмыстық-процессуалдық, т.б. саладағы нормалар.Атқаратын жұмысына қарай нормалар екіге бөлінеді: реттеуші нормалар, қорғаушы нормалар.Мазмұнына қарай нормалар үшке бөлінеді: міндеттеуші, тыйым салушы, ерік беруші нормалар.Мамандандырылған құқықтық нормалар – қоғамның мамандық салаларының қарым-қатынасын реттеп, басқаратын нормалар. Мысалы, азаматтық, қылмыстық, заңгерлер, дәрігерлер, мұғалімдер, инженерлер бағытындағы нормалар және т.б.

Билет №10

1.Сауалнама жүргізу әлеуметтанулық ақпаратты жинаудың әдісі ретінде. Сауалнама - әлеуметтік деректерді сұрақ-жауап әдісімен жинауды ілдіреді, мұнда ақпарат көзіне адамдардың ауызекі хабарлары жатады.Қазіргі кезде бұл әдіс бастапқы ақпаратты жинаудың барынша кең тараған әдісі. Осы әдісті қолдану өнері нені сұрауды, қалай сұрауды, сұрақты қалайша қоюды және алынған жауапқа сенуге болатынына қалайша көз жеткізуге білуден тұрады. Бұл әдіс ғылымда ең кең тараған және барынша жиі қолданылатын әдістеме болып саналады. Оның мұндай дәрежеге көтерілуі әмбебаптығымен түсіндіріледі. Бақылау барысында зерттеуші объектінің тек қана нақты мінез-құлқын белгілейтін болса, сауалнаманың көмегімен ол адамдардың бүгінгі қылықтары туралы кең көлемдегі ақпарат ала алады, сонымен қатар, олардың өткен уақыттағы тыныс-тіршілігімен бірге болашақ жоспары, ниеттері жөнінде де ақпарат алады. Сауалнама әсіресе, индивидтердің субъективті жай-күйі жөнінде мәлімет алу қажет болғанда таптырмайтын ерекше құнды әдіс болып есептеледі. Сұрақтардың жиынтығы бұл әдістің түп негізін құрайды. Сұраулардың көмегімен ақпарат алынады. Ғылымда сауалнаманы жүргізуші адамдарды – анкетерлер, сұрақтарға жауап қайтарушыларды – респонденттер деп атайды. Алынған ақпараттың сипатына және оны алу тәсіліне қарай сауалнама бірнеше түрге бөлінеді.

2.Жаһандандыру және оның салдарлары. Қазіргі жаһандандыру заманында өмірдің әлеуметтік - саяси, мәдени және рухани салаларының бәрінде де, адамзат өзінің әр алуан тіршілігінің жазмыштық стадиясын бастан кешіп отыр. Интеграцияның осынау ерік бермес процесі, іс жүзінде тежеуге көнбейтін, мәні бойынша жазмыштық сипат алып отыр, яғни бір қоғам бар қорғанғысы келеді - ақ, бірақ мүмкіндігі жоқ, енді бір қолқам бар өзінің даму өресінде жаһандық экспансиялық бағдарламасына қандай да бір тосқауылды сезінбейді. Жаһандану ұғымы мен құбылысына және жағымды - жағымсыз жақтарына қатысты ойдың жосығын былай қоя тұрып, мен оның принципті мәні бар бір қасиетін түсіндіре кетуді қажет деп санаймын. Жаһандану барлық елдер мен халықтар үшін ортақта жазмыштық құбылыс емес. Жаһандандыру мәселесі жүйесіндегі қазіргі ҚазақстанҚазіргідей күрделі әлемде Қазақстанның алдыңғы қатарлы мемлекеттермен иықтас тұруы үшін дипломатиялық қызметке үлкен жауапкершілік артылып отыр. Сыртқы саясаттың стратегиялық бағыттары өзгермегенімен, елдің дамуына және жаһандану талаптарына сай сыртқы қатынастардың мазмұны күрделеніп, жұмыс ауқымы арта түсуде.Елбасының Жолдауындағы және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясындағы басты міндеттердің бірі халықаралық сахнада Қазақстанның жауапты және сенімді серіктес екендігін нақты дәлелдеу. Ҽлеуметтануда жаһандануды ҽрі феномен жҽне ҽрі ұғым ретінде қарастыру - батыстық қазіргі заман қалған барлық ҽлемге үлгі бола ала ма деген тағы бір пайымдау тудырады. Жаһандануды сынаушылар бұдан қазіргі батысты батыстық емес елдер мен мҽдениеттерге телу дегенді кҿреді. Үшінші ҽлем елдеріндегі жаңғыру процесін сараптау кҿрсеткендей, жаһандану бүкіл ҽлем дамуының ҽмбебап жҽне ортақ үлгісі болып табылмайды. Ақырында, жаһандану ҽлеуметтану ҽдістерін ҿзгерте ме? Э.Тирикьяни сияқты қазіргі зерттеушілер ҽлеуметтанудағы классикалық ҽлеуметтану парадигмаларын кейінгі классикалықпен немесе модернистікпен алмастыру қажет деп тұжырымдайды.

3.Негізгі және өтпелі мәртебе – бір адам көптеген мәртебеге ие болады, осылайша көптеген топтар мен ұйымдарға қатысады. Ол - еркек, әке, ұл, бауыр, оқытушы, профессор, партия мүшесі және т.с.с. Бір адам иеленген барлық мәртебелер жиынтығы мәртебелік жиым деп аталады. Бір адамда әлеуметтік мәртебе және жеке басының мәртебесі болатынын ажырата білген жөн. Жеке басының мәртебесі - адамның өз айналасында ие болған позициясы, оған туысқандарының, әріптестерінің, достарының берген бағасы. Бірдей мәртебеге ие болған адамдар әр түрлі әлеуметтік мәртебелерге де ие болуы мүмкін және керісінше. Мынадай айырмашылығын көрсетуге болар еді: жеке басының мәртебесі -адамның шағын (әдетте бастауыш) топтардағы жағдайы, ал әлеуметтік мәртебесі - үлкен әлеуметтік қауымдастықтағы позициясы. Әлеуметтік мәртебенің сипатты белгісі оның жеке адамға қатысты болмайтындығы, ал жеке басының мәртебесі адамның жеке қасиетін білдіреді

4.Құрылымдық функционализм теориясын әзірледі.(Т.Парсонс)- ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ФУНКЦИОНАЛИЗМ қоғамды әлеуметтік жүйе ретінде қарастыратын теореткалық көзқарас. Аталмыш бағыт аясында талдап ҽзірленген қоғамның жүйелік моделі органицизмге тҽн идеялар жиынтығын біріктіріп, қорытты. Өзгерістерді талдауда ҽдетте пайдаланылатын тұжырымдамалық аппарат, түгелімен ең алдымен жүйелік модельден алынады, тіпті ғалымдар мұны түсінбесе немесе өздерін жүйелік жҽне құрылымдық – функциялық теориялардың жақтасушымыз деп санамаса да солай етіледі. Тек таяуда ғана, «жүйелік модельге», қоғамның процесс тұрғысынан, қарастырылатын «балама бейнесі» немесе морфогенетикалық көзқарас тұрғысынан қарсы қойылды да, соның салдарынан ҽлеуметтік өзгерістерді зерттеуде пайдаланылып келген тұжырымдамалар тиісінше модификацияға ұшырады. Жүйелік модель әлеуметтік өзгерістер тұжырымдамасының туындысы ретінде Жүйелер теориясының негізгі идеясына сҽйкес, кешенді бүтін ҽрқилы өзара байланыстармен біріккен жҽне өздерін қоршап тұрған нҽрседен қандай да бір шекаралармен оқшауланған көптеген элементтерден тұрады. Бұндай жүйелердін кҽдуілгі мысалдары қызметін тірі организмдер ғана емес, молекулалар, планеталар, галактикалар атқара алады. Бұлай қорытуды адамзат қоғамының ҽртүрлі деңгейлеріне қолдануға болады. Жүйе ретінде макродеңгейде «жаҺандық қоғам» (адамзат), орта деңгейде (мезодеңгей) – ұлттық мемлекеттер мен аймақтық саяси немесе ҽскери одақтар, микродеңгейде – локалдық бірлестіктер, ассоциациялар, фирмалар, отбасылар, достар тобы жҽне т. б. қарастырылады. Ол-ол ма, ондай терминдермен экономика, саясат, мҽдениет секілді принципінде қилы өрістер де нобайлана алады. Осылайша, жүйелер теориясы мектебінің өкілдері, соның ішінде Талкотт Парсонс (1902–1979), «жүйе» ұғымын тек өзекті ғана емес, ҽмбебапта ұғым деп санады. Құрылымдық функционализм- Фунционализм тарихының маңызды кезеңіне американдық нұсқауы (П. Парсонс, Р.Мертон және т.б.) айналды, олар әдістемені дамытып, әлеуметтанудың барлық бөлімдеріне таратты. Американ социологы Роберт Мертон (т.ж. 1910) құрылымдық функционализм теориясы мен әдістемесінің құрастыруына елеулі үлес қосты.Құрылымдық тәсіл негізінде күрделі объект (қоғам және оның жағдайы, әлеуметтік институт немесе үрдіс) оның құрамына кіретін бірліктердің аналитикалық есептеуін жүргізеді. Шығарылған статистикалық жағдай әлеуметтік өзгеріс үрдісінің анализі үшін бастама бол алады.Қоғамды көптеген элементтерден тұратын күрделі, статистикалық жүйе ретінде қарастыратын құрылымдық тәсілден ерекше функциональді тәсілді біртұтас және тәсіл тұлғалардың функциональді тәртіптері, әр түрлі деңгейдегі ұйымдар мен жүйелер жөніндегі көріністерге негізделеді. Функционализм бойынша қоғам өзара тығыз байланыста болатын компоненттерден тұрады. Мертон бойынша, функция деп берілген жүйенің реттелуі мен оның ортаға бейімделуіне қызмет ететін бақылауларды есептеу керек, ал дисфункция кері үрдіс.Осы құрастырулар негізінде, ол өзінің атақты «орташа деңгей» идеясын қалыптастырды, ол кіші жұмыс гипотезалары мен кең теоретикалық спекуляциялар арасындағы делдалдық рөлін атқарды. Социологиялық зерттеудің қағидалық және эмпирикалық деңгейлерін байланыстырып, оның «таза» эмпиризм тенденциясына қарама-қайшылығын айқындады. Американ әлеуметтанушы-теоретигі (1902-1979) Толкотт Парсонс американдық әлеуметтанудың және жалпы әлеуметтанудың дамуына тигізген еңбегі зор болды.Әлеуметтанудағы іс-әрекет қағида мен құрылымдық-функциональдылық мектептің негізін қалаушысы Парсонс, адам шындығын оның барлық ерекшелігінде толығымен қамтитын, жалпы аналитикалық логико-дедуктивті жалпы қағидалық жүйені құруға тырысты. Нәтижесінде Парсонс құрамына мәдени, әлеуметтік, органикалық және жеке басты жүйелерді кіргізетін, өзара айырбас қатынасына түсетін іс-әрекет жүйесінің комплексті қалыптасқан моделін құрды. Осы модельді құру үшін, Парсонс ортамен қатынасты жүзеге асыруда белгілі бір мүмкіндіктерге ие болған іс-әрекет субъектісінің құрылымын қарастырған. Әлеуметтік іс-әрекеттердің құрылымы әрекет етуші адамнан, белгілі бір жағдайдан, шарттан тұрады.Парсонстың бүкіл әлеуметтік іс-әрекеттердің жүйесі қоғамның жүйе құрылысы негізінде негізделеді, бұл әр жүйенің 4 негізгі қызмет атқаруын білдіреді (икемдеу, мақсатқа жету, бірігу және үлгілерге сай келу).

Билет №11